Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxvj. Capittel.

Na dat Godt de afgoderije verboden, ende de onderhoudinge sijner Sabbathen, mitsgaders des geheelen Godtsdiensts bevolen heeft, vers 1, etc. doet hy vele uytnemende beloften, aen den genen die na sijne wet souden leven, 3. Maer schrickelicke dreygementen tegen de overtreders der selver, 14. Belovende nochtans den genen, die hen bekeeren souden, genadigh te zijn, ende alle weldaden te bewijsen, 40. Met een besluyt toonende van wien, aen wien, waer, ende door wien dese wetten gegeven waren, 46.

1

GHy ^a en sult u-lieden geene ¹ afgoden maken; nochte gesneden beelt, nochte ² opgericht beelt, en sult ghy u stellen, nochte ³ gebeelden steen in uwen lande setten, om u daer voor te buygen: want ick ben de HEERE uwe Godt.

a Exod. 20.4. Deuter. 5.8. ende 16.22. Psalm 97.7.

1 Siet bov. c. 19. op vers 4.

2 Het Hebr. woort beteeckent al wat pilaerscher wijse opgericht, of, op eenigen pilaer gestelt wiert, ter eere van de afgoden, Exod. 23.24. Deut. 16.22.

3 Hebr. steen des beelts, ofte, der afbeeldinge.

2

Mijne Sabbathen sult ghy houden, ^b ende mijn Heylighdom sult ghy ⁴ vreesen: ick ben de HEERE.

b Boven 19.30.

4 Siet bov. 19. op vers 30.

3

^c Indien ghy in mijne insettingen wandelen, ende mijne geboden houden, ende die doen sult:

c Deut. 28.1. etc.

4

Soo sal ick ⁵ uwe regenen geven op haren tijt: ende het lant sal sijne inkomste geven, ende het geboomte des velts sal sijne vrucht geven.

5 Die ghy van nooden hebt, T.w. den vroegen ende spaden regen.

5

Ende de ⁶ dorschtijt sal u reycken tot den wijn-oogst, ende de wijn-oogst sal reycken tot den zaeytijt: ende ghy sult u broot eten ^d tot ⁷ verzadens toe, ende sult seker in uwen lande woonen.

6 De sin is, Dat de oogst soo overvloedigh soude zijn, datse al het graen niet en souden konnen dorsschen voor den wijn-oogst, ende dat den wijn-oogst oock soo overvloedigh soude zijn, datse den wijn niet en souden konnen kelderen voor den zaeytijt; sulcks datse van het werck souden overvallen worden.

d Boven 25.19.

7 Alsoo bov. 25.19.

6

Oock sal ick vrede geven in den lande, ^e dat ghy sult ⁸ te slapen liggen, ende niemant zy die verschricke: ende ick sal het boose gedierte uyt den lande doen op houden, ende het sweert ⁹ en sal door u lant niet door gaen.

e Iob 11.18, 19.

8 Ofte, slapen, of, neder liggen. Alsoo Genes. 19.4.

9 D. en sal met geene oorloge gequelt worden. Alsoo is het woort svveert voor oorloge genomen, Num. cap. 14. vers 3. 2.Sam. 12.10. Ies. c. 1. vers 20. Ezech. 30.4. Vergel. Genes. 27. de aent. op vers 40.

7

Ende ghy sult uwe vyanden vervolgen: ende sy sullen voor u aengesichte ¹⁰ door het sweert vallen.

10 D. door de oorloge vergaen. Alsoo in het volgende vers, ende Num. 14.3. 2.Sam. cap. 3. vers 29. Psalm 78.64. Ierem. cap. 20. vers 4.

8

^{11 f} Vijve uyt u sullen hondert vervolgen, ende hondert uyt u sullen tien duysent vervolgen: ende uwe vyanden sullen voor u aengesichte door het sweert vallen.

11 Een seker getal wort hier gestelt, voor een onseker, als onder versen 18, 26. Genes. 4.15, 24. etc. Num. cap. 14. vers 22. 1.Sam. cap. 18. vers 7. Iob 5.19. De sin is hier, Dat weynige Israëliten vele harer vyanden verslaen souden.

f Iosu. cap. 23. vers 10.

9

Ende ick sal ¹² my tot u wenden, ende sal u vruchtbaer maken, ende u vermenighvuldigen: ende mijn verbont sal ick met u bevestigen.

