Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xix. Capittel.

Wetten bevelende den Israëliten datse sullen heyligh zijn, vers 1, etc. vader ende moeder eeren, de Sabbathen onderhouden, 3. afgoderije schouwen, 4. De danck-offeren behoorlick slachten ende gebruycken, 5. Den armen gedachtigh zijn in den oogst, 9. Haren naesten geen onrecht doen, nochte buyten ’t gerichte, nochte in ’t gerichte, 11. Oock in het herte hem niet tegens zijn, maer goet doen met woorden, ende wercken, uyt rechte liefde, 17. Dingen die verscheyden zijn, niet onder een vermengen, 19. Geene hoererije toe laten, 20. Wanneer sy de vruchten des lants Canaans souden eten, 23. Geen bloet eten; nochte waerseggerije, etc. gebruycken, 26. Geen Heydensche teeckenen van rouwe maken, 27. Nochte hare dochteren tot onkuysheyt uytsetten, 29. Maer Godt ende sijne ordinantien in weerde houden, 30. Niet de waerseggers, 31. De oude eeren, 32. Den vreemdelingen recht doen, 33. Ia een yeder in alle koophandelingen, 35.

1

VOorder sprack de HEERE tot Mose, seggende:

2

Spreeckt tot de gantsche vergaderinge der kinderen Israëls, ende seght tot hen, ^a Ghy sult ¹ heyligh zijn: want ick de HEERE uwe Godt ben ² heyligh.

a Boven 11.44. Onder 20.7, 26. 1.Petr. 1.16.

1 D. leven na alle mijne wetten ende geboden, rakende de zeden, ceremonien, ende burgerlicke rechten: welcker aller eenige in dit Cap. verhaelt worden.

2 Niet alleen in gedachten, woorden, ende wercken, maer oock in ’t wesen, de heyligheyt selve.

3

^b Een yeder sal sijne ³ moeder, ende sijnen vader vreesen, ende ^c mijne Sabbathen houden: ⁴ Ick ben de HEERE uwe Godt.

b Exod. 20.12.

3 De moeder wort hier voor de vader genoemt, om dat de kinderen in hare jonckheyt meest hare moeder behoeven, ende in haren ouderdom sommige die meest plegen te verachten.

c Exod. 31.13. Onder 26.2.

4 Siet bov. 18. op het vers 2. alsoo ond. versen 4, 10, 12, 14, etc.

4

Ghy en sult u tot de ⁵ afgoden niet keeren, ende ^d u geene gegotene goden maken: Ick ben de HEERE uwe Godt.

5 Het Hebr. woort beteeckent eygentlick nietige dingen, ofte, dat niet en is. Daerom de Apostel seer wel seyt, dat de afgodt in de werelt niet en is, 1.Cor. 8. vers 4. want het is een ydel versiersel van des menschen ydel herte, 1.Sam. 12. vers 21.

d Exod. 34.17.

5

Ende wanneer ghy ⁶ een danck-offer den HEERE offeren sult: ⁷ na u welgevallen sult ghy dat offeren.

6 Siet boven 3. op het vers 1.

7 D. met uwe goede genegentheyt, ende vrywilligh, ende onbedwongen voornemen. Want dese danck-offeren waren wel geboden; doch niet met een precijs voorschrift, sulcks dattet een yeder vry was daer in te doen, na dat hy hem in sijn herte geroert vondt. Siet boven 7.16. ende vergelijckt dit met het vrywilligh brand-offer, boven 1.3.

6

^e Ten dage uwes offerens, ende des anderen daeghs, sal’t gegeten worden: maer wat tot op den derden dagh over blijft, sal met den vyere verbrant worden.

e Boven 7.16.

7

Ende soo het op den derden dagh ⁸ eenighsins gegeten wort; ⁹ het is een afgrijselick dingh, het en sal niet aengenaem zijn.

8 Hebr. etende gegeten wort.

9 Siet boven 7. op het vers 18.

8

Ende soo wie dat eet, sal sijne ¹⁰ ongerechtigheyt dragen, om dat hy ¹¹ het heylige des HEEREN ontheylight heeft: daerom ¹² sal deselve ziele uyt hare volcken uytgeroeyt worden.

10 Siet boven 5. op het vers 1.

11 Siet boven 5. op het vers 15.

12 Siet Genes. cap. 17. op het vers 14.

9

^f Als ghy oock den oogst uwes lants in-oogsten sult, ghy en sult den hoeck uwes velts niet gantschelick af-oogsten; ende dat ¹³ van uwen oogst op te samelen is, niet op samelen.

f Onder 23.22. Deuter. 24.19.

