Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xv. Capittel.

Wanneer ende hoe sy het Vry-jaer moesten houden, vers 1, etc. Een ernstigh bevel van het besorgen der armen in Israël met belofte van Godes zegen, 7. Van de vrylatinge der gekochte Hebreische knechten ende maeghden, Item, hoe men met hen soude handelen, indien sy begeerden te blijven, 12. Van het heyligen des eerstgeboren vees, 19.

1

^a TEn ¹ eynde van seven jaren sult ghy eene ² vrylatinge ³ maken.

a Exod. 21.2. Ierem. 34.14.

1 D. in het laetste jaer van alle seven jaren: want het sevende jaer was telckens een jaer der vrylatinge. Vergel. Exod. cap. 21. vers 2. Ier. 34.14. Alsoo worden elders jaren ende dagen geseyt vervult te worden of vervult te zijn, wanneerse eerst aenkomen ofte loopen. siet Deut. 14.28. Ios. 3. vers 2. Ier. 25.12. Luce cap. 2. vers 21. Actor. 2.1.

2 Of, nalatinge, Het Hebr. woort beteeckent beyds; ende beyds moest men in het sevende jaer doen, schulden na laten, ofte niet inmanen, ende knechten ende maeghden vry laten, ende het lant niet bouwen.

3 D. houden.

2

Dit nu is de ⁴ sake der vrylatinge, dat yeder ⁵ schultheere, die sijnen naesten sal geleent hebben, vry late: hy en sal sijnen naesten ofte sijnen broeder niet manen; ⁶ dewijle men ⁷ den HEERE eene vrylatinge heeft uytgeroepen.

4 Hebr. het woort: Dat is, het recht ofte wijse. Vergelijckt onder 19.4.

5 Hebr. alle meester, ofte, heere der inmaninge, ofte, van het geleende sijner hant: D. een yeder, die recht heeft om den schuldenaer te manen, ende sijne hant aen hem, ofte het sijne te slaen. Anders, een yeder heer sal het geleende sijner hant vry laten, het welck hy van sijnen naesten vorderen mochte.

6 Ofte, wanneer men den HEERE eene vrylatinge heeft uytgeroepen.

7 Dat is, den Heere ter eeren, die het alsoo bevolen heeft: Anders, eene nalatinge, ofte, vrylatinge des HEEREN, Dat is, die van den HEERE bevolen is.

3

Den vreemden sult ghy manen: maer wat ghy ⁸ by uwen broeder hebt, sal uwe hant vry laten:

8 Dat ghy hem geleent ofte geborght hebt.

4

⁹ Alleenlick, om datter geen ¹⁰ bedelaer onder u sal zijn: ¹¹ want de HEERE sal u ¹² overvloedighlick zegenen in het lant, dat u de HEERE uwe Godt ten erve sal geven, om het selve erflick te besitten:

9 Anders, behalven wanneerder geen arme onder u sal zijn, Dat is, indien de schuldenaer rijck is, ende de macht wel heeft om u te betalen. Vergelijckt de drie volgende verssen.

10 Ofte, nootdruftige.

11 Anders, wanneer de HEERE u, etc.

12 Hebr. zegenende zegenen.

5

Indien ghy slechs de stemme des HEEREN uwes Godts ¹³ vlijtighlick sult gehoorsamen: dat ghy waer neemt te doen alle dese geboden, die ick u heden gebiede.

13 Hebr. gehoorsamende gehoorsamen.

6

¹⁴ Want de HEERE uwe Godt sal u zegenen, gelijck als hy u heeft gesproken: soo ^b sult ghy velen volcken leenen, maer ghy en sult niet ontleenen; ende ghy sult over vele volcken heerschen, maer over u en sullen sy niet heerschen.

14 And. wanneer.

b Onder cap. 28. vers 12.

7

Wanneerder onder u een arme sal zijn,

[fol. 84r\Eerstgeboren. Feesten--Israëls.]

¹⁵ een uyt uwe broederen, in eene uwer poorten, in u lant, dat de HEERE uwe Godt u geven sal; soo sult ghy u herte niet verstijven, noch uwe hant toesluyten voor uwen broeder, die arm is:

15 Hebr. uyt, ofte, van een uwer broederen.

8

Maer ghy sult hem uwe hant ¹⁶ mildelick op doen: ende sult hem ¹⁷ rijckelick leenen, ¹⁸ genoegh voor sijn gebreck, dat hem ontbreeckt.

16 Hebr. opdoende opdoen.

17 Hebr. leenende leenen.

18 Hebr. de genoeghsaemheyt sijns gebrecks.

9

Wacht u, dat in u herte geen ¹⁹ Belials ²⁰ woort en zy, om te seggen; Het sevende jaer, het jaer der vrylatinge, naeckt; dat uwe ooge ²¹ boos zy tegens uwen broeder, die arm is, ende dat ghy hem niet gevet: ende hy over u roepe tot den HEERE, ende ²² sonde in u zy.

19 Van dit woort siet bov. cap. 13. op vers 13.

20 Of, sake, dingh.

21 D. stuer, onvriendelick, dat ghy hem een quaet ende nijdigh gelaet toont. Vergel. ond. 28. vers 54. Prov. 22. op vers 9. ende Matth. 20.15.

22 Die van Godt aen u gesocht ende gestraft worde.

10

^c Ghy sult hem ²³ mildelick geven, ende u herte en sal niet boos zijn ²⁴, als ghy hem geeft: want om deser sake wille sal u de HEERE uwe Godt zegenen in al u werck, ²⁵ ende in alles waer aen ghy uwe hant slaet.

c Matth. 5.42. Luce 6.35.

