Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiiij. Capittel.

Ionathan met sijnen wapendrager slaen twintigh mannen in het heyr der Philistijnen, vers 1, etc. dies wert het gantsche leger verschrickt, 15. Saul dit zijnde gewaer geworden, vervolghtse, doch de Philistijnen verslaen malkanderen, 20. De Israëliten, die by de Philistijnen waren, vervoegen haer by Saul, 21. als oock alle de Israëliten, die haer op het geberghte verborgen hadden, 22. Saul besweert het volck, dat niemant voor den avont wat eten soude, 24. soo dat niemant van den vloeijenden honigh eten en dorst, 25. Ionathan etet wat honighs, ende wert daer door verquickt, 27. Het volck hongerigh zijnde, eet het vleesch met den bloede, 32. ’t welck Saul haer verbiedt, 34. Hy bouwt eenen altaer, 35. Hy vervolght sijne vyanden, 36. Saul vraeght den Heere, maer krijght geen antwoorde, 37. Saul doet het lot werpen, om te weten wie sich besondight hadde, 40. Het lot treft Ionathan, 43. Saul wil hem dooden, maer hy wert door het volck verhindert, 44. Sauls krijgen, sonen, dochteren, wijf, velt-overste, vader, etc. 47.

1

’t Geschiedde nu op eenen dagh, dat Ionathan de sone Sauls tot den jongen die sijne wapenen droegh, seyde, Komt, ende laet ons tot de besettinge der Philistijnen over gaen, welcke aen gene zijde is: ¹ doch hy en gaf het sijnen vader niet te kennen.

1 Vermoedelick om dat hy vreesde dat sijn vader hem hier toe geen verlof soude gegeven hebben.

2

Saul nu ² satt aen het uyterste van Gibea onder den granatenboom, die ³ te Migron was: ende ^a ’t volck dat by hem was, dat was ontrent ses hondert man.

2 D. hadde sijn tente geslagen.

3 Van Migron wort oock gesproken Ies. c. 10. vers 28. Het is een stuck lants gelegen aen d’eene zijde der enghte na Gibea aen, hier lagh Saul in de speloncken met sijne ses hondert mannen, loerende wat de Philistijnen doen souden, onder vers 11.

a 1.Sam. 13.15.

3

Ende Ahia de sone Ahitub, des broeders ⁴ Icabod, des soons Pinehas, des soons Eli, ⁵ was Priester des HEEREN te Silo, ⁶ dragende den ⁷ Ephod: doch ⁸ het volck en wist niet dat Ionathan henen gegaen was.

4 Siet bov. 4.21.

5 Of, des Priesters des Heeren te Silo.

6 Ofte, droegh.

7 Verstaet hier by, oock den borstlap, ende Urim ende Thummim, welcke de Hoogepriester aentoogh, als hy den Heere om raet vraeghde.

8 Ia oock Saul, noch de Priester en wisten het niet.

4

Daer was nu tusschen de doortochten daer Ionathan socht door te gaen tot der Philistijnen besettinge, een ⁹ scherpte van eene steenklippe aen dese zijde, ende een scherpte van eene steenklippe aen ¹⁰ gene zijde: ende de name der eener was Bozez, ende de name der ¹¹ andere Sene.

9 Hebr. tant, ende soo in ’t volgende.

10 Soo dat de wegh tusschen twee steenrotzen was.

11 Hebr. der eener.

5

D’eene tant was gelegen tegen ’t Noorden, tegen over Michmas: ende d’ander tegen ’t Zuyden tegen over Geba.

6

Ionathan nu seyde tot den jongen, die sijne wapenen droegh, Komt, ende laett ons tot de besettinge ¹² deser onbesnedenen over gaen, ¹³ misschien sal de HEERE ¹⁴ voor ons wercken: want by den HEERE en is geen verhinderinge om te verlossen door vele, ofte ¹⁵ door weynige.

12 Als of hy seggen woude. Dese Philistijnen zijn vreemt van Godes verbont, ende derhalven hatigh voor sijne oogen: maer wy zijn besneden, ende dragen het teecken des verbonts Godes aen onse lichamen.