13 D. het overblijfsel der aren die noch op te rapen zijn.

10

Insgelijcks en sult ghy uwen wijngaert ¹⁴ niet na lesen, ende de afgevallene [kolom] besyen van uwen wijngaert niet opsamelen: den armen ende den vreemdelingh sult ghy die over laten; Ick ben de HEERE uwe Godt.

14 T.w. na dat de principaelste druyven afgesneden zijn, ende de aflesinge des wijnberghs eens gedaen is.

11

^g Ghy en sult niet stelen: ende ghy en sult ¹⁵ niet liegen, noch valschelick handelen, een yegelick tegen sijnen naesten.

g Exod. 20.15.

15 Of, niet loochenen dat ghy yet van yemant in bewaringe genomen hebt.

12

^h Ende ghy en sult niet valschelick by mijnen naem sweeren: ¹⁶ want ghy soudt den; ¹⁷ naem uwes Godts ontheyligen: Ick ben de HEERE.

h Exod. 20.7. Deuter. 5.11.

16 And. ende ghy en sult den name uvves Godes niet, etc.

17 Siet boven 18. op het vers 21.

13

Ghy en sult uwen naesten niet bedrieghlick verdrucken, nochte berooven: des ⁱ daghlooners ¹⁸ arbeytsloon en sal by u niet vernachten tot aen den morgen.

i Deuter. 24.14. Iacob. 5.4.

18 Hebr. vverck, of, arbeyt. Siet Iob 7. op vers 2. Ierem. 22. op vers 13. etc.

14

Ghy en sult den dooven niet vloecken, nochte voor het aengesicht des blinden geenen ¹⁹ aenstoot setten: maer ghy sult voor uwen Godt vreesen, Ick ben de HEERE.

19 Het welcke hem soude mogen quetsen, ofte doen vallen.

15

Ghy en sult geen onrecht doen in het Gerichte, ^k ghy en sult het ²⁰ aengesicht des geringen niet aennemen, nochte ²¹ des grooten aengesicht voortrecken: in gerechtigheyt sult ghy uwen naesten richten.

k Deuter. 1.17. ende 16.19. Prov. 24.23.

20 D. niet acht nemen in het oordeelen ende vonnissen op de hoedanigheyt der persoonen, maer op den eysch, ende de gerechtigheyt der sake. Dese maniere van spreken is oock Deut. 10.17. ende Psalm 82.2. Vergel. Deuter. 1.17. ende Prov. 24.23.

21 D. hem gonstigh zijn, ende voorstaen in sijn onrecht. Siet dese maniere van spreken oock Exod. 23.3.

16

^l Ghy ²² en sult niet wandelen [als] een ²³ achterklapper onder uwe volcken; Ghy ²⁴ en sult niet staen tegen het bloet van uwen naesten: Ick ben de HEERE.

l Exod. 23.1.

22 D. herwaert ende derwaert te wandelen om quade geruchten van sijnen naesten te stroijen, ende noch andere te vernemen, om die weder uyt te breyden. siet dese maniere van spreken oock Pro. 11. vers 13. ende 20.19. Ier. 6.28. ende 9.4.

23 Het Hebr. woort beteeckent eygentlick eenen die over ende weer over wat draeght, na de wijse der kreemeren, die van den eenen koopen, ende aen den anderen verkoopen. Alsoo is het met den achterklapper, die van den eenen wat hoort, ende den anderen dat aenseyt, tot sijn eygen profijt, ende sijnes naesten schade.

24 D. ghy en sult uwen naesten niet alleene niet omme brengen, maer oock geene oorsake zijn, dat hy door valsche getuygenisse om gebracht worde.

17

^m Ghy en sult uwen ²⁵ broeder in u herte niet haten: ⁿ ghy sult uwen naesten ²⁶ neerstelick berispen, ende en sult ²⁷ de sonde in hem niet verdragen.

m 1.Ioan. 2.9, 11. ende 3.15.

25 D. uwen naesten. siet Genes. 19. op vers 7. ende 29.4. of, uwen lantsman. Siet Exod. 2.11. 1.Sam. 30. vers 23. Actor. 22.1. alwaer het woort broeder voor lantslieden genomen wort.

n Matth. 18.15. Luce 17.3.

26 Hebr. bestraffende bestraffen.

27 And. op dat ghy de sonde voor hem, of, om sijnent vville niet en draget: D. de straffe, die hy verdient hadde, met hem niet draget.