23 Hebr. gevende geven.

24 D. het sal u niet verdrieten, ghy sult hem met geen verkeert, onwilligh, onlustigh gemoedt geven, maer blijdelick. Vergel. Rom. 12. vers 8. 2.Cor. 9.7.

25 Hebr. in alle uytstreckinge, ofte, in allen uytslagh uvver hant. siet bov. 12.7.

11

Want ^d de arme ²⁶ sal niet ophouden uyt het midden des lants: daerom gebiede ick u, seggende; Ghy sult uwe hant ²⁷ mildelick op doen aen uwen broeder, aen ²⁸ uwen bedruckten, ende aen uwen armen in u lant.

d Matth. 26.11. Ioan. 12.8.

26 D. daer sullen altijt arme in den lande, of, by u zijn, als Matth. 26.11. Ioan. 12.8.

27 Hebr. opdoende opdoen.

28 D. den genen die onder u woont, ende wiens armoed’u bekent is, aen welcken ghy, als uwen broeder, bysonderlick verplicht zijt, als ’t voorgaende ende volgende verklaert.

12

^e Wanneer uwe broeder, een ²⁹ Hebreer, ofte eene Hebreerinne, aen u ³⁰ verkocht sal zijn, ³¹ soo sal hy u ses jaren dienen: maer in het sevende jaer sult ghy hem vry van u laten gaen.

e Exod. 21.2. Ierem 34.14.

29 Siet Gen. 10. op vers 21.

30 Siet Exod. 21. op vers 2.

31 And. ende u ses jaren sal gedient hebben: ’t en ware dan, dat het jubeljaer, in een van dien vallende hem vry maeckte.

13

Ende als ghy hem vry van u gaen laet; soo sult ghy hem niet ledigh laten gaen:

14

Ghy sult hem ³² rijckelick opleggen van uwe kudde, ende van uwen dorschvloer, ende van uwe wijnpersse: waer in u de HEERE uwe Godt gezegent heeft, daer van sult ghy hem geven.

32 Hebr. om den hals doende om den hals doen. ’t Hebreeusch woort beteeckent, een hals bant om doen, den hals als met een bant, of, keten omringen. Mose wil seggen, dat men hem rijckelick sal versien, ende vereeren, dat hy met vreughde scheyde.

15

Ende ghy sult gedencken, dat ghy een dienstknecht in Egyptenlant geweest zijt, ende dat u de HEERE uwe Godt verlost heeft: daerom gebiede ick u heden dese sake.

16

Maer het sal geschieden, als hy tot u seggen sal; Ick sal niet van u uyt gaen: om dat hy u ende u huys lief heeft, ³³ dewijle hem wel by u is.

33 D. dewijle hy by u wel vaert.

17

Soo sult ghy ^f eenen priem nemen, ende ³⁴ steken in sijn oore, ende in de deure, ende hy sal ³⁵ eeuwighlick uwe dienstknecht zijn: ende aen uwe dienstmaeght sult ghy oock alsoo doen.

f Exod. 21.6.

34 Siet hier van Exod. 21.5, 6.

35 Hebr. ende hy sal u een dienstknecht der eeuwigheyt zijn, Dat is, den gantschen tijt sijnes levens: alsoo Exod. 21.6. Vergel. Exod. cap. 19. vers 9. 1.Sam. 1.22, etc. Psalm 73. op vers 12. Andere verstaen dit, tot het jubeljaer toe.

18

Het en sal niet ³⁶ hardt zijn in uwe oogen, als ghy hem vry van u gaen laet; want ³⁷ [als] een dobbel-loons daghlooner heeft hy u ses jaren gedient: soo sal u de HEERE uwe Godt zegenen in alles, dat ghy doen sult.

36 D. het sal u niet hardt duncken, ofte toeschijnen.

37 D. hy heeft gedaen als een dobbelde daghlooner, ofte hy is u soo veel weerdigh geweest, als een dobbelde daghlooner: want hy de vryheyt niet gehadt heeft van sijnen dienst u te weygeren, op te seggen, ofte slappelick te doen, (gelijck daghlooners wel doen) maer heeft u tot u genoegen ses jaren vol uyt moeten dienen. Uyt Ies. 16.14. nemen sommige af, dat de daghlooners sich niet langer als voor drie jaren mochten besteden.

19

^g Al het eerstgeborene, dat onder uwe runderen ende onder uwe schapen sal geboren worden, zijnde een manneken, sult ghy den HEERE uwen Godt ³⁸ heyligen: ghy en sult niet arbeyden met den eerstgeborenen uwes osses, nochte de eerstgeborene uwer schapen scheeren.

g Exod. 13.2. ende 22.29. ende 34.19. Lev. 27.26. Num. 3.13.

38 Vergel. Gen. 2. op vers 3. Lev. 8. op vers 10.

20

Voor het aengesichte des HEEREN uwes Godts sult ghyse jaer op jaer eten in de plaetse, die de HEERE sal verkiesen; ghy, ende u ³⁹ huys.

39 D. huysgesin.

21

^h Doch als eenigh gebreck daer aen sal zijn, het zy manck ofte blint, [ofte] eenigh quaet gebreck, soo en sult ghy het den HEERE uwen Godt niet offeren:

h Lev. 22.20. Ond. 17.1.

22

In uwe poorten sult ghy het eten: de onreyne ende de reyne te samen, als een ⁴⁰ rhee, ende als een hert.

40 Siet bov. 12. op vers 15.

23

ⁱ Sijn bloet alleen en sult ghy niet eten: ⁴¹ ghy sult het op d’aerde uytgieten, als water.

[kolom]

i Bov. 12.16, 23.

41 Siet bov. 12.23, 24, 25.