Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xj. Capittel.

Salomons wijven, ende bywijven, vers 1, etc. die hem tot afgoderije vervoeren, 4. waer over Godt vertoornt wort, ende hem dreyght, 9. Salomons tegenpartijders zijn Hadad een Edomiter, gevlucht in Egypten, 14. Reson, die in Damascus regeerde, 23. ende Ierobeam de Ephratijt, 26. dien de Propheet Ahia het Koninckrijcke Israëls toeseyt, 29. Salomo staet Ierobeam na het leven, ende sterft, 40.

1

ENde ¹ de Koningh Salomo hadde ^a vele ² vreemde wijven lief, ende dat ³ beneven de dochter Pharao: Moabitische, Ammonitische, Edomitische, Zidonitische, Hethitische:

1 T.w. na sommiger gevoelen, na dat hy vijf of ses en twintigh jaren geregeert hadde. Men reeckent dese jaren aldus: Drie jaren voor de timmeringe des tempels, seven jaren in deselve timmeringe besteedt: dertien jaren in de bouwinge van sijn huys, ende andere gestichten: eyndelick noch twee ofte drie jaren in dewelcke de Koninginne van Scheba hem besocht heeft.

a Deut. 17.17.

2 Of, uytlantsche.

3 Soo wort het Hebreeusch woordeken genomen onder vers 25. en 2.Chron. cap. 11. vers 18.

2

Van die volckeren, daer van de HEERE ⁴ geseyt hadde tot de kinderen Israëls; ^b Ghylieden en sult tot hen ⁵ niet ingaen, ende sy en sullen tot u niet inkomen, sy souden sekerlick u herte achter hare goden neygen: aen dese hingh Salomo met liefde.

4 Siet Exod. 34. vers 16. ende Deut. cap. 7. versen 3, 4.

b Exod. cap. 34. vers 16. Deut. 7.3.

5 D. door houwelicken u met hen vereenigen. siet Genes. 6. op vers 4.

3

Ende hy hadde seven hondert wijven, Vorstinnen, ende drie hondert ⁶ bywijven: ende sijne wijven ⁷ neyghden sijn herte.

6 Die van leegeren state waren dan de huysvrouwen, ende in minder weerde gehouden. Siet Genes. 22. op vers 24.

7 T.w. om van den waren Godt af te wijcken, ende de afgoden aen te hangen, gelijck de volgende woorden uytwijsen.

4

Want het geschiedde in den tijt van Salomons ouderdom, [dat] sijne wijven sijn herte achter andere goden neyghden: dat [kolom] sijn herte niet ⁸ volkomen met den HEERE sijnen Godt en was, gelijck het herte sijns vaders Davids.

8 Siet bov. 8. op vers 61.

5

Want Salomo ⁹ wandelde ^{c 10} Astoreth den godt der Zidoniers na: ende na ¹¹ Milcom ¹² ’t verfoeysel der Ammoniten.

9 Achter d’afgoden te gaen, ofte wandelen, is, deselve aen te hangen, ende na te volgen, in het geheel ofte ten deele, selfs oock met toelatinge ende bevorderinge: op welcke laetste maniere Salomo, om sijne wijven te behagen, sich aen dese sonde schuldigh gemaeckt heeft. Vergelijckt ond. 18.18. ende 21. versen 25, 26. Ierem. 2.23.

c Iudic. 2.13. 2.Reg. 23.13.

10 Dit is de naem eens afgodts, ofte afgodinne der Zidoniers. Siet breeder daer van Iud. 2.13.

11 Een afgodt die oock Molech genaemt wort, ond. vers 7. siet van dese Levit. 18. op vers 21.

12 D. dat seer verfoeijelick ende grouwelick voor Godt, ende te verfoeijen is van alle Godtvreesende, alsoo onder vers 7.

6

Alsoo dede Salomo ¹³ dat quaet was in de oogen de HEEREN: ende ¹⁴ en volherdde niet den HEERE te volgen, gelijck sijn vader David.