18

^o Ghy en sult niet wreken, nochte [toorn] behouden tegen de kinderen uwes volcks; maer ^p ghy sult uwen naesten lief hebben als u selven: Ick ben de HEERE.

o Matth. 5.39, 44. Luce 6.27. Rom. 12.19. 1.Cor. 6.7. 1.Thess. 5.15. 1.Petr. 3.9.

p Matt. 5.43. ende 22.39. Rom. 13.9. Galat. 5.14. Iacob. 2.8.

19

Ghy sult mijne insettingen houden; Ghy en sult geen tweederley aert uwer beesten laten t’samen te doen hebben, ^q Uwen acker en sult ghy niet ²⁸ met tweederley [zaet] bezaeijen: Ende een kleet van ²⁹ tweederley stoffe, door een vermenght, en sal aen u niet komen.

q Deut. 22.9.

28 Alsoo Deut. 22.9.

29 Als van wollen ende linnen. siet Deut. 22.11.

20

Ende wanneer een man door ³⁰ byligginge des zaets by eene vrouwe sal gelegen hebben, die eene dienstmaeght is by den ³¹ man ³² versmaet, ende ³³ geensins gelost en is, nochte haer geene vryheyt en is gegeven: ³⁴ die sullen gegeesselt worden, sy en sullen niet gedoodet worden; want sy en was niet ³⁵ vry gemaeckt.

30 Vergel. bov. 18.22.

31 Verstaet dien, met welcken sy ondertrouwt, ofte getrouwt is geweest, ende daer na van hem versmaet. And. by een yeder versmaet, D. soo veracht, datse niet vry gemaeckt en wort, maer blijft in slavernije.

32 And. aen een man ondertrouvvt.

33 Hebr. niet lossende gelost.

34 Hebr. geesselinge, ofte slaginge sal geschieden. Siet van dese straffe Deut. 25.2, 3.

35 Want indiense vry ware geweest, soudese hebben moeten gedoot worden, Deut. 22.24.

21

Ende hy sal sijn schult-offer den HEERE, aen de deure der Tente der t’samenkomste brengen, eenen ram ten schult-offer.

22

Ende de Priester sal met den ram des schult-offers voor hem over sijne sonde, die hy gesondight heeft, voor het aengesichte des HEEREN versoeninge doen: ende hem sal vergevinge geschieden van sijne sonde, die hy gesondight heeft.

23

Als ghy oock in dat lant gekomen sult zijn, ende alle geboomte ter spijse geplant sult hebben, ³⁶ soo sult ghy de voorhuyt daer van, des selven vrucht, besnijden: drie jaren sal het u ³⁷ onbesneden zijn, daer en sal niet van gegeten worden.

36 D. ghy sult de eerste vruchten voor onreyn houden, als een voorhuyt, ende niet gebruycken, maer wech werpen.

37 D. onreyn, ende volgens niet bequaem, om genut te worden.

24

Maer in het vierde jaer sal alle sijne vrucht ³⁸ een heyligh dingh zijn, ter lof segginge voor den HEERE.

38 D. sy moeste den Heere toegeheylight zijn, om hem te loven voor de vruchtbaerheyt der boomen: ende hierom moestense den Priesteren gegeven zijn, die de spijse hares Godts aten. Hebr. heyligheyt.

[fol. 53r\Verscheydene VVetten.]

25

Ende in het vijfde jaer sult ghy des selven vrucht eten, ³⁹ om het in komen van dien voor u te vermeerderen: Ick ben de HEERE uwe Godt.

39 D. op dat de Heere het in komen van dien voor u-lieden vermeerdere.

26

Ghy en sult niet met den bloede eten: Ghy en sult op geen ⁴⁰ vogel-geschrey acht geven, nochte ⁴¹ guychelrije plegen.

40 ’t Hebr. woordeken beteeckent niet alleen uyt de vogelen, maer oock uyt andere dingen yet aenmercken ende waernemen, om door ydele konste yetwes dat verborgen is te openbaren, ofte te voorseggen. Alsoo is dit woort oock gebruyckt 2.Reg. 21. vers 6. 2.Chro. 33.6.

41 Het Hebr. woort beteeckent met verblindinge der oogen tooveren, waer door men meynt te sien, dat niet en is: gelijck het van eenige genomen wort Deut. 18.10. 2.Reg. c. 21. vers 6. 2.Chro. c. 33. vers 6. Ies. 2.6. ende 57.3. Ierem. cap. 27. vers 9. Andere verstaen het van de dagh-verkiesinge, ofte, waerseggerije, uyt het aenschouwen van de wolcken, ende des hemels gestaltenisse, dewelcke sterrekijckerije genoemt wort.

27

^r Ghy en sult de hoecken uwes hoofts niet ront af scheeren: Oock en sult ghy de hoecken uwes baerts niet verderven.

r Onder 21.5.