12 Ofte, op u het gesichte hebben, Te weten, om u goet te doen.

10

Ende ghy sult het ¹³ oude, dat verou-

13 Verstaet dit van de vruchten, die men lange bewaren kan, blijvende smakelick, ende bequaem tot voedinge.

[fol. 56v\Dreygementen tegen de--Overtreders.]

dert is, eten: ¹⁴ ende het oude sult ghy ¹⁵ van wegen het nieuwe uyt brengen.

14 D. sulcken overvloet sal ick geven, dat de oude vruchten uyt de schueren noch niet en sullen geruymt, nochte verteert zijn, als de nieuwe daer in sullen moeten gebracht, of versamelt worden.

15 Hebr. van ’t aengesichte des, etc.

11

^g Ende ick sal mijnen ¹⁶ Tabernakel in ’t midden van u setten: ende mijne ziele en sal van u niet ¹⁷ walgen.

g Ezech. 37.26. 2.Corinth. 6.16.

16 D. ick wil maken dat mijne genade, ende woort, ende Godesdienst u stedes by blijven sal, op dat ick u Godt blijve, ende ghy mijn volck. Vergel. ’t volgende vers.

17 Het Hebreeusch woort beteeckent yet met groote verfoeyinge verwerpen, ende eene afkeeringe daer van hebben. Alsoo ond. versen 15, 30, 43, en 44.

12

Ende ick sal in het midden van u ¹⁸ wandelen, ¹⁹ ende sal u tot een Godt zijn: ende ghy sult my ²⁰ tot een volck zijn.

18 T.w. om u in het geestelicke te onderwijsen, te heyligen, ende te geleyden ter eeuwiger saligheyt; ende in het lichamelicke, met overvloet van gesontheyt, vruchtbaerheyt, rijckdom, ende vrede te zegenen.

19 Siet Gen. 17. op vers 7. Ezech. 11. vers 20.

20 D. dat ick uyt genade door den beloofden Messiam verlichten, rechtveerdigen, ende heyligen sal ter eeuwiger saligheyt, 1.Corint. 1. vers 30.

13

Ick ben de HEERE uwe Godt, die u uyt der Egyptenaren lant uyt gevoert hebbe, op dat ghy hare slaven niet en soudet zijn: ende ick hebbe de ²¹ dijsselboomen uwes jocks verbroken, ende hebbe u doen ²² recht op gaen.

21 De dijsselboom aen eenen wagen is het middelhout, daer aen de peerden t’samen vast gemaeckt zijn; ofte verstaet de banden, ende zeelen, daer mede sy aen den dijsselboom vast gemaeckt ende gebonden worden. Hier by wort vergeleken de dienstbaerheyt, die de Israëliten als een jock in Egypten moesten dragen. siet dese ende gelijcke maniere van spreken Ierem. 27.2, 8. ende 28.2, 13, 14. Item, Nah. 1.13.

22 Hebr. [met] oprichtinge; D. met opgerichten halse, komende uyt een gerust, wel versekert, ende mannelick gemoedt.

14

^h Maer indien ghy my niet en sult hooren, ende alle dese geboden niet en sult doen;

h Deuter. 28.15. Thren. 2.17. Malach. 2.2.

15

Ende soo ghy mijne insettinge sult smadelick verwerpen, ende soo uwe ziele van mijne rechten sal walgen; dat ghy niet en doet alle mijne geboden, om mijn verbont ²³ te vernietigen;

23 D. te maken, dat het krachteloos zy, ende dat ick mijne beloften niet en volbrenge, om u ongeloove, ende ongehoorsaemheyt. Alsoo Iesa. 24.5.

16

Dit sal ick u oock doen: dat ick ²⁴ over u stellen sal verschrickinge, teeringe, ende koortse, die ²⁵ de oogen verteeren, ende de ziele pijnigen: ghy sult oock u zaet te vergeefs zaeijen, ende uwe vyanden sullen dat op eten.

24 T.w. als Overste, die over u als strenge richteren heerschende, u straffen ende plagen sullen, om mijne rechtveerdige oordeelen tegen u uyt te voeren. Vergel. dese maniere van spreken met eene andere gelijcke 2.Reg. 8.1. ende siet aldaer de aent.

25 Siet 1.Sam. 2.33.

17

Daer toe sal ick mijn ²⁶ aengesichte tegen u-lieden setten, dat ghy geslagen sult worden voor het aengesichte uwer vyanden: ende uwe haters sullen over u heerschappije hebben, ende ⁱ ghy sult vlieden als u niemant en vervolght.

26 Siet bov. 17. op vers 10.

i Prov. 28.1.

