Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxiij. Capittel.

Van valsch geruchte ende valsche getuygenisse, vers 1, etc. Men moet het recht niet buygen, 2. Men sal sijnen vyant goet doen, 4. De Richters en mogen geen geschencken nemen, 8. noch de vreemdelingen onderdrucken, 9. van het sevende jaer,’t welck een rustjaer sal zijn, 10. van den Sabbathdagh, 12. Men sal den name van andere goden niet noemen, 13. van de drie hooge Feesten des jaers, 14. Men mocht niet offeren met gesuert broot, 18. Godt belooft den volcke dat een Engel voor haer soude gaen, die sy moesten gehoorsamen, 20. Eere der vreemder goden wort verboden, 23. Godt belooft die te zegenen die hem dienen, 25. Dat horselen de vyanden der Israëliten uytstooten souden, 28. De lantpalen van het lant der Israëliten, 31. haer wort verboden een verbont met de Heydenen ofte hare goden te maken, 32. Ia die en mochten in’t lant der Israëliten niet woonen, 33.

1

GHy en sult geen ¹ valsch geruchte ² opnemen: ende ³ en stelt uwe hant niet by den godtloosen, om een getuyge ⁴ tot gewelt te zijn.

1 Hebr. geruchte des leugens, of, hooringe der valsheyt.

2 And. aennemen, uytdragen, uytstroijen.

3 D. en vergeselt u niet, noch en vervoeght u niet by de boose menschen, om haer te helpen uytvoeren hare quade sake.

4 Hebr. des gewelts.

2

Ghy en sult de ⁵ menighte tot boose saken niet volgen: ende ghy en sult niet spreken in eene twistige sake, dat ghy u neyght na de menighte, om [het recht] te buygen.

5 Hebr. vele. And. machtige, groote, geweldige.

3

^a Oock en sult ghy den geringen niet ⁶ voortrecken in sijne twistige sake.

a Levit. 19.15.

6 Hebr. heerlickmaken, vercieren.

4

^b Wanneer ghy uwes vyants osse, ofte sijnen dwalenden ezel ontmoett, ghy sult hem den selven ⁷ gantschelick weder brengen.

b Deut. 22.1, 2. Luce 6.27. Philip. 2.4.

7 Hebr. weder brengende, weder brengen.

5

^c Wanneer ghy uwes haters ezel onder sijnen last siet liggen, ⁸ sult ghy dan nalatigh zijn, om het [uwe] te verlaten voor hem? ⁹ ghy sult het in aller maniere ¹⁰ met hem verlaten.

c Deut. 22.4.

8 And. ghy sult u onthouden hem dien daer te laten, ende verlatende sult hem verlaten met hem, D. niet eer hy hem verlaet.

9 Hebr. verlatende sult ghy verlaten. And. ghy sult het in aller manieren met hem oprichten. Vergel. Neh. 3.8. ende 4.2.

10 D. gelijck hy sijn saken moet verlaten om sijnen ezel te redden: Alsoo sult ghy oock sijnent halven het uwe versuymen.

6

^{d 11} Ghy en sult het recht uwes armen niet buygen in sijne twistige sake.

d Deut. 27.19.

11 T.w. ghy die richters des volcks zijt.

7

Zijt verre van valsche ¹² saken: ende [kolom] den onschuldigen ende gerechtigen ¹³ en sult ghy niet dooden, want ick en sal ¹⁴ den godtloosen niet rechtveerdigen.

12 Ofte, woorden.

13 D. ter doot verwijsen, want hy spreeckt hier de Magistraten aen.

14 T.w. eenen godtloosen onrechtveerdigen Richter, die een onrechtveerdigh oordeel over eenen onschuldigen mensche uytspreeckt.

8

^e Oock en sult ghy ¹⁵ geen geschenck nemen: want het geschenck verblint de siende, ende het verkeert de ¹⁶ sake der rechtveerdigen.

e Deuter. 16.19. 1.Sam. 8.3. Prov. 19.6. Eccles. 7.7.

15 T.w. van persoonen, die voor het gerichte pleyten, ofte yets te doen hebben.

16 Of, woorden.

9

^f Ghy en sult oock den vreemdelingh niet onderdrucken: want ghylieden ¹⁷ kent het gemoet des vreemdelinghs, dewijle ghy vreemdelingen geweest zijt in Egyptenlande.

f Exod. 22.21. Levit. 19.33. Deuter. 24.17.

17 And. weet hoe een vreemdelingh om het herte is.

10

Ghy sult oock ses jaer u lant bezaeijen, ende sijne inkomste versamelen.

11

^g Maer in het sevende, sult ghy het ¹⁸ rusten ende stille liggen laten, ¹⁹ dat de arme uwes volcks mogen ²⁰ eten, ende het overige daer van de beesten des velts eten mogen: alsoo sult ghy [oock] doen met uwen wijngaert, [ende] met uwe olijfboomen.

g Levit. 25.4, 5.

