Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxv. Capittel.

Wetten van de ruste des sevenden jaers voor het lant, vers 1, etc. Van het Iubeljaer, alle vijftigh jaren te onderhouden, 8. Van de maniere in het koopen, ende verkoopen der erfgoederen, na het getal der jaren tot het Iubeljaer, 14. Van het recht in het lossen der verkochte erven, 23. Van den woecker, ende mildigheyt aen de arme Israëliten, 35. Van het recht der Hebreeusche slaven, hoe mense koopen, handelen, ende lossen moeste, 39.

1

VOorder sprack de HEERE tot Mose ¹ aen den bergh Sinai, seggende:

1 T.w. uyt de Tente der t’samenkomste, die nu aen den bergh opgericht was, Exod. cap. 40. ende uyt dewelcke Godt Mosi dese wetten heeft gegeven, Levit. 1.1. als sy opgericht was by den bergh Sinai. Vergel. onder 26.46. ende 27.34.

2

Spreeckt tot de kinderen Israëls, ende seght tot hen; ^a Wanneer ghy sult gekomen zijn in dat lant, dat ick u geve, dan ² sal dat lant ³ rusten, eenen ⁴ Sabbath ⁵ den HEERE.

a Exod. 23.10.

2 And. het lant sal rusten, ’t sal een Sabbath den HEERE zijn.

3 Te weten, van gebouwt te worden.

4 Het woort Sabbath, beteeckent ruste ende ophoudinge van eenige wercken. De uytwendige Sabbath is in het Oude Testament geweest, I. van dagen, als van den sevenden dagh, ende de vyerdagen, Exo. c. 20. vers 8. bov. 23. vers 39. etc. II. van maenden, als van de nieuwe maenden, bov. 23.24. Num. c. 28. vers 11. III. van jaren, als hier, ende ond. 26.35. etc.

5 D. na sijn bevel, ende hem ter eere.

3

Ses jaren sult ghy uwen acker bezaeijen, ende ses jaren uwen wijngaert besnijden, ende de inkomste daer van insamelen.

4

Doch in het sevenste jaer sal voor het lant een Sabbath der ruste zijn; een Sabbath den HEERE: uwen acker en sult ghy niet bezaeijen, ende uwen wijngaert niet besnijden.

5

Wat van selfs van uwen oogst sal gewassen zijn, en sult ghy niet in-oogsten, ende de druyven uwer ⁶ afsonderinge, en sult ghy niet afsnijden: het sal een jaer der ruste voor den lande zijn.

6 And. dat ghy niet besneden en hebt, of, daer van ghy u onthouden hebt. Verstaet den wijngaert van een yeder Israëlijt, daer van hy hem na dese wet afsonderde, om het bouwen, ende het snoeijen des selven, ende het af lesen sijner druyven, na te laten. Soo wert hy oock genoemt ond. vers 11.

6

Ende de ⁷ [inkomste van] den Sabbath des lants sal voor u tot spijse zijn; voor u, ende voor uwen knecht, ende voor uwe dienstmaeght, ende voor uwen daghlooner, ende voor uwen bywoonder, die by u als vreemdelingen verkeeren;

7 D. de vruchten die in dat sevende jaer op het ongebouwede lant, van selfs, door den zegen des Heeren voort komen sullen, ende van den eygenaer niet en moesten na gewoonte in de schueren, ende kelders ingesamelt zijn.

7

Mitsgaders voor u vee, ende voor het gedierte, dat in uwen lande is, sal alle de inkomste daer van tot spijse zijn.

8

Ghy sult u oock tellen ⁸ seven jaerweken, seven mael seven jaren; soo dat de dagen der seven jaerweken, u negen en veertigh jaer sullen zijn.

8 Hebr. Sabbath-jaren. Het woort Sabbath beteeckent hier eene weke, als boven c. 23. vers 15. gelijck nu eene weke der dagen seven dagen hadde, alsoo hadde eene weke der jaren seven jaren.