28

^s Ghy en sult om een ⁴² doot lichaem geene snijdinge in uwen vleesche maken, noch schrift eenes ingedruckten teeckens in u maken; Ick ben de HEERE.

s Deut. 14.1.

42 Hebr. ziele, Dat is, om het doode lichaem eenes menschen. Alsoo onder cap. 21. versen 1, 11. ende 22.4. Num. 9. vers 6. Psal. 16.10.

29

Ghy en sult uwe dochter niet ontheyligen, haer ter hoererije houdende; op dat het lant niet en hoereere, ende het lant met schendelicke daden vervult worde.

30

Ghy sult mijne Sabbathen houden, ende mijn heylighdom sult ghy ⁴³ vreesen: Ick ben de HEERE.

43 Of, in eere houden, mits na te volgen de wetten ende ordinantien, die daer in moeten onderhouden worden, ende daer in niet te verschijnen, onbequaem zijnde door afgoderije, ofte eenige andere sonde, ende onreynigheyt. Siet ond. 26.2.

31

^t Ghy en sult u niet keeren tot de ⁴⁴ waerseggeren, ende tot de ⁴⁵ duyvels konstenaren, en soecktse niet, u met hen verontreynigende: Ick ben de HEERE uwe Godt.

t Onder 20.6.

44 Ofte, tot de waerseggende geesten. Want het woort beteeckent soo wel de geesten, die over onbekende, ende verborgene dingen gevraeght zijnde, antwoorde gaven; als de waerseggers, soo mannen, als vrouwen, die de geesten vraeghden om antwoorde te krijgen. Sy worden wel na het gemeen gebruyck waerseggers genoemt, maer zijn desen name in der daet onweerdigh: om dat sy menighmael valsheyt antwoorden, ende de waerheyt, niet dan om te bedriegen ende schade te doen. Siet van dese oock onder 20.27. Deut. 18.11. 1.Sam. 28.3, 9. 2.Reg. 21.6. 1.Chron. 10.13. Actor. 16.16.

45 Het Hebr. woort komt van weten, om dat dese lieden sich roemden ende uyt gaven, veel te weten, namelick niet alleen dat geschiet, ende anderen onbekent was, maer oock dat noch geschieden soude, ende hier toe ydele, ende duyvelsche konsten gebruyckten. siet van dese oock ond. 20.6, 27. 1.Sam. 28.3, 9. Iesa. 8.19.

32

Voor den graeuwen hayre sult ghy op staen, ende sult het aengesichte des ouden vereeren: ende ghy sult vreesen voor uwen Godt, Ick ben de HEERE.

33

^v Ende wanneer een vreemdelingh by u in uwen lande, als vreemdelingh verkeeren sal, ghy en sult hem niet ⁴⁶ verdrucken.

v Exod. 22.21.

46 Het woort beteeckent, yemant ofte door onwetentheyt, ofte wetens, ende willens, ja oock met gewelt in het sijne verkorten, ende ongelijck doen.

34

De vreemdelingh, die als vreemdelingh by u verkeert, sal onder u zijn, als een inboorlingh van u-lieden: ghy sult hem lief hebben, als u selven; want ghy zijt vreemdelingen geweest in Egyptenlant: Ick ben de HEERE uwe Godt.

35

Ghy en sult geen onrecht doen in het Gerichte, met ⁴⁷ de elle, met het gewichte, ofte met de ⁴⁸ mate.

47 Verstaet allen regel van hantmate, ofte voetmate, ofte eenigh instrument, daer mede men de lenghte, ofte breedte van eenige dingen, die vast aen elckanderen zijn, meet.

48 D. daer mede men eenige natte waren, ofte oock drooge, die niet vast aen een zijn, meet.

36

^x Ghy sult eene rechte wage hebben, rechte ⁴⁹ weeghsteenen, een recht ⁵⁰ Epha, ende een recht ⁵¹ Hin: Ick ben de HEERE uwe Godt, die u uyt Egyptenlant uytgevoert hebbe.

x Prov. 11.1. ende 16.11. ende 20.10.

49 D. gewichte. Want het was gebruyckelick, dat sy op de wage, ofte schale, steenen in plaetse van gewichte leyden. Siet oock Deuter. 25.13, 15. Prov. 16.11. Mich. 6.11.

50 Siet bov. cap. 5. op vers 11.

51 Dit was een mate van natte waren, houdende soo veel als twee en seventigh gemeene hoender eijeren. siet van deselve Exod. 29. vers 40. ende onder 23.13. Num. 15.4, 9.

37

Daerom sult ghy alle mijne insettingen, ende alle mijne rechten onderhouden, ende sultse doen: Ick ben de HEERE.