13 Aldus spreeckt Ionathan, om dat hy geen belofte der victorie van Godt en hadde.

14 Of, [wat] voor ons doen.

15 Siet hier van een exempel Iud. 7. vers 7. 2.Chro. c. 14. siet oock Ios. 14.12.

7

Doe seyde sijn wapendrager tot hem, Doet ¹⁶ al wat in u herte is: wendet u, siet ick ben met u, ¹⁷ na u herte.

16 D. al wat u goet dunckt.

17 D. soo alst u belieft of goet dunckt.

8

Ionathan nu seyde, Siet, wy sullen over gaen tot die mannen, ende ¹⁸ wy sullen ons aen hen ontdecken.

18 D. wy sullen ons van haer sien laten.

9

Indien ¹⁹ sy aldus tot ons seggen, ²⁰ Staet stille, tot dat wy aen u-lieden komen, soo sullen wy blijven staen aen onse plaetse, ende tot hen niet opklimmen.

19 Siet dergelijcke Genes. 24.14.

20 Hebr. swijght. siet Ios. 10.12, 13.

10

Maer seggen sy aldus, Klimt tot ons op, soo sullen wy opklimmen, want de HEERE heeftse in onse hant gegeven: ende ²¹ dit sal ons een teecken zijn.

21 Vergl. Gen. 24. vers 14. met d’aent.

11

Doe sy beyde haer der Philistijnen besettinge ontdeckten: soo seyden de Philistijnen, Siet, de Hebreen zijn uyt de holen uytgegaen, daer in sy haer versteken hadden.

12

Voorder ²² antwoordden de mannen der besettinge aen Ionathan, ende sijnen wapendrager, ende seyden, Klimt op tot ons, ende ²³ wy sullen ’t u wijs maken. Ende Ionathan seyde tot sijnen wapendrager, Klimt op achter my, want de HEERE heeftse gegeven in de hant Israëls.

22 D. seyden, of, spraken. Want daer en gaet geen vrage voor.

23 Als of sy seyden, Wy sullen u leeren ende doen gevoelen wat het zy hemselven dus lichtveerdelick in perijckel te geven.

13

Doe klom Ionathan op sijne handen, ende op sijne voeten, ende sijn wapendrager

[fol. 123r\ Jonathan. Saul. Het volck.]

hem na: ende ²⁴ sy vielen voor Ionathans aengesichte, ende ²⁵ sijn wapendrager dooddese achter hem.

24 T.w. sijne vyanden, die hy versloegh.

25 Hebbende nu een sweert ende wapenen gekregen van eenen der verslagenen: want te voren hadden Saul ende Ionathan alleen sweerden, als c. 13. vers 22. staet.

14

Desen eersten slagh nu daer mede Ionathan ende sijn wapendrager ontrent twintigh mannen versloegen, ²⁶ geschiedde ontrent in de helft eenes bunders, zijnde ²⁷ een jock ossen lants.

26 Met dese woorden wort te kennen gegeven, dat dese slachtinge geschiet is in een kleyn begrijp, alsoo dat Ionathan lichtelick van sijne vyanden hadde kunnen omcingelt ende overvallen worden, hadde hem Godt niet wonderbaerlick bygestaen.

27 D. soo veel als een jock ossen onder een jock gaende, op eenen dagh kunnen ploegen.

15

Ende daer was een bevinge in ²⁸ het leger, op ’t velt, ende onder ’t gantsche volck: de besettinge ende de ²⁹ verdervers beefden oock selfs; ja het lant wert beroert, want het was ³⁰ eene bevinge Godes.

28 Te weten, in het leger der Philistijnen.

29 T.w. die soldaten die uytgetrocken waren om het lant te verderven, daer van Cap. 13. vers 17. gesproken wort.

30 Siet d’aenteeck. op Genes. 30.8. Hy wil seggen, dat het een verschrickinge was, die Godt over haer sondt: ofte een bevinge Godes, dat is, een seer groote bevinge.