13 Verstaet bysonderlick de afgoderije, ende den valschen Godtsdienst. Vergel. hier mede Genes. 38. vers 7.

14 Hebr. en vervulde niet achter den Heere. Siet Numer. 14. op vers 24.

7

^d Doe bouwde Salomo eene ¹⁵ hooghte den ¹⁶ Camos, het verfoeysel ¹⁷ der Moabiten, op den ¹⁸ bergh die voor Ierusalem is: ende den ¹⁹ Molech het verfoeysel der kinderen Ammon.

d 2.Reg. 23.13.

15 Siet Levit. 26. op vers 30.

16 De naem eenes afgodts der Moabiten ende Ammoniten, van den welcken siet oock Num. 21. vers 29. Iudic. c. 11. vers 24. en Ier. 48.7. Desen, met de twee afgoden gemelt vers 5. heeft de vrome Koningh Iosias wech genomen. 2.Reg. cap. 23. vers 13.

17 Die daerom het volck van Chemos genaemt worden, Num. 21.29.

18 Namelick, den olijfbergh. Van den welcken siet 2.Sam. cap. 15. vers 30. ende wort genaemt 2.Reg. 23.13. de bergh Maschith, dat is, des verdervers, om dat de Ioden sich daer door afgoderije verdorven.

19 Oock Milcom genaemt, bov. vers 5.

8

Ende alsoo dede hy voor alle sijne vreemde wijven: die hare goden roockten, ende offerden.

9

Daerom vertoornde sich de HEERE tegen Salomo, om dat hy sijn herte geneyght hadde ²⁰ van den HEERE den Godt Israëls, ^e die hem ²¹ twee mael verschenen was;

20 D. van hem. Vergel. boven 8.1. ende siet d’aenteeck.

e 1.Reg. 3.5. ende 9.2.

21 T.w. de eerste reyse te Gibeon, bov. cap. 3. vers 5. ende de tweede reyse te Ierusalem na de inwyinge des tempels, Cap. 9. vers 2.

10

^f Ende hem van dese sake geboden hadde, dat hy andere goden niet en soude na wandelen: doch hy en hielt niet, dat de HEERE geboden hadde.

f 1.Reg. 6.12.

11

Daerom ²² seyde de HEERE tot Salomo: Dewijle dit by u geschiet is, dat ghy niet en hebt gehouden mijn verbont, ende mijne insettingen, die ick u geboden hebbe: ^{g 23} ick sal gewisselick dit Koninckrijcke van u scheuren, ende dat selve ²⁴ uwen knecht geven.

22 Of, hy selve, of door eenigen Propheet, die Nathan mochte zijn, soo hy noch leefde: of Ahia de Siloniter, van den welcken gewagh wort gemaeckt onder vers 30.

g 1.Reg. 12.15.

23 Hebr. scheurende scheuren, D. ick sal sekerlick een groot deel des Koninckrijcks met gewelt van u afrucken. Siet dese maniere van spreken onder versen 12, 13, 31.

24 Dat is, een uwer dienaren, namelick, Ierobeam: van den welcken siet onder versen 26, 27, 28, etc.

12

In uwe dagen nochtans en sal ick dat niet doen, ²⁵ om uwes vaders Davids wille: van de hant uwes ²⁶ soons sal ick het scheuren.

25 Dat is, om de belofte die ick uwen vader gedaen hebbe, 2.Sam. cap. 7. vers 13. 1.Chron. cap. 28. versen 5, 6. in welcke belofte de Messias mede belooft wort, om wiens wille eygentlick Godt den sijnen goet doet.

26 Namelick, Rehabeams, alsoo oock vers 35. Siet de vervullinge deses dreygements onder cap. 12. ende 1.Sam. 15. vers 28. de verklaringe hebben wy onder vers 35.

13

Doch en sal ick het geheele Koninckrijcke niet afscheuren, eenen stam sal ick uwen sone geven: om mijnes knechts Davids wille, ende om ²⁷ Ierusalems wille, die ick verkoren hebbe.