18 D. ongebouwt laten. Vergel. Ier. 17.4.

19 Wel verstaende, met u, ende met de uwe, dewijle de vruchten niet door den arbeyt eeniger menschen, maer door Godes sonderlicken zegen, wassen sullen. Siet Levit. 25.6, 7.

20 T.w. het gene dat in het sevende jaer van selfs wast, Levit. 25.5, 6.

12

^h Ses dagen sult ghy uwe wercken doen, maer op den sevenden dagh sult ghy rusten: op dat uwen osse ende uwen ezel ruste, ende dat ²¹ uwer dienstmaeght sone, ende de vreemdelingh adem scheppe.

h Exod. 20.8. ende 31.13, 14, etc.

21 D. de knecht die van uwe dienstmaeght geboren is.

13

In alles dat ick tot u-lieden geseyt hebbe sult ghy op u hoede zijn: ende ⁱ den name van andere goden en sult ghy niet gedencken, uyt uwen monde ²² en sal hy niet gehoort worden.

i Numer. 32.38. Ios. 23.7. Psalm 16.4. Hos. 2.16. Zach. 13.2.

22 Het zy in het eedt doen, ofte in diergelijcke propoosten.

14

Drie reysen in ’t jaer sult ghy my feest houden.

15

^{k 23} Het feest van de ongesuerde [brooden] sult ghy houden, seven dagen sult ghy ongesuerde [brooden] eten, (gelijck ick u geboden hebbe) ter bestemder tijt in de ²⁴ maent Abib, want in deselve zijt ghy uyt Egypten getogen: ^l doch ²⁵ men sal ²⁶ niet ledigh voor mijn aengesichte verschijnen.

k Exod. 12.14, 15. ende 13.3.

23 Het Paesschen-feest, ende het feest der ongesuerde brooden, is wel een ende het selve, maer dit onderscheyt isser tusschen, dat dien dagh alleen Paesschen genoemt wort, in den welcken men het Paeschlam at, de andere seven dagen wierden genoemt de dagen des ongesuerden broots.

24 Siet Exod. 12. vers 2. ende 13.4.

l Exod. 34.20. ende Deut. 16.16.

25 Dit wort alleen tot de mannen gesproken, als blijckt vers 17. en Deut. 16. vers 16.

26 D. niet sonder eenigh geschenck, ofte offer.

16

Ende ²⁷ het feest ²⁸ des oogsts der eerste vruchten ²⁹ uwes arbeyts, die ghy op den velde gezaeyt sult hebben: ende ³⁰ het feest der insamelinge op den uytgangh des jaers, wanneer ghy uwen arbeyt uyt den velde sult ingesamelt hebben.

27 Dit feest is naderhant by de Griecken genoemt Pentecoste, by ons Pincksteren, komende vijftigh dagen na Paesschen, Lev. 23.15, 16. Deut. 16.9. Act. 2.1. Ten tijde van dit feest heeft Godt de tien geboden gegeven, Exod. cap. 19. ende naderhant den H. Geest gesonden, op sijne Apostelen, Actor. cap. 2.

28 Verstaet hier den tarwen-oogst.

29 D. uwer vruchten, om welcke te genieten ghy gearbeyt ende het velt gebouwt hebt, ende dewelcke u Godt door uwen arbeyt gegeven heeft.

30 Dit feest quam in de sevende maent des jaers, T.w. in Septembri, het begon aen den vijftienden dagh der sevender maent, ende het duerde seven dagen: het wort anders genoemt het feest der Tabernakelen, ofte, der Loofhutten, Levit. 23.34. ende Deuter. 16.13.

17

³¹ Driemael des jaers sullen ³² alle uwe mannen ³³ voor het aengesichte des Heeren HEEREN verschijnen.

31 Te weten, op de drie genoemde hooge feestdagen.

32 T.w. ’t en zy, datter een wettelicke verhinderinge zy, als sieckte, kintsche jaren, ofte yet dergelijcke.

33 Dit is naderhant geweest de Tempel te Ierusalem, 1.Reg. cap. 14. vers 21.

18

Ghy en sult het bloet mijnes offers ³⁴ met geen gedeessemde [brooden] offeren: oock en sal het vette ³⁵ mijnes feestes tot op den morgen niet vernachten.

34 D. hebbende gesuert broot in uwen huyse, Exod. 12.15.

35 D. des offers mijnes feests, D. des lams dat geoffert moeste worden.

19

^{m 36} De eerstelingen der eerste vruchten uwes lants, sult ghy ³⁷ in het huys des HEEREN uwes Godts brengen: Ghy ⁿ en sult het bocxken niet koken in sijnes moeders melck.

m Exod 34.26.

36 Hebr. het begin der eerster vrucht.

37 In den Tabernakel, 1.Chro. 9.19, 23. naderhant in den Tempel te Ierusalem, siet Deut. 26.1, 2. etc.

n Exod. 34.26.