16

Als nu de wachters Sauls te Gibea Benjamins sagen, dat, siet, de ³¹ menighte versmolt, ende doorgingh, ende geklopt wert:

31 T.w. der Philistijnen.

17

Doe seyde Saul tot het volck dat by hem was, Telt doch, ende besiet, wie van ons wech gegaen zy: ende sy telden, ende siet, Ionathan, ende sijn wapendrager en waren daer niet.

18

Doe seyde Saul tot ³² Ahia, ³³ Brenght de Arke Godes herwaerts, (want de Arke Godes was te dien dage ³⁴ by de kinderen Israëls.)

32 Siet bov. vers 3.

33 T.w. om Godt by de Arke te vragen, of ick de Philistijnen vervolgen sal.

34 T.w. in het leger, daerse anders (als men meynt) te Silo was.

19

Ende ’t geschiedde doe Saul noch tot den Priester sprack, dat het rumoer, ’t welck in der Philistijnen leger was, ³⁵ seer toenam ende vermenighvuldighde: soo seyde Saul tot den Priester, ³⁶ Haelt uwe hant in.

35 Hebr. gaende gingh, ende vermenighvuldighde.

36 D. laett verblijven het gene ick u stracks bevolen hadde, aengaende d’Arke. Saul en heeft soo lange niet willen wachten tot dat hy antwoorde van Godt onfangen hadde.

20

Saul nu ende al het volck dat by hem was, wert t’samen geroepen, ende sy quamen ten strijde: ende siet, ³⁷ het sweert des eenen was tegen den anderen, daer was een seer groot gedruys.

37 Hebr. het sweert des mans tegen sijnen naesten, D. de Philistijnen sloegen malkanderen. siet dergelijcke exempel Iud. cap. 7. vers 22. ende 2.Chron. 20.23.

21

Daer waren oock Hebreen, ³⁸ by de Philistijnen, ³⁹ als eertijts, die met haer in het leger opgetogen waren rontom: dese nu ⁴⁰ vervoeghden haer oock met de Israëliten, die by Saul ende Ionathan waren.

38 T.w. haer als knechten dienende, of, tot haer over geloopen, die by dese gelegentheyt by de Israëliten haer vervoeghden.

39 Hebr. als gisteren eergisteren.

40 Hebr. sy [waren] om te zijn met Israël.

22

Als alle mannen van Israël, ⁴¹ die haer versteken hadden in ’t geberghte Ephraims, hoorden dat de Philistijnen vluchtten, ⁴² soo kleefden sy oock haer achter aen in den strijt.

41 Siet boven 13. vers 6.

42 D. sy hielpen oock de Philistijnen vervolgen ende verslaen.

23

Alsoo verloste de HEERE Israël te dien dage: ende het ⁴³ leger trock over na ⁴⁴ Beth-aven.

43 Hebr. de krijgh, ofte, strijt, D. de krijghslieden: verstaet van ’t krijghsvolck, het welck de Philistijnen vervolghde.

44 Niet verre van Michmas gelegen, als te sien is boven cap. 13. vers 5.

24

Ende de mannen Israëls werden ⁴⁵ mat te dien dage: want Saul ⁴⁶ hadde het volck besworen, seggende, ⁴⁷ Vervloeckt zy de man, die ⁴⁸ spijse eet tot aen den avont, op dat ick my aen mijne vyanden wreke: daerom en proefde dat gantsche volck geen spijse.

45 Ofte, benauwt, bedruckt, geperst, T.w. door den honger, als volght.

46 Saul heeft het volck verboden te eten, op dat hy te spoediger sijne vyanden soude vervolgen ende dempen, vreesende dat sy hem ontkomen souden, indien het volck aen het eten sich begeven hadde, maer hy gebruyckt quade middelen daer toe.

47 Ende volgens dien, weerdigh aen het leven gestraft te worden. Siet vers 39.

48 Hebr. broot. alsoo in ’t volgende. Hier blijckt, dat broot genomen wort voor allerley spijse, want oock honigh daer onder begrepen wort, alsoo oock onder vers 28. ende Genes. 43.31.