27 D. om de belofte, die ick aen de stadt Ierusalem gegeven hebbe, 2.Chron. 6.6.

14

Soo verweckte de HEERE Salomo eenen tegenpartijder, Hadad den Edomiter: hy was van des Koninghs zaet in Edom.

15

Want ^h het was geschiet, als David ²⁸ in Edom was, doe Ioab de Krijghs-overste optoogh, om de ²⁹ verslagene te begraven: dat hy al wat mannelick was in Edom sloegh.

h 2.Sam. cap. 8. vers 14. 1.Chron. cap. 18. versen 12, 13.

28 Daer oorloge voerende. Siet 2.Sam. cap. 8. vers 14. 1.Chron. cap. 18. versen 12, 13.

29 Te weten, Israëliten, die in den strijt die David tegen de Edomiten gehadt hadde, omgekomen waren, ofte, met dewelcke David na sijne victorie over de Edomiten, haer lant beset hadde, om het selve onder sijne gehoorsaemheyt te behouden, doch na sijn vertreck van de inwoonderen waren verslagen geweest.

16

(Want Ioab bleef aldaer ses maenden, met het gantsche Israël: tot dat hy al wat mannelick was in Edom uytgeroeyt hadde.)

17

Doch Hadad was ontvloden, hy, ende [eenige] Edomitische mannen uyt sijnes vaders knechten met hem, om in Egypten te komen: Hadad nu was een kleyn jonghsken.

18

Ende sy maeckten hen op van ³⁰ Midian, ende quamen tot ³¹ Paran: ende namen met hen mannen van Paran, ende quamen in Egypten tot Pharao, den Koningh van Egypten; die hem een huys gaf, ende hem ³² voedinge toeseyde, ende hem een lant gaf,

30 Siet Genes. 25. op vers 2.

31 Siet Genes. cap. 14. op vers 6.

32 Hebr. broot, D. kost, voedsel, kleedinge. siet Genes. 3. op vers 19.

[fol. 153r\Salomons doot. Rehabeam--Koningh.]

19

Ende Hadad ³³ vondt groote genade in de oogen Pharaos: soo dat hy hem tot eene vrouwe gaf de suster sijner huysvrouwe, de suster Tachpenes der ³⁴ Koninginne.

33 Hebr. vondt seer genade, wat het zy, genade in yemants oogen te vinden, siet Genes. 18. op vers 3.

34 Het Hebreeusch woort beteeckent eygentlick, de oppervrouvve des huysgesins, als of men seyde, de heerinne, daerom als van des Koninghs huys, of gesin, gesproken wort, soo is daer mede te verstaen sijne huysvrouwe, ofte moeder, de Koninginne, als hier ende ond. 15.13. 2.Reg. c. 10. vers 13. Ierem. c. 13. vers 18. ende 29.2.

20

Ende de suster Tachpenes baerde hem sijnen sone Genubath, den welcken Tachpenes ³⁵ optoogh ³⁶ in Pharaos huys: dat Genubath in Pharaos huys was, onder Pharaos sonen.

35 Hebr. speende.

36 Hebr. in ’t midden van Pharaos huys.

21

Doe nu Hadad in Egypten hoorde, dat David met sijne vaderen ontslapen, ende dat Ioab de Krijghs-overste doot was: seyde Hadad tot Pharao: Laet my gaen, dat ick in mijn lant trecke.

22

Doch Pharao seyde tot hem: Maer wat ontbreeckt u by my, dat siet, ghy in u lant soeckt te trecken? ende hy seyde: Niets, maer ³⁷ laet my evenwel gaen.

37 Hebr. latende gaen laet my gaen.

23

ⁱ Oock verweckte hem Godt eenen wederpartijder, Rezon, den sone van Eljada: die ³⁸ gevloden was van sijnen heere HadadEzer, den Koningh van ³⁹ Zoba,

i 2.Sam. 8.3. ende 10.18.

