Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

[fol. 148v\Salomons Tempel- wort gebouwt.]

Het vj. Capittel.

De tijt der bouwinge van Salomons tempel, vers 1, etc. de forme ende grootte daer van, 2. de vensteren, kameren, ende materialen, 4. de belofte die Godt over den tempel uytspreeckt, 11. de beschietinge der wanden, ende des vloers, 14. de Aenspraeckplaetse, 16. de Cherubim, 23. verscheyden cieraet, 28. deuren, 31. het binnen-voorhof, 36. de tijt hoe lange de bouwinge des tempels geduert heeft, 37.

1

HEt geschiedde nu ¹ in ’t vier hondertste, ende tachtentighste jaer, na den uytgangh der kinderen Israëls uyt Egypten, in ’t ^a vierde jaer van ’t Koninckrijcke Salomons over Israël, in de maent ² Ziu, (dese is ³ de tweede maent) dat hy ^b het Huys des HEEREN ⁴ bouwde.

1 Sommige reeckenen dese jaren aldus: onder Mose in de woestijne zijn de kinderen Israëls geweest veertigh jaren, onder Iosua seventien, onder de Richteren 299, onder Eli, Samuel, ende Saul tachtentigh, onder David veertigh. Dese t’samen gereeckent met vier jaren van het Koninckrijcke Salomons, maken 480 jaren.

a 2.Chron. 3.2.

2 Meest over een komende met onsen April, ende ten deele met onsen Mey. siet van dese maent oock onder vers 37. Item Num. 1. op vers 1.

3 Na de ordinantie des Heeren, Exod. cap. 12. vers 2.

b Actor. 7.47.

4 D. begonde te bouwen, also Gen. 5.32. siet hier van breeder onder versen 37, 38. 2.Chron. 3.1.

2

Ende dat huys, ’t welcke de Koningh Salomo den HEERE bouwde, was van sestigh ⁵ ellen in sijne ⁶ lenghte, ende van twintigh in sijne ⁷ breette, ende van dertigh ellen in sijne hooghte.

5 T.w. heylige. Siet van dese mate. Genes. 6. op vers 15.

6 Dese verstreckte haer van den Oosten tot den Westen.

7 Dese was van den Zuyden tot den Noorden.

3

Ende ⁸ ’t voorhuys voor aen den ^c tempel van dat huys, was in sijne lenghte van twintigh ellen, ⁹ na de breette van het huys, tien ellen in sijne ¹⁰ breette, voor aen ’t huys.

8 Verstaet hier door eene ruymte voor aen den ingangh van het Heylige.

c Ioan. 10.23. Actor. 3.11. ende 5.12.

9 D. dit voorhof is soo langh geweest, als ’t Huys des Heeren, ofte de Tempel breet was. Vergel. het voorgaende vers.

10 Hier wort maer gesproken van sijne lenghte, ende breette: maer 2.Chron. 3. vers 4. vinden wy oock sijne hooghte. dewelcke was van hondert twintigh ellen.

4

Ende hy maeckte vensteren aen het huys van ¹¹ geslotene uytsichten.

11 D. die ten deele enge, ende als gesloten waren, tegen het inkijcken ende ongemack des weders, ten deele breet, ende alsoo bequaem voor het vatten des sonneschijns, ende het uytsichte. Aldus na eeniger gevoelen, zijn de vensteren in den muer, die seer dicke was, van buyten enge, ende van binnen wijt geweest. Andere meynen datse van buyten wijt, ende van binnen enge waren, andere van buyten ende van binnen wijt, doch allenghskens van beyden zijden nauwe, ingaende tot het midden des muers, alwaer sy met glas toegesloten waren, tegen het quaet weder. Anders, die men openen ende sluyten konde.

5

Ende ¹² rontom ¹³ aen den wandt van het huys bouwde hy ¹⁴ kameren, aen de wanden van het huys rontom [beyde] ¹⁵ van den tempel, ende van de ¹⁶ Aenspraeckplaetse: Alsoo maeckte hy zijd- ¹⁷ kameren rontom.

12 Te weten, aen de zuyd, ende west, ende noordzijden van het huys, doch niet aen de oostzijde, dewelcke met het portael beset was.

