Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxj. Capittel.

Manasse is een grouwelick afgodendienaer, vers 1, etc. Hierom worden seer sware straffen gedreyght, 10. Manasse vergiet oock veel onschuldigh bloet, ende sterft, 16. sijn sone Amon komt in sijne stede, ende volght de voetstappen sijns vaders, 19. hy wort omgebracht van sijne knechten, 23. sijn sone Iosias wort Koningh, 26.

1

^a MAnasse ¹ was twaelf jaer oudt, doe hy Koningh wert, ende hy regeerde ² vijf en vijftigh jaer te Ierusalem: ende de naem sijner moeder was ³ HephziBa.

a 2.Chron. 33.1.

1 Hebr. een soon van tvvaelf jaer.

2 Begrijpt hier in den tijt, in den welcken hy te Babel is gevangen geweest, 2.Chron. 33.11.

3 Hebr. Chephtsi Ba.

2

Ende hy dede dat ⁴ quaet was in de oogen des HEEREN; na de grouwelen der Heydenen, die de HEERE voor het

4 Siet 1.Reg. 11. op vers 6.

[fol. 172v\Grouwelen van Manasse. Amon. Josia.]

aengesicht der kinderen Israëls uyt de besittinge verdreven hadde.

3

Want hy ⁵ bouwde de ⁶ hooghten weder op, ^b die Hizkia sijn vader verdorven hadde; ende hy richtede den ⁷ Baal altaren op; ende maeckte een ⁸ bosch, ^c gelijck als Achab de Koningh Israëls gemaeckt hadde; ende boogh sich neder voor al ⁹ het heyr des hemels, ende diendese.

5 Hebr. hy keerde weder ende bouvvde, D. hy bouwde weder. Siet Num. 11. op vers 4.

6 Siet Levit. 26. op vers 30.

b 2.Reg. 18.4.

7 Siet Iudic. 2. op vers 11.

8 Siet van de afgodische bosschen Deuter. cap. 7. op vers 5. welcke te maken Godt uytdruckelick verboden hadde, Deut. 16.21.

c 1.Reg. capit. 16. versen 31, 32, 33.

9 Verst. de sonne, ende de mane, met de andere planeten, ende sterren. Siet Deut. 4. vers 19. ende de aenteeckeninge.

4

Ende hy ^d bouwde altaren in ’t Huys des HEEREN: daer van de HEERE geseyt hadde; ^e Te Ierusalem sal ick ¹⁰ mijnen name setten.

d Ierem. 32.34.

e Deut. 12.5, 11. 2.Sam. 7.13. 1.Reg. 8.29. ende 9.3. 2.Chron. 7.12. Psalm 132.13, 14. Ierem. 32.34.

10 Verst. den naem des Heeren alleen, ende niet mede der afgoden. Siet den sin deser woorden 1.Reg. 8. op vers 29.

5

Daer toe bouwde hy altaren al den heyre des hemels, in ¹¹ beyde de voorhoven van het Huys des HEEREN.

11 Waer van het eerste, ofte binnenste was der Priesteren, staende naest den tempel; het andere des volcks buyten aen dat eerste. Siet van beyde 1.Reg. 6. op versen 3, 36.

6

Ia hy dede sijnen sone ¹² door het vyer gaen; ende pleeghde ¹³ guychelrije; ende gaf op vogelgeschrey acht; ende hy ¹⁴ stelde waerseggers, ende duyvels konstenaren: hy dede seer veel quaets in de oogen des HEEREN; om ¹⁵ [hem] tot toorn te verwecken.

12 T.w. in het dal des soons Hinnoms, 2.Chron. 33.6. den afgodt Molech ter eere. Siet Lev. 18. op vers 21.

13 Siet van de beteeckeninge des Hebreeuschen woorts, als oock des volgenden, dat wy oversetten op vogelgeschrey acht geven, Levit. cap. 19. op vers 26.

14 Hebr. maeckte. Siet van dit woort waerseggers ende het volgende, Levit. 19. op vers 31. Dese wort Manasse geseyt gemaeckt te hebben, om dat hyse openbaerlick heeft verordineert, ende voorgestelt, op datse alle menschen met hare duyvelrije ten dienste souden staen.

15 Dit woort is hier ingevoeght uyt 2.Chron. 33.6.

7

Hy stelde oock ¹⁶ een gesneden beelt des boschs, ¹⁷ dat hy gemaeckt hadde, in ’t huys daer van de HEERE geseyt hadde tot David, ende tot sijnen sone Salomo; ^f In dit Huys, ende in Ierusalem, die ick uyt ¹⁸ alle stammen Israëls verkoren hebbe, sal ick ¹⁹ mijnen name setten ²⁰ in eeuwigheyt.