25

Ende ⁴⁹ ’t gantsche lant quam in een woudt: ende daer was honigh op het velt.

49 D. al het volck des lants, alsoo oock boven vers 15. ende onder vers 29. ende Genes. 41.57.

26

Doe het volck in’t woudt quam, siet, so was ’er een honighvloet: maer ⁵⁰ niemant raeckte met sijne hant aen sijnen mont, want het volck vreesde de besweeringe.

50 T.w. na dat hyse in den honigh gedopt hadde, om daer van in den mont te steken, ende te eten, Dat is, niemant att daer van.

27

Maer ⁵¹ Ionathan en hadde het niet gehoort, doe sijn vader het volck besworen hadde, ende hy reyckte het eynde des stafs uyt, die in sijne hant was, ende hy dopte den selven in een honighrate: als hy nu ⁵² sijne hant tot sijnen mont wendde, soo ⁵³ werden sijne oogen verlicht.

51 Want hy en was in het leger niet geweest na dat hy de Philistijnen geslagen hadde.

52 Verst. hier by, na dat hy van den honigh gegeten hadde het welck men hem aen de oogen konde mercken.

53 Ofte, soo sagen sijne oogen, T.w. klaerlick: Dat is, hy kreegh als nieuwe kracht ende wackerheyt.

28

Doe ⁵⁴ antwoordde een man uyt den [kolom] volcke, ende seyde, Uwe vader ⁵⁵ heeft het volck swaerlick besworen, seggende, Vervloeckt zy de man, die ⁵⁶ heden broot eet: ⁵⁷ daerom beswijckt het volck.

54 D. sprack, of nam het woort.

55 Hebr. besweerende besworen.

56 T.w. tot aen den avont, als vers 24. staet. Want by de Hebreen eyndighde de dagh met den ondergangh der sonne.

57 Of, het volck is vermoeyt, of, moede.

29

Doe seyde Ionathan, Mijn vader heeft ⁵⁸ het lant beroert: siet doch, hoe mijne oogen verlicht zijn, om dat ick een weynigh van desen honigh gesmaeckt hebbe.

58 D. de inwoonders des lants, of, de krijghslieden, die in het leger zijn.

30

Hoe ⁵⁹ veel meer, indien het volck heden hadde mogen ⁶⁰ vrijelick eten van ⁶¹ den buyt sijner vyanden, dien het gevonden heeft: maer nu en is dien slagh niet groot geweest over de Philistijnen.

59 T.w. soude het volck sterck ende kloeck geworden zijn om de vyanden te vervolgen, indien, etc.

60 Hebr. etende eten.

61 T.w. van het vee, ende anderen voorraet van spijse.

31

Doch sy sloegen te dien dage de Philistijnen van Michmas tot ⁶² Ajalon: ende het volck was seer moede.

62 Daer was een Ajalon in de stamme Dan, Iosu. 19.42. den Priesteren gegeven, Ios. 21.24. en 1.Chron. 6.69. Maer hier wort gesproken van een ander in de stamme Iuda. Rehabeam heeft die gesterckt, ende sy wort gestelt onder de stercke steden des Koninckrijcks Iuda, 2.Chron. 11.10.

32

Doe ⁶³ maeckte sich het volck aen den buyt, ende sy namen schapen ende runderen, ende ⁶⁴ kalveren, ende sy slachttense tegen de aerde: ende ’t volck atse ⁶⁵ met den bloede.

63 And. wendde, of keerde sich het volck aen den buyt.

64 Hebr. de sonen der runderen.

65 T.w. eer het bloet geheel uyt het vleesch gedropen was. Dit dede het volck van wegen den grooten honger die het hadde, niet kunnende wachten, tot dat de beesten uytgebloedet hadden. Siet Lev. 3.17. ende 17. vers 10. Deut. 12.16. ende cap. 23.

33

Ende men bootschapte het Saul, seggende, Siet, het volck versondight hem aen den HEERE, etende met den bloede: ende hy seyde, Ghy hebt ⁶⁶ trouwlooslick gehandelt, wentelt ⁶⁷ heden ⁶⁸ eenen grooten steen tot my.