18

Ende ²⁷ soo ghy my tot dese dingen toe noch niet hooren en sult: ick sal noch daer toe doen, om u ²⁸ sevenvoudelick over uwe sonden te tuchtigen.

27 D. als ick soo verre met mijne straffen sal voort gegaen zijn, ende ghy door deselve noch tot mijne gehoorsaemheyt niet en sult bewogen worden.

28 Siet boven op vers 8.

19

Want ick sal ²⁹ de hoovaerdigheyt uwer kracht verbreken, ende sal uwen hemel ³⁰ als yser maken, ende uwe aerde ³¹ als koper.

29 D. de sterckte, daer over ghy hoovaerdigh zijt.

30 D. drooge, sonder regen te geven.

31 D. hart, ende onvruchtbaer.

20

³² Ende uwe macht sal ydelick verdaen worden: ende u lant en sal sijne inkomste niet geven, ende het geboomte des lants en sal sijne vrucht niet geven.

32 D. ghy sult arbeyden met lichaem, met ziele, ende met alle uwe middelen, om u te helpen: maer ’t sal al ydelen ende vergeefschen arbeyt wesen.

21

Ende soo ghy met my ³³ [in] tegenheyt wandelen sult, ende my niet en sult willen hooren, soo sal ick over u na uwe sonden sevenvoudelick slagen toe doen.

33 Dat is, met opset ende moetwille u tegen my stellen, ofte, my als tegenpartijders bejegenen; recht (als men seyt) tegen my wilt aengaen: Verachtende mijne geboden, om dat ghy tegens deselve doorgaens moetwillighlick sult sondigen. Anders, lichveerdelick, roeckelooselick, sonder sorge, ofte achterdencken, om datse hen selven sullen wijs maken, dat haer wel, ofte qualick varen, niet van my en komt, maer by gevalle, ende daerom my de behoorlicke eerbiedinge, ende gehoorsaemheyt sullen weygeren. Het woordeken, in, wort hier ende vers 23. in gevoeght uyt versen 24, 40, 41.

22

Want ick sal onder u senden ’t gedierte des velts, het welcke ³⁴ u berooven, ende u vee uytroeijen, ende u verminderen sal: ende uwe ³⁵ wegen sullen woest worden.

34 T.w. van uwe kinders. Siet Ezech. 5.17.

35 Te weten, die in uwe landen zijn, die niemant en sal derven gebruycken, uyt vreese van het wildt verslindende gedierte.

23

Indien ghy noch door dese dingen my niet getuchtight en sult zijn, maer met my ³⁶ [in] tegenheyt wandelen;

36 Siet boven op vers 21.

24

Soo sal ick oock ^k met u ³⁷ in tegenheyt wandelen: ende ick sal u oock sevenvoudelick over uwe sonden slaen.

k 2.Sam. cap. 22. vers 27. Psalm 18.27.

37 D. u met mijne rechtveerdige straffen, ende oordeelen tegen komen. Anders, in, ofte, by gevalle, Te weten, als die geene sorge meer voor u en sal dragen, om u wel te doen. Maer soo sal ick met u handelen, dat alle plagen u, als by ongelucke sullen schijnen te overvallen. Vergel. Psalm 18.27.

25

Want ick sal een sweert over u brengen, dat de ³⁸ wrake des verbonts wreken sal, soo dat ghy in uwe steden vergadert sult [kolom] worden: dan sal ick de peste in ’t midden van u senden, ende sult in de hant des vyants over gegeven worden.

38 D. de straffe die ghy verdient sult hebben, om dat ghy door uwen afval, ende ongehoorsaemheyt mijn verbont sult krachteloos gemaeckt hebben. Siet boven het 15. vers.

26

Als ick u den ³⁹ staf des broots sal gebroken hebben, dan sullen tien wijven u broot ⁴⁰ in eenen oven backen, ende sullen u broot ⁴¹ by het gewichte weder geven: ende ghy sult eten, maer niet verzadight worden.

39 D. de kracht van allerley spijse om te voeden, ende voornemelick des broots, daer op het leven des menschen door den zegen des Heeren steunt; gelijck een swack lichaem op eenen staf is steunende. siet dese maniere van spreken oock Ezech. cap. 4. vers 16.

40 De sin is, Datter sulcke schaersheyt van broot sal wesen, dat een oven voor vele vrouwen genoegh sal zijn, om voor vele huysgesinnen te backen, daer anders een huysgesin na sijne grootte, dickwils wel eenen oven alleene behoeven soude.