38 Te weten, als hy merckte dat David tegen Hadad-Ezer de overhant hadde in den strijt, daer van te sien is 2.Sam. 8.3.

39 De name eens lantschaps van Syrien, gelegen tusschen Damascus ende Euphrates. Siet daer van 1.Sam. cap. 14. vers 47. ende 2.Chron. 8. vers 3. Psalm 60.2.

24

Tegens welcken hy oock ⁴⁰ mannen ⁴¹ vergadert hadde, ende wert Overste eener bende, ^k als David ⁴² die doodde: ende getrocken zijnde na ⁴³ Damascus, woonden aldaer, ende regeerden in Damascus.

40 Verst. krijghslieden, die den Koningh van Zoba gedient hadden, ende nu onder het beleyt van Rezon die van sijnen heere afgevallen was, sich lieten gebruyken om sijn lant, ende het lant daer ontrent gelegen, af te loopen, ende te plonderen.

41 Namelick, sijnen heere Hadad-Ezer.

k 2.Sam. 8.3.

42 Namelick, Syriers van Zoba.

43 Siet van dese stadt Genes. 14. op vers 15. Dese stadt heeft Rezon overweldight, ende daer uyt het guarnisoen (van David daer in geleght, om die onder hem te houden, 2.Sam. 8.6.) uytgedreven, ende alsoo het regiment daer van ingenomen.

25

Ende ⁴⁴ hy was Israëls tegenpartijder ⁴⁵ alle de dagen Salomons, ende dat beneven het quaet dat ⁴⁶ Hadad [dede:] want ⁴⁷ hy hadde eenen afkeer van Israël, ende hy regeerde over Syrien.

44 Namel. Rezon.

45 T.w. als Salomo van den Heere afgeweken, ende tot afgoderije vervallen was. siet 1.Reg. 5.4.

46 Verst. den Hadad, van den welcken gesproken is boven vers 14.

47 Namelick, Rezon.

26

Daer toe ^l Ierobeam de sone Nebats ⁴⁸ een Ephrathiter van ⁴⁹ Zereda, Salomons knecht, (wiens moeders naem was Zerua, eene weduwe-vrouwe) ⁵⁰ hief oock de hant op tegen den Koningh.

l 2.Chron. 13, 6.

48 D. een Ephraimijt, of, die van den stam Ephraim was, alsoo Iudic. 12.5.

49 De naem van de stadt sijner geboorte, gelegen in de stam Ephraims. Siet Iosu. 3. op vers 16.

50 Dat is, viel af van den Koningh, ofte maeckte moeyte, ende oproer tegen den Koningh: alsoo in het volgende vers, ende 2.Sam. cap. 20. vers 21. ende vergelijckt onder het 40 vers.

27

Dit is nu de sake, waerom hy de hant tegen den Koningh ophief: Salomo bouwde ⁵¹ Millo, [ende] sloot ⁵² de breucke der stadt sijnes vaders Davids toe.

51 Siet boven cap. 9. op vers 15.

52 T.w. die David gemaeckt hadde als hy de Iebusiten daer uyt verdreef, ende den burcht Zion wan. Siet 2.Sam. cap. 5. versen 6, 7.

28

⁵³ Ende de man Ierobeam was een dapper heldt: Doe Salomo desen ⁵⁴ jongelingh sagh dat hy ⁵⁵ arbeydsaem was, soo stelde hy hem ⁵⁶ over alle den last van ’t huys Iosephs.

53 Te weten, in het werck van bouwinge van groote gestichten, ende sterckten, daer over hem Salomo als opsiender gestelt hadde. Want hier worden twee occasien verhaelt, door dewelcke hy synen Koningh ongetrouw geworden is, in de plaetse van danckbaer te zijn. De eerste, dat hy tot het voorseyde ampt verheven was: de andere, dat hy daer na noch tot eenen hoogeren staet gekomen is, gelijck de volgende woorden verklaren.

54 Dit woort wort oock van mannen gebruyckt, ende voornemelick als’se yemants dienaren zijn. Siet Genes. 22. op vers 5.

55 Dat is, neerstigh, seer toesiende, ende besich in het versorgen, ende uytvoeren van het werck daer over hy van den Koningh gestelt was. Hebr. doende werck.