16 Ofte, het gesneden beelt, met aenwijsinge van een seker beelt des afgodischen boschs.

17 Siet bov. vers 3.

f 2.Sam. 7.10. 1.Reg. 8.16, 29. ende cap. 9. vers 3. onder cap. 23. vers 27.

18 Dat is, uyt alle plaetsen, ende steden, die van de stammen bewoont worden.

19 Siet boven op vers 4.

20 Dat is, geduerende den tijt der wet. Siet Genes. cap. 13. op vers 15.

8

Ende ick en sal niet voort varen den voet Israëls ²¹ te bewegen, uyt dit lant, dat ick haren vaderen gegeven hebbe; alleenlick, soose waer nemen te doen, na alles dat ick hen geboden hebbe, ende na de ²² gantsche wet, die mijn knecht Mose hen geboden heeft.

21 Ofte, gelijck staet 2.Chron. cap. 33. vers 8. te doen wijcken, ofte, vvech te nemen: Dat is, de Israëliten te doen verhuysen, dwalen, ende suckelen uyt desen lande: gelijck den tien stammen wedervaren was, boven 18.11.

22 Verstaet de wet der zeden, der ceremonien, ende der burgerlicke rechten. Siet 2.Chron. cap. 33. de aenteeckeninge op vers 8.

9

Maer sy en hoorden niet; want Manasse dedese dwalen, datse ²³ erger deden, dan de Heydenen, die de HEERE voor het aengesichte der kinderen Israëls verdelght hadde.

23 Te weten, om datse het licht der warer kennisse Godts, ende het voorschrift van den suyveren Godesdienst, dat de Heydenen niet en hadden, gantsch trouwlooselick verwierpen, ende in den grouwel der afgoderije de Heydenen te boven gingen, die soo veel vreemde afgoden niet en dienden, hen meest met hare eygene te vreden houdende. Anders, erger doende, het welcke oock kan verstaen worden van den Koningh Manasse, als onder vers 11.

10

Doe sprack de HEERE ²⁴ door den dienst sijner knechten der Propheten, seggende:

24 Hebr. door de hant.

11

Dewijle dat ^g Manasse de Koningh van Iuda dese grouwelen gedaen heeft, erger doende, dan al dat de ²⁵ Amoriten gedaen hebben, die voor hem geweest zijn; ja oock Iuda door sijne ²⁶ dreckgoden heeft doen sondigen:

g Ierem. cap. 15. vers 4.

25 Onder den naem deses eenen volcks, worden meermaels alle de ongeloovige, ende Heydensche volckeren des lants van Canaan begrepen. Siet Genes. cap. 15. op vers 16.

26 Siet Levit. 26. op vers 30.

12

Daerom, alsoo seyt de HEERE de Godt Israëls: Siet ick sal een quaet over Ierusalem, ende Iuda brengen, ²⁷ dat een yeder die ’t hoort, beyde sijne ooren klincken sullen.

27 Verstaet sulck een quaet, dat soo groote verwonderinge, vreese, ende verschrickinge in aller menschen herte maken sal, dat hare sinnen sullen ontset, ende bedwelmt worden, gelijck het gehoor des menschen door een geweldigh gedeun, ende stijf geklanck recht voor de ooren gemaeckt, pleeght verdooft te worden. Siet deselve gelijckenisse 1.Sam. cap. 3. vers 11. Ierem. cap. 19. vers 3.

13

Ende ick sal over Ierusalem het ²⁸ meetsnoer van Samaria trecken, mitsgaders het ²⁹ pas-loot van het huys Achabs: [kolom] ende ³⁰ ick sal Ierusalem uytwisschen, gelijck als men eene schotel uytwischt; men wischtse uyt, ende men keertse om ³¹ op hare holligheyt.

28 Verstaet de mate, ofte regel; Dat is, de hoedanigheyt, ende gelijckheyt der straffe. De sin is, sulcke straffe, als ick over de tien stammen, ende hare hooftstadt Samaria gesonden hebbe, sal ick oock senden over Iuda, ende Ierusalem, dat het lant overheert, de stadt ingenomen, ende de inwoonderen gevangelick sullen wech gevoert worden. ’t Is eene gelijckenisse genomen van de timmerlieden, ende metselaren, die na sekere mate hare wercken soo afbreken, als maken. Vergelijckt Iesa. cap. 34. vers 11. Amos cap. 7. versen 7, 8. Zach. cap. 1. vers 16.

29 De voorgaende gelijckenisse wort behouden, om te verklaren dat Ierusalem gelijcke straffe over komen soude, als het huys Achabs over gekomen was.