66 Namelick, tegen Godt.

67 D. terstont, eer het avont wort.

68 T.w. om op den selven de beesten te slachten, op dat het bloet te eer ende te meer daer uyt loope, ofte vliete. Sommige meynen, dat men van dien grooten steen den altaer gemaeckt hebbe, daer van vers 35. gesproken wert.

34

Voorder sprack Saul, Verstroyt u onder het volck, ende seght tot hen, Brenght tot my een yegelick sijnen osse, ende een yegelick sijn schaep, ende slachtet hier, ende etet, ende en besondight u niet aen den HEERE, die etende met den bloede: doe bracht al het volck een yegelick sijnen osse met sijner hant, des nachts, ende slachttense aldaer.

35

Doe bouwde Saul den HEERE eenen altaer: ⁶⁹ dat was den eersten altaer, dien hy den HEERE bouwde.

69 Hebr. dien altaer begon hy den Heere te bouwen.

36

Daerna seyde Saul, Laett ons aftrecken de Philistijnen na, by nachte, ende laett ons deselve berooven, tot dat het morgen licht worde, ende en laet ons niet eenen man onder hen overigh laten: sy nu seyden, Doet al wat goet is in uwe oogen: maer de Priester seyde, Laett ons herwaerts ⁷⁰ tot Godt naderen.

70 D. tot de Arke Godes, T.w. om hem te vragen, of het sijnen wille zy dat wy dit doen.

37

Doe ⁷¹ vraeghde Saul Godt, Sal ick aftrecken de Philistijnen na? sult ghyse in de hant Israëls overgeven? Doch ⁷² hy en antwoordde hem niet te dien dage.

71 T.w. door den Hoogenpriester.

72 Dit was een teecken, dat Godt op hem vertoornt was: siet dergelijcke exempel 1.Sam c. 28. vers 6. De Heere was gram, niet op Ionathan, maer op Saul, om dat hy sulck eenen dwasen ende onvoorsichtigen eedt gedaen, ende den volcke afgenomen hadde.

38

Doe seyde Saul, Komt herwaerts ^{b 73} [uyt] alle hoecken des volcks: ende ⁷⁴ verneemt, ende siet waer in dese sonde heden geschiet zy.

b Iudic. 20.2.

73 Siet Iudic. 20. op vers 2.

74 And. wetet, bekent.

39

Want [soo warachtigh als] de HEERE leeft, die Israël verlost, al ware het in mijnen sone Ionathan, soo sal hy ⁷⁵ den doot sterven: ende niemant uyt den gantschen volcke antwoordde hem.

75 Hebr. hy sal stervende sterven.

40

Voorder seyde hy tot het gantsche Israël, Ghylieden sult aen d’eene zijde zijn, ende ick ende mijn sone Ionathan sullen aen d’ander zijde zijn: doe seyde ’t volck tot Saul, Doet dat goet is in uwe oogen.

41

Saul nu sprack tot den HEERE den Godt Israëls, ⁷⁶ Toont den onschuldigen: Doe wert Ionathan ende ⁷⁷ Saul geraeckt, ende ’t volck gingh ⁷⁷ [vry] uyt.

76 Hebr. geeft den volkomenen, of, oprechten. And. geeft een oprecht [lot.]

77 .77 T.w. door ’t lot. Getroffen worden, ende vry uytgaen, worden hier tegen malkanderen gestelt.

77 .77 T.w. door ’t lot. Getroffen worden, ende vry uytgaen, worden hier tegen malkanderen gestelt.

42

Doe seyde Saul, Werpt [het lot] tusschen my, ende tusschen mijnen sone Ionathan: doe ⁷⁸ wert Ionathan geraeckt.

78 Saul bidt vers 41. Toont den ontschuldigen, willende seggen den schuldigen: Maer Godt toont hier dien, die in der daet ontschuldigh was: na luydt van Sauls woorden.

43

Saul dan seyde tot Ionathan: Geeft my te kennen wat ghy gedaen hebt. Doe gaf het Ionathan hem te kennen, ende seyde, Ick hebbe ⁷⁹ maer een weynigh honighs geproeft, met het uyterste des stafs, dien ick in mijne hant hadde, siet [hier] ben ick, moet ick sterven?