9

Daer na sult ghy in de ⁹ sevende maent, op den tienden der maent de basuyne des geklancks ¹⁰ doen door gaen: op den ¹¹ Versoendagh sult ghy de basuyne doen door gaen in uwen gantschen lande.

9 Siet van dese maent boven 23. op vers 24.

10 D. doen omme dragen door het geheele lant, om over al geblasen te worden, tot uytkondinge van ’t Iubeljaer.

11 Siet bov. 23. op vers 27.

10

Ende ghy sult ¹² dat vijftighste jaer ¹³ heyligen, ende vryheyt uytroepen in den lande, voor alle sijne inwoonderen: het sal u een ¹⁴ Iubeljaer zijn, ende ghy sult weder keeren een yeder tot sijne besittinge, ende sult weder keeren een yeder ¹⁵ tot sijn geslachte.

12 Hebr. het jaer van vijftigh jaer.

13 D. uytkondigen, dattet den Heere tot een bysonder ende heyligh gebruyck toege-eygent ende afgesondert is. Siet van het woort heyligen in desen sin genomen, boven 8. op vers 10.

14 Het Hebr. woort Iobel beteeckent, eerst, een weer, ofte ram: daer na een rams hoorn: eyndelick het vijftighste jaer, het welcke met een ramshoorn uytgekondight wert, als hier. Op dit jaer wert de vryheyt voor den Israëlitische knechten ende dienstmaeghden uytgeroepen, ende die haer erfgoeden door armoede verkocht hadden, quamen weder in der selver besit. Het woort jaer wort hier ende in het volgende by gevoeght uyt vers 13.

15 Dat is, tot sijne maeghschap, ende vrienden, van dewelcke hy sich afgesondert hadde, mits hem aen vreemde te verkoopen. Siet ond. vers 41.

11

Dit Iubeljaer sal u het vijftighste jaer zijn: ghy en sult niet zaeijen, nochte in-oogsten, wat van selfs daer in sal gewassen zijn, noch oock [de druyven] der afsonderingen in ¹⁶ het selve afsnijden.

16 Verstaet het vijftighste jaer. siet boven vers 5.

12

Want dat is het Iubeljaer, het sal u ¹⁷ heyligh zijn: ghy sult uyt den velde ¹⁸ de inkomste daer van eten.

17 Hebr. heyligheyt.

18 T.w. die van selfs sonder uwen arbeyt sal gewassen zijn.

13

Op dat Iubeljaer sult ghy yeder weder keeren tot sijne besittinge.

14

Daerom wanneer ghy aen uwen naesten wat veylbaers verkoopen, ofte uyt de hant uwes naesten koopen sult; dat niemant ¹⁹ d’een den anderen en ²⁰ verdrucke.

19 Hebr. een man sijnen broeder.

20 Of, verkorte. Siet boven 19. op vers 33.

15

Na ’t getal der jaren, van het Iubeljaer af, sult ghy van uwen naesten koopen, ende na het getal ²¹ van de jaren der inkomsten sal hy ’t aen u verkoopen.

21 D. in dewelcke het velt, ofte de ackeren hare inkomste voort brengen. Want het lant en wiert niet verkocht, maer alleen sijn inkomen voor sekere jaren, gelijck blijckt uyt het volgende.

16

Na de veelheyt der jaren sult ghy [kolom] ²² sijnen koop vermeerderen, ende na de weynigheyt der jaren sult ghy sijnen koop verminderen: want hy aen u het ²³ getal der inkomsten verkoopt.

22 Verstaet des goets, dat te verkoopen is, prijs, ofte weerde.

23 D. niet den eygendom des lants, maer het gebruyck, ende de inkomste des selven, ende dat voor een getal van jaren, die met het Iubeljaer moeten eyndigen. Want als dan mochte de verkooper ofte eygenaer weder in sijn goet komen, ende de kooper daer uyt scheyden.

17

Dat dan niemant sijnen naesten en verdrucke; maer vreest voor uwen Godt: want ick ben de HEERE uwe Godt.