56 Verstaet, de stammen van Ephraim ende Manasse.

29

Het geschiedde nu te dier tijt, als Ierobeam uyt Ierusalem uytgingh, dat de Propheet ⁵⁷ Ahia de Siloniter hem op den wegh ⁵⁸ vondt, ende hy ⁵⁹ sich een nieuw kleet aengedaen hadde, ende sy beyde alleen op den velde waren:

57 Hy is te onderscheyden van andere deses naems, als van Ahia de Priester, 1.Sam. 14.3. van Ahia de Levijt, die over de schatten van ’t Huys des Heeren was, 1.Chron. 26.20. van Ahia de Schrijver Salomons, 1.Reg. 4.3, etc.

58 D. gemoetede.

59 Hebr. sich met een nieuvv kleet bedeckt hadde.

30

Soo vattede Ahia dat nieuwe kleet dat aen hem was: ende scheurde het in twaelf stucken.

31

Ende hy seyde tot Ierobeam, Neemt u tien stucken: want alsoo seyt de HEERE de Godt Israëls, ^m Siet, ick sal het Koninckrijcke van de hant Salomons scheuren, ende u tien stammen geven.

m 1.Sam. 15.28.

32

Maer ⁶⁰ eenen stam sal hy hebben; om ⁶¹ mijnes knechts Davids wille, ende om Ierusalems wille, der stadt die ick verkoren hebbe uyt allen stammen Israëls.[kolom]

60 Verstaet, den stamme Iuda; hoewel daer in de stamme Simeonseenighsins vermenght was, mitsgaders een deel der stamme Benjamins. Nu in de tien stammen worden Ephraim, ende Manasse voor twee stammen gereeckent, maer de stamme Levi hebbende geen bysonder lant, ende zijnde onder de andere stammen verstroyt, en komt niet in reeckeninge.

61 Siet boven op versen 12, 13.

33

Daerom dat sy my verlaten, ende sich ⁶² neder gebogen hebben voor Astoreth ⁶³ den Godt der Zidoniers, Camos den Godt der Moabiten, ende Milchom den Godt der kinderen Ammon: ende niet ⁶⁴ gewandelt en hebben in mijne wegen, om te doen ⁶⁵ dat recht is in mijne oogen, te weten mijne insettingen, ende mijne rechten, gelijck sijn vader David.

62 T.w. om aen te bidden.

63 Of, godinne.

64 In den wegh des Heeren te wandelen is, te leven na het voorschrift van sijn woort, gelijck de navolgende woorden verklaren. Siet 2.Reg. 21. vers 22. Psalm 119. vers 3. ende 128.1.

65 Wat recht zy in de oogen des Heeren, verklaren de volgende woorden, namelick, dat na sijn heyligh woort, ende ordinantien, niet na menschelicke instellingen geschiet: alsoo onder 15. 5, 11. ende 22.43.

34

Doch ⁶⁶ niets van dit Koninckrijcke en sal ick uyt sijne hant nemen: maer ick stelle hem tot eenen Vorst alle de dagen sijnes levens, om mijnes knechts Davids wille, dien ick verkoren hebbe, die mijne geboden, ende mijne insettingen gehouden heeft.

66 Hebr. ende dit geheele Koninckrijcke en sal ick uyt sijne hant niet nemen; D. niets daer van. Dese maniere van spreken beteeckenende niet eene particuliere, ofte bysondere, maer eene generale, ofte gemeyne afsegginge, ende loocheninge, is seer dickwils in de heylige Schrift, als Genes. c. 23. vers 6. Iosu. c. 11. vers 14. Psalm 143. vers 1. Matth. 24. vers 22. Rom. cap. 3. vers 20. Siet oock Gen. 39. op vers 23.

35

Maer uyt de hant sijns soons sal ick het Koninckrijcke nemen: ende ⁶⁷ ick sal u daer van tien stammen geven.