79 Hebr. proevende geproeft, etc.

[fol. 123v\ Saul slaet Amalek. Verschoont Agag.]

44

Doe seyde Saul; ⁸⁰ Soo doe [my] Godt, ende soo doe hy daer toe, Ionathan ghy moet den doot sterven.

80 Van dese maniere van eedtsweeren, siet Ruth cap. 1. vers 17. Door dien dat Saul hier ende elders soo dickwijls sweert, blijckt genoeghsaem, dat hy tot vloecken ende sweeren geneyght ende gewent was.

45

Maer het volck seyde tot Saul, Soude Ionathan sterven, die dese groote verlossinge in Israël gedaen heeft? dat zy verre, [soo waerachtigh als] de HEERE leeft, ⁸¹ soo daer een hayr van sijnen hoofde op de aerde vallen sal! want hy heeft [dit] heden ⁸² met Godt gedaen: Alsoo verloste het volck Ionathan, dat hy niet en sterf.

81 Verstaet hier by, soo straffe ons Godt, ofte yet dergelijcke. Het is eene afgebrokene maniere van eedtsweeren by de Hebreen, ende siet wijders 2.Sam. 14. op vers 11.

82 D. door de hulpe ende regeeringe Godes. siet bov. vers 6.

46

Saul nu toogh op ⁸³ van achter de Philistijnen, ende de Philistijnen trocken aen hare plaetse.

83 D. hy hielt op van de Philistijnen te vervolgen, eensdeels om dat de nacht voorby was, anderdeels om dat Godt hem niet geantwoort en hadde, vers 37.

47

Doe nam Saul het Koninckrijcke over Israël in; ende hy streedt rontom tegen alle sijne vyanden, tegen ⁸⁴ Moab, ende tegen de kinderen Ammons, ende tegen ⁸⁵ Edom, ende tegen de ⁸⁶ Koningen van Zoba, ende tegen de Philistijnen, ende over al waer hy hem wendde, ⁸⁷ oeffende hy straffe.

84 D. de Moabiten.

85 D. de Edomiten.

86 Deser lant lagh van Batanea tot den Euphrat. Siet wijders op 2.Sam. cap. 10. vers 6.

87 Dat is, Godt gebruyckte hem als een instrument om de vyanden sijner Kercke te straffen. And. maeckte hy het qualick, of, dede hy quaet, beroerde hyse, plaeghde hyse, T.w. de vyanden beschadigende.

48

Ende hy ⁸⁸ handelde dapperlick, ende hy ⁸⁹ sloegh de Amalekiten: ende hy redde Israël uyt de hant des genen die hem beroofde.

88 And. hy maeckte, of, versamelde een heyr.

89 Hier van wort breeder gesproken onder cap. 15.

49

De sonen Sauls nu waren Ionathan ende ⁹⁰ Isvi, ende Malchi-Sua: ende de namen sijner twee dochteren waren [dese], de name der eerstgeborene was Merab, ende de name der ⁹¹ kleynste Michal.

90 Hy wort onder c. 31. vers 2. genoemt Abinadab, als oock 1.Chron. 8. vers 33. ende 10.2.

91 Ofte, jonghste.

50

Ende de name van Sauls huysvrouwe was Ahinoam, een dochter Ahimaaz: ende de name sijnes Krijghs-oversten was ⁹² Abiner, een sone van Ner, Sauls oom.

92 Anders, Abner.

51

Ende Kis was Sauls vader, ende Ner Abners vader, was een sone ⁹³ Abiëls.

93 Hy wort Ner genoemt, 1.Chron. 8. vers 33. siet bov. 9.1.

52

Ende daer was een stercke krijgh tegen de Philistijnen alle de dagen Sauls: daerom alle helden, ende ⁹⁴ alle kloecke mannen die Saul sagh, die vergaderde hy tot sich.

94 Hebr. allen sone der kloeckheyt, ofte, der sterckte.