41 D. het broot sal sijn gewichte hebben, maer niet sijn kracht na het gewichte.

27

Als ghy hierom oock my niet hooren en sult; maer met my wandelen sult in tegenheyt:

28

Soo sal ick oock met u ⁴² in heet-grimmige tegenheyt wandelen: ende ick sal u oock sevenvoudelick over uwe sonden tuchtigen.

42 Hebr. in hittige gramschap der tegenheyt, ofte, ontmoetinge.

29

^l Want ghy sult het vleesch uwer sonen eten: ende het vleesch uwer dochteren sult ghy eten.

l Deuter. 28.53. 2.Reg. 6.28. Thren. 4.10.

30

Ende ick sal uwe ⁴³ hooghten verderven, ende ^m uwe ⁴⁴ sonnebeelden uytroeijen, ende sal uwe doode lichamen op de ⁴⁵ doode lichamen uwer ⁴⁶ dreckgoden werpen: ende mijne ziele sal aen u walgen.

43 Verstaet hooge plaetsen, als bergen, ende heuvelen, op dewelcke men de afgoden offerhande dede: ofte de hooge timmeringen der altaren. Siet van dese oock Num. cap. 33. vers 52. Ezech. 6.3.

m 2.Chron. 34.7.

44 Het Hebr. woort beteeckent beelden, die haren naem hadden van hittigheyt ende warmte, ofte (soo men meynt) om om dat sy in de sonne ten toone stonden; Andere verstaen de huysen ende altaren, die ter eere van de sonne opgerichtet waren. Of op welcke het vyer als een Godt wiert ge-eert. siet van dese beelden oock 2.Chro. 14.5. ende Ezech. 6.4. etc.

45 Alsoo noemt hy de afgebroken stucken der afgoden, ende de rompen der selver, dewelcke gelijckse verachtelick daer henen souden geworpen worden; alsoo souden oock de lichamen der afgodendienaren veracht, ende niet weerdigh der begravinge gehouden worden.

46 Hebr. drecken, D. welcke van Godt niet anders dan menschendreck geacht en worden: ende die een yeder daerom billick als stinckenden dreck behoorde te verfoeijen. Ende de beelden der afgoden worden dickwils aldus genoemt, om ons van afgoderije, als van eene afschouwelicke vuyligheyt de walge te maken. siet Deut. c. 29. vers 17. 1.Reg. c. 15. vers 12. 2.Reg. c. 17. vers 12. ende 21. vers 11. Ierem. 50.2. Ezech. 6.6. ende 14. vers 3. ende 20.7. etc.

31

Ende ick sal uwe steden eene woestijne maken, ende uwe ⁴⁷ Heylighdommen verwoesten: ende ick en sal uwen ⁴⁸ lieflicken reuck niet riecken.

47 Verstaet den Tempel, die oock alsoo in’t getal van velen genoemt wort, Ezech. 21.2. De reden is, om dat deselve vele deelen hadde, T.w. het Alderheylighste, het Heylige, ende de Voorhoven.

48 T.w. die van uwe offerhande komt, D. uwe offeren en sullen my niet aengenaem zijn. Vergel. Genes. 8.21. Ies. 1.11, 12, 13, etc.

32

Ia ick sal dat lant verwoesten; dat uwe vyanden, die daer ⁴⁹ in sullen woonen, hen daer over ontsetten sullen.

49 T.w. als ghy daer uyt verdreven sult zijn. Siet het volgende vers.

33

Daer toe sal ick u onder de Heydenen verstroijen, ende een sweert achter u uyt trecken, ende u lant sal woest, ende uwe steden sullen eene woestijne zijn.

34

Dan sal het lant aen sijne ⁿ Sabbathen ⁵⁰ een welgevallen hebben, alle de dagen der verwoestinge, ende ghy sult in het lant uwer vyanden zijn: dan sal het lant rusten, ende aen sijne Sabbathen een welgevallen hebben.

n Boven 25.2.

50 D. het lant sal sijne ruste hebben, dewelcke ghy het selve sult geweygert hebben, tegens mijne wet, Levit. 25.4. Siet het volgende vers.

35

Alle de dagen der verwoestinge sal het rusten: overmits het niet en rustede in uwe Sabbathen, als ghy daer in woondet.

36

Ende aengaende de overgeblevene onder u, ⁵¹ ick sal in haer herte eene weeckigheyt in de landen harer vyanden laten komen: soo dat het geruysch eens gedrevenen bladts haer jagen sal, ende sullen vlieden, ⁵² alsoo men vliedt voor een sweert, ende sullen vallen, daer niemant en is die jaeght.