67 Hebr. ende ick sal u dat geven, [te weten] tien stammen.

36

Ende sijnen sone ⁶⁸ sal ick eenen stamme geven: ⁿ op dat mijne knecht David ⁶⁹ altijt eene ⁷⁰ lampe voor mijn aengesicht hebbe in Ierusalem, de stadt, die ick my verkoren hebbe, om ⁷¹ mijnen naem daer te stellen.

68 Siet boven op vers 32.

n 1.Reg. 15.4. Psalm 132.17.

69 Hebr. alle dagen. Verst. in den stam van Iuda, tot op de toekomste des Messiae. Want van David af tot de Babylonische gevangenisse, is de Konincklicke regeeringe in Iuda gebleven: daer na de Vorstelicke macht, ende het Sanhedrin, tot op Christum, wiens Koninckrijcke eeuwigh is.

70 Of, keersse, of, licht, D. navolgers in ’t Koninckrijcke, zijnde voorbeelden des Heeren Christi. Soo wort dit woort oock genomen 2.Sam. 21. vers 17. Siet mede onder cap. 15. vers 4. 2.Chron. 21. vers 7. Psalm 132.17.

71 Siet boven 8. op vers 16.

37

Soo sal ick u nemen, ende ghy sult regeeren, ⁷² over al dat uwe ziele sal begeeren: ende ghy sult Koningh zijn ⁷³ over Israël.

72 D. als een souverain Vorst, over een groot, machtigh, ende welgezegent lant: gelijck dese dingen gemeynlick van Koningen begeert worden.

73 Dat is, over het meerderen deel des volcks.

38

Ende het sal geschieden, soo ghy hooren sult al wat ick u sal gebieden, ende in mijne wegen sult wandelen, ende doen dat recht in mijne oogen is, houdende mijne insettingen, ende mijne geboden, gelijck als mijn knecht David gedaen heeft: dat ick ⁷⁴ met u sal zijn, ende ⁷⁵ u een bestendigh huys bouwen, gelijck als ick David gebouwt hebbe, ende sal u Israël geven.

74 Siet Genes. cap. 21. op vers 22. ende 26. op. vers 24.

75 Dat is, u Koninckrijcke soo bevestigen, dat het by uwen nakomelingen blijven sal. Vergelijckt 1.Sam. 2.35. 2.Sam. 7.16.

39

Ende ick sal om dies wille het zaet Davids verootmoedigen: Nochtans ⁷⁶ niet altijt.

76 Hebr. niet t’allen dagen. Want de Messias die uyt den zade Davids na den vleesche voort komen soude, ende in het Koninckrijcke op een geestelicke maniere succedeeren, soude niet alleene over alle de stammen Israëls, maer oock over de geheele werelt heerschappije hebben.

40

Daerom socht Salomo Ierobeam te dooden: maer Ierobeam maeckte hem op, ende vloodt in Egypten, tot Sisak den Koningh van Egypten, ende was in Egypten tot dat Salomo sterf.

41

Het ^o overige nu ⁷⁷ der geschiedenissen van Salomo, ende al wat hy gedaen heeft, ende sijne wijsheyt, is dat niet geschreven ⁷⁸ in ’t boeck der geschiedenissen van Salomo?

o 2.Chron. 9.29.

77 Hebr. der woorden.

78 Hier mede en moet men niet verstaen de twee boecken der Chroniken, die lange daer na, soo men houdt, van Ezra eerst geschreven zijn, maer een ander boeck, in het welcke de handelingen, ende geschiedenissen Salomons in het lange verhaelt waren, het welcke niet meer voor handen en is.

42

⁷⁹ De tijt nu, die Salomo te Ierusalem over het gantsche Israël regeerde, ^p was veertigh jaer.

79 Hebr. de dagen.

p 2.Chron. 9.30.

43

Daer na ontsliep Salomo met sijne vaderen, ende wert begraven in de stadt sijnes vaders Davids: ende ⁸⁰ Rehabeam sijn soon wert Koningh in sijne plaetse.

80 Genoemt Matth. 1.7. Roboam.