18

Ende doet mijne insettingen, ende houdet mijne rechten, ende doet deselve: soo sult ghy seker woonen in den lande.

19

Ende het lant sal sijne vrucht geven, ende ghy sult eten, tot verzadens toe: ende ghy sult seker daer in woonen.

20

Ende als ghy soudt seggen, Wat sullen wy eten in den sevenden jare? siet wy en sullen niet zaeijen, ende onse inkomste niet insamelen;

21

Soo sal ick mijnen zegen ²⁴ gebieden over u in den sesten jare: dat het de inkomste voor drie jaren sal voort brengen.

24 D. ick sal mijnen zegen geven, ende toesenden. Godts gebieden beteeckent sijn doen, volbrengen, ende uytvoeren, ofte met dadelicke zegeninge, als hier, ende Deuter. 28.8. ende Psal. 111.9. en 133. vers 3. ofte met dadelicke straffe, als Ies. c. 5. vers 6. Amos 9.4. Nah. 1.14. Vergel. Genes. 1. op het 3. vers.

22

Het achtste jaer nu sult ghy zaeijen, ende sult van de oude inkomste eten, tot het negenste jaer toe: tot dat ²⁵ sijne inkomste in gekomen is, sult ghy het oude eten.

25 T.w. des achtsten jaers.

23

Het lant oock en sal niet ²⁶ voor altoos verkocht worden; want het lant is mijne: dewijle ghy vreemdelingen, ende bywoonders by my zijt.

26 Hebr. tot afsnijdinge, T.w. van het recht der lossinge: soo dat den verkooper teenemael soude afgesneden, ende ontnomen zijn het recht van sijne verkochte erve te mogen lossen, ofte op het Iubeljaer wederom tot sijne besittinge te keeren. Siet deselve maniere van spreken onder vers 30.

24

Daerom ²⁷ sult ghy in den gantschen lande uwer besittinge, lossinge voor het lant ²⁸ toe laten.

27 D. ghy sult het met dese conditie verkoopen, dat het sal mogen gelost worden.

28 Hebr. eygentlick geven.

25

Wanneer u broeder sal verarmt zijn, ende yet van sijne besittinge verkocht sal hebben: soo sal sijn losser, die hem nabestaende is, komen, ende sal het verkochte sijnes broeders lossen.

26

Ende wanneer yemant geen losser en sal hebben; ²⁹ maer sijne hant bekomen, ende hy gevonden sal hebben, ³⁰ soo veel genoegh is tot sijne lossinge:

29 Siet van diergelijcke maniere van spreken bov. c. 5. op vers 7.

30 Hebr. na de genoeghsaemheyt sijner lossinge.

27

Dan sal hy de ³¹ jaren sijner verkoopinge reeckenen, ende het overschot sal hy den man, dien hy het verkocht hadde, weder uytkeeren: ende sal weder tot sijne besittinge komen.

31 T.w. van dat de verkoopinge was geschiet tot het Iubeljaer daer aen volgende, reeckenende de inkomste van soo veel jaren als daer noch overigh waren, ende die betalende na de weerde, alsoo de koop geschiet was. Siet boven vers 16.

28

Maer indien ³² sijne hant niet gevonden en heeft, dat genoegh is, om aen hem weder uyt te keeren, soo sal sijn verkochte goet zijn in de hant van des selven kooper tot het Iubeljaer toe: maer in het Iubeljaer ³³ sal het uyt gaen, ende hy sal tot sijne besittinge weder keeren.

32 Vergelijckt dit met de aenteeck. op vers 30. en Iudic. 9. vers 33.

33 D. het verkochte goet en sal niet meer zijn in de macht des genen die dat gekocht hadde. And. hy, te weten, de kooper sal uyt gaen. Vergel. onder versen 30, 31. in het volgende, hy, T.w. de verkooper.