51 D. ick sal hen alle moedt, en couragie benemen, ende eene vreese aenjagen, datse sonder noot sullen verschrickt worden.

52 Hebr. de vlucht eenes sweerts.

37

Ende sullen ⁵³ de een op den anderen als voor het sweert vallen, daer niemant en is die jaeght, ende ghy en sult voor het aengesichte uwer vyanden ⁵⁴ niet konnen bestaen.

53 Hebr. de man op sijnen broeder.

54 Hebr. u en sal niet zijn, ofte, ghy en sult niet hebben de bestendigheyt, ofte, opstandinge, ofte, kracht om u op te richten.

38

Maer ghy sult om komen onder de Heydenen: ende het lant uwer vyanden sal u verteeren.

39

Ende de overgeblevene onder u sullen om hare ongerechtigheyt in de landen uwer vyanden uytteeren: ja oock ⁵⁵ om de ongerechtigheden harer vaderen sullen sy met hen uytteeren.

55 T.w. die sy sullen na gevolght hebben. Siet Godes dreygement Exod. 20.5.

40

Dan sullen sy hare ongerechtigheyt belijden, ende de ongerechtigheyt harer vaderen met hare overtredingen, daer mede sy tegen my overtreden hebben: ende oock dat sy met my in tegenheyt gewandelt hebben:

41

⁵⁶ Dat ick oock met hen in tegenheyt gewandelt, ende hen in het lant harer vyan-

56 And. ia ick sal met haer in tegenheyt wandelen, ende haer in ’t lant harer vyanden brengen. Immers dan sal haer onbesneden herte, etc. Ende ick sal, etc.

[fol. 57r\Lossinge.]

den gebracht sal hebben: soo dan haer ⁵⁷ onbesneden herte gebogen wort; ende sy dan aen de ⁵⁸ straffe harer ongerechtigheyt ⁵⁹ een welgevallen hebben:

57 D. onboetveerdigh, moetwilligh, ende de sonde van sich niet wech werpende, maer die by sich behoudende ende voedende. Alsoo Ier. 9.26. Ezech. cap. 44. vers 7. Act. cap. 7. vers 51.

58 Hebr. ongerechtigheyt. Siet bov. 5. op vers 1.

59 D. soo sy recht bekennen, de straffe van wegen hare sonden verdient te hebben, ende dien volgende hen van herten bekeeren.

42

Dan sal ick gedencken aen mijn verbont [met] Iacob: ende oock aen mijn verbont [met] Isaac, ende oock aen mijn verbont [met] Abraham, sal ick gedencken; ende aen het lant sal ick gedencken:

43

Als het lant om ⁶⁰ harent wille sal verlaten zijn geweest, ende aen sijne Sabbathen een welgevallen gehadt hebben, wanneer het ⁶¹ om harent wille verwoest was, ende sy aen de ⁶² straffe harer ongerechtigheyt een welgevallen sullen gehadt hebben; daerom, ende om datse mijne rechten hadden verworpen, ende hare ziele aen mijne insettingen gewalget hadde.

60 Of, van hen.

61 Of, van hen.

62 Hebr. ongerechtigheyt, als boven vers 41.

44

Ende ⁶³ hier en boven is dit oock; als sy in het lant harer vyanden sullen zijn, ^o sal ick haer niet verwerpen, nochte van hen niet walgen, om een eynde van hen te maken, vernietigende mijn verbont met hen: want ick ben de HEERE hare Godt.

63 D. boven dat ick harer gedachtigh sal zijn, als sy hen tot my bekeeren sullen; soo is het dat ickse oock gedencken sal als sy onder hare vyanden gevangelick sullen zijn, ende noch in onboetveerdigheyt steken sullen.

o Deuter. 4.31. Rom. 11.1, 26. etc.

45

Maer ick sal, hen ⁶⁴ [ten besten] gedencken des verbonts ⁶⁵ der voorouderen, die ick uyt Egyptenlande voor de oogen der Heydenen uytgevoert hebbe, op dat ick hen tot eenen Godt ware, ick ben de HEERE.

64 Hebr. voor haerlieden. Vergel. Ps. 79. vers 8.

65 Ofte, der vorigen, D. dat ick met de oude, te weten, hare voorvaderen, die ick uyt Egyptenlande leydde, gemaeckt hebbe.

46

Dit zijn die insettingen, ende die rechten, ende die wetten, dewelcke de HEERE gegeven heeft tusschen hem, ende tusschen de kinderen Israëls, op den bergh Sinai, door de hant Mose.