30 De sin is, gelijck men de schotelen, die tot een reyn gebruyck gebesight worden, van alle vuyligheyt uytwischt, ofte schuert, ende daer na omkeert, op dat geene onreynigheyt daer in en valle; alsoo sal Ierusalem van de boose inwoonderen door wechvoeringe gesuyvert, ende hare regeeringe soo omgekeert worden, dat het opperste onder liggen sal.

31 Ofte, randen. Hebr. op haer aengesicht.

14

Ende ick sal het ³² overblijfsel mijnes erfdeels verlaten, ende salse in de hant harer vyanden geven; ende sy sullen tot eenen roof, ende plonderinge worden allen haren vyanden:

32 Verst. den stamme Iuda, ofte de Ioden, die alleene met de gene, die sich aen deselve hielden, uyt den Israëliten overigh waren, den naem van Godes volck voerende. Dit noemt Godt sijn erfdeel, om dat het hem soo lief was, als yemant sijn erfdeel is.

15

Daerom datse gedaen hebben, dat quaet was in mijnen oogen, ende my tot toorn verwecket hebben, van dien dagh, dat hare vaderen van Egypten uytgegaen zijn, oock tot op desen dagh toe.

16

Daer toe vergoot Manasse oock seer veel onschuldigh ³³ bloets, tot dat hy Ierusalem ³⁴ van het een eynde tot het andere vervult hadde: behalven sijne ³⁵ sonde, die hy Iuda sondigen dede, doende dat quaet was in de oogen des HEEREN.

33 T.w. der gener, die sijne grouwelen niet en wilden navolgen.

34 Hebr. mont aen mont. Siet bov. 10. op vers 21.

35 Verst. de afgoderije: dewelcke met sonderlinge uytneminge sonde genomt wort, om datse regel recht gaet tegen de Majesteyt Godts, van hem ten hooghsten gehaet, ende verboden wort, ende niet en wort ongestraft gelaten. Siet 1.Reg. cap. 11. op vers 6. ende 12. op vers 30.

17

Het overige nu der geschiedenissen van Manasse, ende al dat hy gedaen heeft, ende sijne ³⁶ sonde, die hy gesondight heeft, ³⁷ zijn die niet geschreven in het boeck der Chroniken der Koningen van Iuda?

36 Verstaet insonderheyt sijne afgoderije tegen Godt, ende sijne tyrannije tegen de menschen.

37 Begrijpt hier onder oock sijne gevangenisse, berouw, ende bekeeringe, ende sijne daden daer op gevolght: waer van men oock sien kan 2.Chron. 33. versen 11, 12, etc.

18

Ende ^h Manasse ontsliep met sijne vaderen, ende wert begraven in den hof van sijn huys, in den hof van Uzza: ende sijn sone Amon wert Koningh in sijne plaetse.

h 2.Chron. 33.20.

19

Amon was ³⁸ twee en twintigh jaer oudt, doe hy Koningh wert, ende hy regeerde twee jaer te Ierusalem: ende de name sijner moeder was Mesullemet, eene dochter van Haruz van ³⁹ Iotba.

38 Hebr. een soon van tvvee en tvvintigh jaer.

39 Sommige meynen, dat dit Iotbath soude mogen geweest zijn, alwaer de Israëliten eene legerplaetse gehadt hebben, doe sy uyt Egypten na het beloofde lant door de woestijne reysden, Numer. 33. vers 33. Deut. 10.7.

20

Ende hy dede wat quaet was in de oogen des HEEREN; gelijck als sijn vader Manasse gedaen hadde.

21

Want hy wandelde in ⁴⁰ al den wegh, dien sijn vader gewandelt hadde, ende hy diende de dreckgoden, die sijn vader gedient hadde, ende hy boogh sich voor die neder.

40 Te weten, den quaden wegh der afgoderije, ongeloovigheyt, ende velerley snoode wercken. Siet 1.Reg. 15. op vers 26.

22

Soo verliet hy den HEERE sijner vaderen Godt; ende hy ⁴¹ en wandelde niet in den wegh des HEEREN.

41 Siet 1.Reg. cap. 11. op vers 33.

23

Ende de knechten Amons maeckten eene verbintenisse tegen hem; ende sy doodden den Koningh in sijn huys.

24

Maer het volck des lants versloegh alle, die tegen den Koningh Amon eene verbintenisse gemaeckt hadden: ende het volck des lants maeckte sijnen sone Iosia Koningh in sijne plaetse.

25

Het overige nu der geschiedenissen Amons, die hy gedaen heeft; zijn die niet geschreven in het boeck der Chroniken der Koningen van Iuda?

26

Ende men begroef hem in sijn graf, in den hof van Uzza: ende ⁱ sijn sone Iosia wert Koningh in sijne plaetse.

i Matth. cap. 1. vers 10.