29

Insgelijcks, wanneer yemant een woonhuys [in] een ³⁴ bemuerde stadt sal verkocht hebben; soo sal sijne lossinge zijn tot dat het jaer sijner verkoopinge volkomen sal zijn, in een ³⁵ vol jaer sal sijne lossinge wesen.

34 Hebr. eener stadt des muers.

35 Hebr. dagen. Alsoo wort dit woordeken voor een volkomen jaer genomen, Exod. cap. 13. vers 10. 1.Sam. 1.3. en 27. vers 7. De sin is, Dat recht deser lossinge duerde een geheel ende volkomen jaer, na dat de verkoopinge geschiet was.

30

Maer is’t dat het niet gelost en wort, tegens dat hem het geheele jaer sal vervult zijn, soo sal dat huys, het welcke in die stadt is, die eenen muer heeft, ³⁶ voor altoos blijven aen hem, die dat gekocht heeft, onder sijne geslachten: ³⁷ het sal in het Iubeljaer niet uyt gaen.

36 Hebr. tot afsnijdinge, als boven vers 23. De sin is, Dat het huys den kooper alsoo toebehooren, ende eygen worden moeste, dat den verkooper alle recht van dat te mogen lossen, afgesneden wert.

37 Verstaet dit van het verkochte huys, het welcke oock uyt het vermogen des koopers in het Iubeljaer niet en mochte uyt gaen, maer moeste hem eygen blijven.

31

Doch de huysen der dorpen, die rontom geenen muer en hebben, sullen als het velt des lants gereeckent worden: ³⁸ daer voor sal lossinge zijn; ende sy sullen in het Iubeljaer uyt gaen.

38 T.w. voor de huysen der dorpen, gelijck van het velt verordineert wort, boven versen 25, 26. In het Hebr. staet dit in het getal van eenen, siende op elck dorphuys. Anders, voor hem (den verkooper) sal lossinge zijn; ende, [de kooper] sal der uyt gaen in het Iubeljaer.

32

Aengaende de steden der Leviten, [ende] de huysen der steden harer besittinge; de Leviten sullen ³⁹ eene eeuwige lossinge hebben.

39 Verstaet dit van den tijt der wet, ende der Iodischer Politie in den lande Canaan, alsoo ond. vers 34. Siet Gen. 13. op vers 15.

[fol. 56r\Lossinge. Beloften, etc.]

33

Ende als men ⁴⁰ onder de Leviten lossinge sal gedaen hebben, soo sal de koop ⁴¹ des huyses, ende ⁴² der stadt sijner besittinge, in het Iubeljaer uyt gaen: want de huysen van de steden der Leviten zijn hare besittinge in het midden der kinderen Israëls.

40 And. als men van de Leviten eenigh huys sal gekocht hebben, etc. Ofte, maer die lost, [zy] van den Leviten, of, de [kooper] sal van het verkochte huys, etc.

41 N. dat van den verkooper sal gelost worden.

42 Verstaet tot dewelcke het huys behoorde, ofte daer onder het sorteerde.

34

Doch het velt van de ⁴³ voorstadt harer steden, en sal niet verkocht worden: want het is ⁴⁴ eene eeuwige besittinge voor hen.

43 D. dat onder de stadt gelegen is.

44 Als bov. vers 32.

35

Ende als u broeder sal verarmt zijn, ende sijne hant ⁴⁵ by u wanckelen sal, soo sult ghy hem ⁴⁶ vast houden, [selfs] eenen ⁴⁷ vreemdelingh, ende bywoonder, op dat hy by u leve.

45 D. sijn vermogen, ende middelen sullen afgaende zijn. And. sijne bevende hant tot u uytstrecken sal, om hulpe in sijne armoede ende elende by u te krijgen.

46 Het Hebreeusch woort beteeckent eygentlick aengrijpen ende vatten om vast te houden. Verstaet hier mede allerley onderstant, ende weldadigheyt, waer door men den armen te hulpe komt. Vergel. Ezech. 16.49.