13 Dat is, aen de muer des tempels; ende dat alsoo, dat de balcken der kameren hier gemelt, niet en waren gewrocht in de muer des tempels, maer lagen op de neuten, ofte balcksteenen van den selven muer daer hy van buyten ingekort was. Dese inkortinge geschiedde tot drie mael toe, t’elcken met het opgebouw van vijf ellen, ende dan waren op die uytstekende neutsteenen de balcken der kameren, die van drie verdiepingen waren, geleyt, ende gepast.

14 Hebr. vloeren, Dat is, kameren-gebouwselen, ende vertrecken buyten aen den tempel ten gebruycke der Priesteren, als sy haer ampt bedienen souden, ende om daer in op te sluyten de eerstelingen, de tienden, de Priesterlicke kleederen, de offerhanden ende andere dingen behoorende tot den Godesdienst, etc. Siet 2.Reg. cap. 11. vers 2. ende 1.Chron. cap. 28. vers 12. ende Ezech. cap. 42. versen 13, 14.

15 Verstaet het voorste deel van den tempel, anders genoemt het Heylige, daer in de Priesters dagelicks gingen om te roocken, ende de lampen toe te maken.

16 Of, Antwoortplaetse. Het Hebreeusch woort heeft sijnen name van aenspreken. Verstaet de innerste plaetse des tempels, anders genoemt het Heylige der heyligen, van waer Godt sijne aensprake, ende antwoorde gaf. Vergelijckt onder versen 16, 20.

17 Hebr. ribben: Verstaet deselve kameren, van dewelcke in het begin deses vers gesproken is, ofte sekere gangen van galerijen, die voor aen langhs de tweede, ende derde verdiepinge deser kameren waren.

6

¹⁸ De onderste kamer was van vijf ellen in hare breette, ende de middelste van ses ellen in hare breette, ende de derde van seven ellen in hare breette: want ¹⁹ hy hadde aen het huys rontom buytenwaerts inkortingen gemaeckt, op datse ²⁰ haer niet en ²¹ hielden in de wanden van het huys.

18 Alsoo de muer des tempels drie inkortingen hadde, de onderste, de middelste, ende de opperste, soo was de onderste verdiepinge der kameren eene elle naeuwer, dan de middelste, ende de middelste weder soo veel naeuwer als de opperste.

19 Hy hadde de dickte van den muer des tempels t’elcken een elle gesmalt, om op de neutsteenen de balcken der kameren te leggen. Dese smallinge, ofte inkortinge was in de hooghte des muers van vijf ende tien ende vijftien ellen.

20 Te weten, de kameren.

21 Dat is, met hare balcken in den muer des tempels niet ingelaten en wierden met doorbooringe ende verbrekinge des selven. Vergelijckt Ezech. cap. 41. vers 6.

7

Het huys nu als het gebouwt wert, wert met ²² volmaeckten steen, ²³ alsoo hy toegevoert was, gebouwt: soo dat geene hameren, nochte bijle [ofte] eenigh yseren gereetschap gehoort en wert in ’t huys, als het gebouwt wert.

22 Dat is, die te voren tot het werck volkomentlick bereyt was: het welcke oock van het hout is geseyt, boven cap. 5. vers 18.

23 Hebr. der toevoeringe; D. met steen, alsoo hy daer aengevoert quam.

8

De deure ²⁴ der middelster zijdkamer, was aen de ²⁵ rechterzijde van ’t huys: ende door wendel-trappen gingh men tot de middelste [zijdkamer,] ende van de middelste tot de ²⁶ derde.

24 Dat is, door dewelcke men opgingh na de middelste zijdkamer.

25 Hebr. schouder. De rechter zijde des tempels in het uytgaen was het Zuyden. Want den ingangh des tempels stont in het Oosten, ende het Alderheylighste in het Westen.

26 Te weten, zijdkameren. Uyt het getal van velen kan men hier verstaen, dat elcke verdiepinge verscheydene kameren ende hoecken heeft gehadt. Siet 2.Reg. 11. vers 2.

9

Alsoo bouwde hy het huys, ende volmaeckte het: ende ²⁷ bedeckte dat huys met ²⁸ gewelfsels, ende ²⁹ rijgen van cederen.[kolom]

27 T.w. van binnen aen sijn dack.

28 Hebr. na sommiger gevoelen, ruggen.

29 Hebr. ordeningen in, ofte, met cederen, Dat is, met ordentlicke t’samenhechtinge van cederen balcken, plancken, ofte berderen.