20

^o Siet, ick sende ³⁸ eenen Engel voor u aengesichte, om u te behoeden op desen wegh: ende om u te brengen tot ³⁹ de plaetse die ick bereyt hebbe.

o Exod. 33.2.

38 Hy wort Exod. 13.21. genoemt de Heere, T.w. Christus, den welcken de Ioden in de woestijne geterght hebben, 1.Corinth. 10.9. Hy wort een Engel, D. bode, genoemt, om dat hy van den Vader gesonden is.

39 T.w. in het lant Canaan.

21

Hoedt u ⁴⁰ voor sijn aengesichte, ende weest sijne stemme gehoorsaem, ende en verbittert hem niet: want hy en sal u-lieden overtredingen niet vergeven, want ⁴¹ mijn Name is in’t binnenste van hem.

40 D. van wegen sijne tegenwoordigheyt.

41 D. hy is een waerachtigh Godt met my, zijnde oock Iehovah genoemt. Siet Ierem. 23.6. Ioan. 10.30, 38. 2.Corinth. 5.19. ende Hebr. 1.8. Item, vergel. Ioan. 14.10.

22

Maer soo ghy sijne stemme ⁴² neerstelick gehoorsaemt, ende doet al wat ick spreken sal: ^p soo sal ick uwer vyanden

42 Hebr. hoorende hoort in sijne stemme.

p Genes. 12.3.

[fol. 36r\Mose op den bergh Sinaï.]

vyant, ende uwer wederpartijders wederpartije zijn.

23

Want mijn Engel sal voor u aengesichte gaen, ende hy sal u inbrengen ⁴³ tot de Amoriten, ende Hethiten, ende Pheresiten, ende Canaaniten, Heviten, ende Iebusiten: ende ick salse verdelgen.

43 D. in het lant der Amoriten, etc. ende soo in ’t volgende.

24

Ghy en sult u voor hare goden niet buygen, nochte haer dienen, oock en sult ghy na ^q hare wercken niet doen, maer ghy sultse geheelick afbreken, ende hare opgerechte beelden ⁴⁴ gantsch vermorselen.

q Levit. 18.3.

44 Hebr. afbrekende afbreken.

25

Ende ghy sult den HEERE uwen Godt dienen, ^r soo sal hy u broot, ende u water zegenen: ende ick sal de kranckheden uyt het midden van u weeren.

r Exod. 15.26. Deuter. 7.15.

26

^s Daer en sal geene misdrachtige, noch onvruchtbare in uwen lande zijn: Ick sal ’t ⁴⁵ getal uwer dagen vervullen.

s Deuter. 7.14.

45 Die ghy na den loop der nature te leven hebt: daer ter contrarie de boose, de helft harer dagen niet en beleven, Psalm 55.24.

27

^t Ick sal ⁴⁶ mijnen schrick voor u aengesichte senden, ende al ’t volck tot dewelcke ghy komt, vertsaeght maken: ende ⁴⁷ ick sal maken, dat alle uwe vyanden u ⁴⁸ den necke toe keeren.

t Exod. 14.24. Ios. 10.10.

46 D. eenen grooten schrick, of, eenen schrick dien ick de volcken sal aenjagen. Siet hier van exempelen Gen. 35. vers 5. 1.Sam. 14.15. ende 2.Chron. 20. vers 29.

47 Hebr. ick sal alle uwe vyanden den necke t’uwaerts geven.

48 D. den rugge.

28

^v Ick sal oock horselen voor u aengesichte senden: die sullen van voor uwen aengesichte uyt stooten de ⁴⁹ Heviten, de Canaaniten, ende de Hethiten.

v Deuter. 7.20. Ios. 24.12.

49 Verstaet hier by oock, die andere natien, die vers 23. genoemt staen.

29

Ick en salse in een jaer van u aengesichte niet uytstooten, op dat het lant niet ⁵⁰ woest en worde, ende ’t wiltgedierte boven u niet vermenighvuldight en worde.

50 D. ledigh van inwoonders.

30

Ick salse allenghskens van u aengesichte uyt stooten: tot dat ghy gewassen zijt, ende het lant ervet.

31

^x Ende ick sal uwe lantpalen setten van de zee Suph tot aen de zee der Philistijnen, ende van ⁵¹ de woestijne tot aen de ⁵² riviere: want ick sal de inwoonders dies lants in u-lieder hant geven, dat ghyse voor uwen aengesichte uytstootet.

x Num. 34.3, 4.

51 Verstaet de woestijne Zin, op den wegh na Egypten.

52 Verstaet hier de riviere Euphrates.

32

^y Ghy en sult met hen, noch met hare goden geen verbont maken.

y Exod. 34.12, 15. Deuter. 7.2.

33

^z Sy en sullen in uwen lande niet woonen, op datse u tegens my niet en doen sondigen: indien ghy hare goden dient, het sal u voorseker tot eenen valstrick zijn.

z Ios. 23.13. Iudic. 2.3.