47 Men kan hier verstaen de sulcke die Ioden-genooten geworden waren, ende de Israëlitische religie aengenomen hadden. Want aen andere vreemdelingen mochtense op woecker leenen. Deu. cap. 23. vers 20. het welck Godt verboden hadde te doen aen den geloovigen vreemdelingh, Exo. c. 22. vers 25. Deut. cap. 23. vers 19.

36

Ghy en sult ^b geen ⁴⁸ woecker, noch ⁴⁹ overwinste van hem nemen, maer ghy sult vreesen voor uwen Godt, op dat u broeder by u leve.

b Exod. 22.25. Deuter. 23.19. Prov. 28.8. Ezech. 18.8. ende 22.12.

48 Het Hebreeusch woort beteeckent eene bijtinge, of doorknaginge, om dat door den woecker des menschen middelen verslonden worden.

49 Het Hebr. woort is soo veel, als vermenighvuldinge, ofte overmatige vergrootinge: gelijck is, woecker van woecker, gewin van gewin, ende overschattinge buyten reden, ende mate nemen. Sommige nemen het eerste woort voor den woecker die met gelt geschiet, het ander voor het overgewin dat gekregen wort met ware, spijse, kleedinge, etc.

37

U gelt sult ghy hem niet op woecker geven: ende ghy en sult uwe spijse niet op overwinste geven.

38

Ick ben de HEERE uwe Godt, die u uyt Egyptenlant gevoert hebbe; om u het lant Canaan te geven, ⁵⁰ op dat ick u tot een Godt zy.

50 Siet bov. Gen. cap. 17. op vers 7.

39

^c Desgelijcks wanneer u broeder by u sal verarmt zijn, ende sich aen u ⁵¹ verkocht sal hebben, ⁵² ghy en sult hem niet doen dienen den dienst van een slave:

c Exod. 21.2. Deuter. 15.12. Ierem. 34.14.

51 Ofte, aen u verkocht sal worden.

52 Of, ghy en sult hem geenen dienst af eysschen na slaefsche dienstbaerheyt, ofte, ghy en sult (u) door hem niet laten dienen, ofte door hem niet gedient zijn, met den dienst van een slave ofte lijf-eygen, D. ghy en sult sijnen dienst niet gebruycken met sulcke hardigheyt, die men den slaven pleeght op te leggen. Hebr. ghy en sult niet dienen in hem den dienst eenes knechts. siet deselve maniere van spreken ond. vers 46. Exod. 1.14. Ier. 25.14. ende 30.8. ende 34.9, 10.

40

Als een daghlooner, als een bywoonder sal hy by u zijn: tot het Iubeljaer sal hy by u dienen.

41

Dan sal hy van u uyt gaen, hy, ende sijne kinderen met hem: ende hy sal tot sijn ⁵³ geslachte weder keeren, ende tot de besittinge sijner vaderen weder keeren.

53 Siet boven op vers 10.

42

Want sy zijn mijne ⁵⁴ dienstknechten, die ick uyt Egyptenlant uytgevoert hebbe: sy en sullen niet verkocht worden, ⁵⁵ gelijck men eenen slave verkoopt.

54 Die ick uyt alle volckeren verkoren hebbe tot mijn eygendom, om my alhier te dienen, ende hier na eeuwelick met my te leven. alsoo ond. vers 55.

55 Hebr. door, ofte na de verkoopinge van een slave, D. om als slaven gehandelt te worden, ende eeuwelick te dienen.

43

^d Ghy en sult geene heerschappije over hem hebben met wreetheyt: maer ghy sult vreesen voor uwen Godt.

d Ephes. 6.9. Coloss. cap. 4. vers 1.

44

Aengaende uwen slave, ofte uwe slavinne die ghy sult hebben, die sullen van de volckeren zijn die rontom u zijn; van die sult ghy eenen slave, ofte slavinne koopen.

45

Ghy sultse oock koopen van de kinderen der bywoonderen, die by u als vreemdelingen verkeeren, uyt hen, ende uyt hare geslachten, die by u sullen zijn, die sy in uwen lande sullen gewonnen hebben: ende sy sullen u tot eene ⁵⁶ besittinge zijn.