10

Hy bouwde oock de kameren aen het gantsche huys, van vijf ellen in hare hooghte: ende ³⁰ hy voeghdese vast aen dat huys met cederenhout.

30 D. hy leydese, ende pastese op de inkortinge van den muer des tempels. Siet bov. het 6 vers.

11

Doe geschiedde ’t woort des HEEREN tot Salomo, seggende:

12

Aengaende dit huys dat ghy bouwt, ^d soo ghy wandelt in mijne ³¹ insettingen, ende doet mijne rechten, ende onderhoudt alle mijne geboden, wandelende in deselve: soo sal ick mijn woort met u bevestigen, ^e dat ick tot uwen vader David gesproken hebbe.

d 1.Reg. 2.4. ende 9.4.

31 Hoe dese drie woorden, insettingen, rechten, ende geboden, onderscheyden worden, siet boven 2. op vers 3.

e 2.Sam. 7.13. 1.Chron. 22.10, 19.

13

Ende ick sal ³² in het midden der kinderen Israëls woonen: ende ick en sal mijn volck Israëls niet verlaten.

32 Siet Levit. 26. op vers 12.

14

Alsoo ³³ bouwde Salomo dat huys, ende volmaeckte het selve.

33 D. hy gingh in de bouwinge des tempels voort, om het selve van binnen te volmaken, ende te vercieren.

15

Oock ³⁴ bouwde hy de wanden des huyses van binnen met cederen ³⁵ plancken; van den vloer des huyses ³⁶ tot aen het dack der wanden, beschoot hyse van binnen met hout: ende overdeckte den vloer van ³⁷ het huys met dennen plancken.

34 D. hy beschoot de wanden met cederen plancken, etc. alsoo in het volgende vers.

35 Hebr. zijden: ende soo in ’t volgende.

36 Hebr. tot aen de wanden des dacks, D. tot aen ’t opperste deel des muers, daer op het dack rust.

37 Verstaet dit niet van het innerste deel des huyses, maer van het voorste, genaemt het Heylige.

16

Daer toe ³⁸ bouwde hy ³⁹ twintigh ellen met cederen plancken aen de zijden van ’t huys, ⁴⁰ van de vloer af tot de wanden: dit bouwde hy ⁴¹ hem van binnen tot een Aenspraeckplaetse, tot het Heylige der heyligen.

38 De sin is, Dat hy den tusschenmuer, waer door het Heylige van ’t Alderheylighste onderscheyden wert, met cederen plancken beschoten heeft.

39 De lenghte des tempels was sestigh ellen; boven vers 2. waer van het voorste hadde veertigh, ende volgens het innerste twintigh.

40 D. den geheelen vloer van den eenen muer tot den anderen.

41 Nam. den Heere, van den welcken recht te voren in het 13 vers gesproken is.

17

Dat huys nu was van veertigh ellen; [namelick] de ⁴² tempel die voor aen was.

42 Genaemt het Heylige. Dit was even noch soo langh, als het Heylige der heyligen, het welcke maer twintigh ellen in de lenghte en hadde, onder vers 20.

18

Ende het ceder aen het huys inwendigh was gesneden met ⁴³ knoppen, ende ⁴⁴ opene bloemen: Het was al ceder, geen steen en wert gesien.

43 Anders: wilde kouwoerden, alsoo onder 7.24.

44 Hebr. openinge der bloemen. Alsoo in ’t volgende.

19

Ende de Aenspraeckplaetse bereydde hy ⁴⁵ inwaert in ⁴⁶ het huys, om de Arke des verbonts des HEEREN daer te setten.

45 T.w. de plaetse daer het Alderheylighste was: in ’t uyterste van den tempel.

46 Hebr. in ’t midden van het huys. Het woordeken huys, beteeckent hier het geheele gestichte des tempels.

20

Ende de Aenspraeckplaetse ⁴⁷ voor aen was van twintigh ellen in lenghte, ende van twintigh ellen in breette, ende van ⁴⁸ twintigh ellen in hare hooghte, ende hy overtooghse ⁴⁹ met geslotenen goude: oock overtoogh hy den ⁵⁰ cederen altaer.

47 D. dewelcke, als yemant ingingh van ’t Oosten na het Westen, voor hem lagh in ’t eynde van het Heylige. Anders, de ruymte, (ofte, de aengesichten) van de Aenspraeckplaetse, was van, etc.