56 T.w. om die als slaven, die in het Iubeljaer niet en konden gelost worden, altijt te gebruycken.

46

Ende ghy sult u tot besitters over haer stellen, voor uwe kinderen na u, op datse de besittinge erven, ghy sultse in eeuwigheyt doen ⁵⁷ dienen: maer over uwe broeders de kinderen Israëls; een yegelick over sijnen broeder, ghy en sult over hem geene heerschappije hebben met wreetheyt.

57 T.w. als slaven, ende lijf-eygene, gelijck boven vers 39.

47

Ende wanneer de hant eens vreemdelinghs, ende bywoonders die by u is, [wat] ⁵⁸ bekomen sal hebben, ende u broeder, die by hem is, verarmt sal zijn: dat hy hem aen den vreemdelingh, den bywoonder die by u is, ofte ⁵⁹ aen den stam van het geslachte des vreemdelinghs sal verkocht hebben:

58 D. eenige middelen ofte rijckdom verkregen sal hebben, alsoo ond. vers 49.

59 D. aen den ingeboornen ende ingesetenen, dewelcke of hy schoon van uytlandische ouderen afkomstigh is, nochtans in u lant geboren, ende daer in door langhdurige inwooninge ingewortelt is.

48

Na dat hy sich sal verkocht hebben, salder lossinge voor hem zijn; een van sijne broederen sal hem lossen:

49

Ofte sijn oom, ofte de soon sijns ooms sal hem lossen, ofte die uyt de naeste sijnes vleesches van sijn geslachte is, sal hem lossen: [kolom] ofte heeft sijne hant wat bekomen, dat hy hemselven losse.

50

Ende hy sal met sijnen kooper reeckenen van dat jaer af dat hy sich aen hem verkocht heeft tot het Iubeljaer toe: alsoo dat het gelt sijner verkoopinge, sal zijn na het getal ⁶⁰ der jaren; na de dagen eenes daghlooners ⁶¹ sal ’t met hem zijn.

60 T.w. die hy sijnen heere gedient sal hebben, om soo veel van het gelt der lossinge af te trecken, als sijn heere in dien tijt hadde moeten eenen daghlooner geven.

61 D. sal men met hem handelen.

51

Indien noch vele van die ⁶² jaren zijn: ⁶³ na die sal hy tot sijne lossinge van ⁶⁴ het gelt, daer voor hy gekocht is, weder geven.

62 T.w. die ’t Iubeljaer voor gaen, in het welcke de knechten moesten los gelaten worden. Vergel. het volgende vers.

63 D. na datter noch vele jaren overigh zijn voor het Iubeljaer, dat hy sijnen heere van het gelt daer voor hy verkocht was, weder geve.

64 Hebr. het gelt sijner koopinge.

52

Ende indiender noch weynige van die jaren over gebleven zijn, tot aen het Iubeljaer; soo sal hy met hem reeckenen; na sijne jaren sal hy sijne lossinge weder geven.

53

Als een daghlooner sal hy van ⁶⁵ jaer tot jaer by hem zijn: men sal over hem geene heerschappye hebben met wreetheyt ⁶⁶ voor uwen oogen.

65 D. die niet nu, ende dan eens, maer een vol jaer of meer, voor loon gearbeyt heeft.

66 Dat is, daer ghy het aenschouwt ende door de vingeren siet.

54

Ende is’t dat hy ⁶⁷ hier door niet gelost en wort; soo sal hy in het Iubeljaer uyt gaen, hy ende sijne kinderen met hem.

67 Dat is, door de voorverhaelde persoonen, ofte middelen. Anders, in dese, Te weten, jaren.

55

Want de kinderen Israëls zijn my dienstknechten, mijne dienstknechten zijnse, die ick uyt Egyptenlande uytgevoert hebbe: ick ben de HEERE uwe Godt.