48 Bov. vers 2. staet wel, van ’t geheele huys dat het dertigh ellen in sijne hooghte hadde: maer dewijle men van het eerste voorhof tot het tweede, ende van het tweede tot het Heylige, ende van dit tot het Alderheylighste met trappen moeste opklimmen, gelijck men afnemen kan uyt Ezech. cap. 40. vers 6. soo en is ’t niet wonder, dat de vloer eenige ellen hooger, ende naerder het dack geweest is.

49 D. dicht, fijn, reyn. Siet 2.Chron. cap. 3. vers 4. Ofte, alsoo genoemt (gelijck andere meynen) om dat het van David tot de timmeringe des tempels was opgesloten, ende bewaert geweest. 1.Chron. cap. 29. versen 3, 4. alwaer het oock gout van Ophir genoemt wort, het welcke om sijne weerdigheyt altijt in groote achtinge geweest is, Iob cap. 22. vers 24. maer het edelste, ende kostelickste gout is in het gemeyn oock soo genoemt geweest, om dat men dat seer naeuwe pleeght op te sluyten, Iob 28.15.

50 Verstaet den reuck-altaer van den welcken oock gesproken wort onder vers 22. ende 9.25. Desen heeft Salomo oock met gout overtogen: ende wort daerom genoemt den gouden altaer, ond. 7. vers 48.

21

Ende Salomo overtoogh het ⁵¹ huys van binnen met geslotenen goude: ende ⁵² hy toogh voor de Aenspraeckplaetse [eenen voorhangh] henen door met goude ketenen, ende overtoogh dien met goude.

51 Verstaet het Heylige der heyligen, gelijck in het eynde deses verskens verklaert wort.

52 De sin is, Dat Salomo eenen voorhangh heeft laten maken, dien hy langhs henen aen het schutsel, het welcke het Heylige van het Alderheylighste onderscheydde, heeft getogen, hangende aen gouden ketenen. Siet van desen voorhangh Exod. cap. 26. versen 31, 32, 33.

22

Alsoo overtoogh hy het gantsche huys met gout, tot dat het gantsche huys volmaeckt was: daer toe overtoogh hy met gout den ⁵³ geheelen altaer, die voor de Aenspraeckplaetse was.

53 Siet boven op vers 20.

23

^f In de Aenspraeckplaetse nu maeckte hy twee ⁵⁴ Cherubim van ⁵⁵ olyachtigh hout: elcker hooghte was tien ellen.

f Exod. cap. 25. vers 18.

54 Siet Genes. cap. 3. op vers 24.

55 De Cherubim, die Moses liet maken, waren van louter gout, Exod. cap. 25. vers 18. Sommige nu houden dese olyachtige boomen niet voor olijfboomen, maer voor andere boomen, die mede olie uytgeven, als cederboomen, ende pijnboomen, etc. want de olijfboomen van de olyachtige boomen somtijts onderscheyden worden, als Nehem. cap. 8. vers 16.

24

Ende van vijf ellen was de een vleugel des Cherubs, ende van vijf ellen de ander vleugel des Cherubs: ⁵⁶ van het eynde

56 Hebr. van de eynden sijner vleugelen, tot aen de eynden sijner vleugelen.

[fol. 149r\Tempel volbouwt. Salomons--Huys.]

sijnes eenen vleugels, tot aen het eynde sijnes anderen vleugels, waren tien ellen.

25

Alsoo was de ander Cherub van tien ellen: beyde Cherubim hadden eenerley mate, ende eenerley ⁵⁷ snede.

57 D. maecksel.

26

De hooghte des eenen Cherubs was van tien ellen, ende alsoo des anderen Cherubs.

27

Ende hy settede dese Cherubim in het midden van het ⁵⁸ binnenste huys, ^g ende de ⁵⁹ Cherubim spreydden de vleugelen uyt, soo dat de vleugel des eenen raeckte aen dese wandt, ende de vleugel des anderen Cherubs raeckte aen de andere wandt: ende hare vleugelen na het midden van het huys raeckten vleugel aen vleugel.

58 D. het Heylige der heyligen, alsoo wort het Heylige genoemt de tempel die voor aen was, boven vers 17.

g Exod. 25.20.

59 De sin is, Dat de twee Cherubim in ’t Heylige der heyligen staende, elck met haren eenen vleugel raeckten den wandt, de een, die aen de zuydzijde, de ander, die aen de noordzijde was, ende datse dan met hare andre vleugelen malkanderen raeckten: soo datse met deselve de geheele breette der plaetse overreyckten: want gelijck dese twintigh ellen breet was, boven vers 20. alsoo was elck een vleugel vijf ellen langh, boven vers 24. volgens stonden beyde de Cherubim van malkanderen tien ellen, ende elck van de wandt sijner zijde vijf ellen, makende t’samen twintigh ellen. Vergel. 2.Chron. cap. 3. vers 11, etc.

28

Ende hy overtoogh dese Cherubim met gout.

29

Ende alle de wanden van het huys, in het ronde, graveerde hy met uytgesnedene graveeringen van Cherubim, ende van palmboomen, ende opene bloemen: van binnen, ende ⁶⁰ van buyten.

60 Hier door verstaen sommige den wandt, die het Allerheylighste van het heylige onderscheydde, dien hy verciert hebbe niet alleen van de zijde, die in ’t Allerheylighste was, maer oock van buyten aen de zijde, die in het Heylige stont. Andere verstaen het in ’t gemeyn van de wanden, soo van het Allerheylighste als van het Heylige.

30

Daer toe overtoogh hy den vloer van het huys met gout ⁶¹ van binnen ende van buyten.

61 D. in het Allerheylighste, ende in het Heylige.

31

Ende aen den ingangh der Aenspraeckplaetse maeckte hy de deuren van olyachtigh hout: de bovendorpel, [met] de posten ⁶² was het vijfde deel [des wandts.]

62 D. hy was soo breet ende hooge, als het vijfde deel des wandts, te weten, vier ellen. Want de wandt der Aenspraeckplaetse was twintigh ellen breet, ende hooge. Siet boven vers 16. Andere vertalen dit alsoo, dat de bovendorpel, ende de posten van vijf hoecken, ofte leden waren.

32

De twee deuren oock waren van olyachtige boomen, ende hy graveerde daer op graveeringen van Cherubim, ende van palmboomen, ende van opene bloemen, dewelcke hy met gout overtoogh: ⁶³ oock trock hy gout over de Cherubim, ende over de palmboomen.

63 Hier door konde het maecksel van het gegraveerde werck altijt gesien worden.

33

Ende alsoo maeckte hy aen de deure des tempels posten van olyachtige boomen: uyt ⁶⁴ het vierde deel [van den wandt.]

64 Want de posten (de deure mede gereeckent zijnde) waren vijf ellen breet, ende hooge, twelcke is ’t vierde deel van twintigh. Andere verstaen dit alsoo van de posten datse vierhoeckigh ofte vierledigh waren. Vergel. boven het 31 vers ende d’aenteeck.

34

Ende de twee deuren waren van ⁶⁵ dennenhout: de twee zijden der eener deure waren ommedraeijende, alsoo waren de twee gegraveerde [zijden] der andere deure ommedraeijende.

65 Siet boven 5. op vers 8.

35

Ende hy graveerdese met Cherubim, ende palmboomen, ende opene bloemen: dewelcke hy met gout overtoogh; gericht na het uytgesnedene.

36

Daer na bouwede hy ⁶⁶ het binnenste voorhof van drie rijgen gehouwene steenen, ende een rijge cederen balcken.

66 Verstaet, het voorhof dat naest den tempel was, ende het voorhof der Priesteren genoemt wort, 2.Chron. 4.9. om dat niemant dan sy, ende de Leviten daer in mochten komen, ende op dat de Priesteren daer op den brand-offer altaer offerhanden deden, ende den Godtsdienst waer namen.

37

In het vierde jaer wert de gront van het Huys des HEEREN geleyt in de maent ⁶⁷ Ziu:

67 Siet boven op vers 1

38

Ende in het elfde jaer in de maent Bul, ⁶⁸ welcke is de achtste maent, was dit Huys volmaeckt na alle sijne ⁶⁹ stucken, ende na alle sijne behoorte: alsoo heeft hy seven jaren daer aen gebouwt.

68 Dese maent komt over een ten deele met onsen October, ten deele met onsen November.

69 Hebr. dingen, ofte, woorden, Dat is, na alles dat daer van geseyt, ende geordineert was.