Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxj. Capittel.

Wetten de lijf-eygene knechten aengaende, vers 1, etc. Knechten die de oore is doorgeboort, 5. Rechten voor lijf-eygene vrouwspersoonen, 7. Van dootslagers, 12. Van menschen-dieven, 16. Van de gene die hare ouders vloecken, 17. Van slagers, 18. Van de gene die eene swangere vrouwe quetsen, 22. Van eenen huys heere die sijnen knecht ofte maeght een ooge, ofte tant uyt stoot, 26. Van eenen stootigen osse, 28. Van die gene, die door het graven eenes puts, hares naesten osse beschadigen, 33.

1

DIt nu zijn ¹ de rechten die ghy ² hen sult voor stellen.[kolom]

1 T.w. burgerlicke rechten, na dewelcke de Richters ’t volck Godes moesten richten.

2 Te weten, het volck van Israël, maer insonderheyt de Magistraten.

2

Als ghy ^{3 a} eenen hebreeuschen ⁴ knecht koopen sult, die sal ses jaren dienen: maer in het sevenste sal hy voor vry uyt gaen, om niet.

3 Niemant mocht in Israël eenen Hebreeuschen knecht koopen, ’t en ware dat yemant hemselven, ofte sijne kinderen van armoede verkochte, Deut. 15.12. Lev. 25.39. ofte dat de Overigheyt hem dede verkoopen, van wegen begane dieverije, die hy niet weder geven, ofte vergelden en konde, Exod. 22.3.

a Deuter. 15.12. Ierem. 34.14.

4 Verstaet hier onder oock de Hebreeusche dienstmaeght, als af te nemen is uyt Deuter. 15.12. Ierem. 34.9.

3

Indien hy ⁵ met sijnen lijve in gekomen sal zijn, soo sal hy met sijnen lijve uyt gaen: indien hy ⁶ een getrouwt man was, soo sal sijn vrouwe met hem uyt gaen.

5 D. hy voor sijn persoon alleen, sonder wijf.

6 Hebr. eener vrouwen heere. Siet Genes. 14.13.

4

Indien hem sijn heere ⁷ een vrouwe gegeven, ende sy hem sonen ofte dochteren gebaert sal hebben, soo sal de vrouwe ende hare kinderen, hares heeren zijn, ende hy sal ⁸ met sijnen lijve uyt gaen.

7 Een heydensche, ofte uytlantsche slavinne, ofte dienstmaeght, want dese alleen mochten in slavernije gelaten worden, Lev. 25.44. maer met een Hebreeusche vrouwe en mochtmen alsoo niet handelen, als blijckt uyt vers 7.

8 Want de kinderen die van een slavinne geboren wierden, waren oock slaven, of lijf-eygene, als blijckt Gen. 21. vers 10. Gal. cap. 4. versen 24, 25, etc.

5

^b Maer indien de knecht ⁹ ront uyt seggen sal, Ick hebbe mijnen heere, mijn vrouwe, ende mijne kinderen lief: ick en ¹⁰ wil niet vry uyt gaen:

b Deut. 15.16.

9 Hebr. seggende seggen sal.

10 Hebr. sal.

6

Soo sal hem sijn heere tot ¹¹ de Goden brengen, daer na sal hy hem ¹² aen de deure, of aen de post brengen: ende sijn heere sal hem met eenen priem ¹³ sijn oore doorboren, ende hy sal hem ¹⁴ eeuwighlick dienen.

11 D. Magistraten, Richters, Overigheden, als Ps. 82. versen 1, 6. ende elders.

12 T.w. aen de deure van des huysheeren huys.

13 Daer mede aenwijsende, dat hy aen sijnes heeren huys als aengehecht was, ende verbonden bleef hem voortaen te dienen.

14 Siet Deut. 15. vers 17.

7

Wanneer nu ¹⁵ yemant sijne dochter sal verkocht hebben tot eene dienstmaeght: soo en salse niet uyt gaen, gelijck ¹⁶ de knechten uyt gaen.

15 Hebr. een man, ende verstaet dit van een Hebreeusch man.

16 Van dewelcke vers 6. gesproken is.

8

Indien sy ¹⁷ qualick bevalt in de oogen hares heeren, ¹⁸ dat hyse niet ondertrouwt en heeft, soo sal hyse doen lossen: aen een vreemt volck haer te verkoopen en sal hy niet vermogen, dewijle hy trouwlooslick met haer gehandelt heeft.

17 Hebr. quaet is.

18 And. na dat hyse voor hem-selven ondertrouwt heeft.

9

Maer indien hyse aen sijnen sone ondertrouwt: ¹⁹ soo sal hy met haer doen na het recht der dochteren.

19 D. hy sal haer eenen bruytschat, ofte houwelicksche goederen geven, gelijck de vaders hare dochters geven, Exod. 22.16.

10

Indien hy voor hem een andere neemt: soo en sal hy dese ²⁰ hare spijse, haer decksel, noch ^31[21] hare houwelickschen plicht niet onttrecken.

20 Hebr. haer vleesch, D. voetsel, of, spijse.

31[21] Verstaet, door den houwelickschen plicht ’t gene daer de Apostel van spreeckt 1.Cor. 7.3. And. bywooninge.

11

Ende indien hy haer ²² dese drie [dingen] niet en doet, soo sal sy om niet uyt gaen sonder gelt.

22 Daer van vers 10. gesproken is.

12

^c Wie yemant slaet dat hy sterft, ²³ die sal sekerlick gedoot worden.

c Levit. 24.17.

23 Hebr. stervende gedoot worden.

13

Doch die [hem] niet ²⁴ na gestelt en heeft, maer Godt heeft hem sijne hant doen ontmoeten: soo sal ick u ²⁵ een plaetse bestellen, daer hy henen vliede.

24 D. met opset gesocht.

25 Van de steden, daer henen die gene die onverhoets eenen dootslagh gedaen hadden, vluchten souden. Siet Num. c. 35. vers 11. Deut. cap. 19. vers 2. Ios. cap. 20. vers 2.

14

Maer indien yemant tegen sijnen naesten moetwillighlick gehandelt heeft, om hem met list te dooden: soo sult ghy denselven ²⁶ van voor mijnen altaer nemen, ²⁷ dat hy sterve.

26 Als of hy seyde, of hy schoon tot mijnen altaer sijnen toevlucht genomen hadde. Siet 1.Reg. 2.25.

27 T.w. na het oordeel der Overigheyt.

15

^d Soo wie sijnen vader, ofte sijne moeder slaet, die sal sekerlick gedoot werden.

d Matth. 15.4.

16

Voorder, Soo wie ²⁸ eenen mensche steelt, ’t zy dat hy dien verkocht heeft, ofte dat hy in sijne hant gevonden wort, die sal sekerlick gedoot worden.

28 Deut. 24.7. staet eenen sone Israëls, D. eenen Israëlijt.

17

^e Wie oock sijnen vader, ofte sijne moeder vloeckt, die sal sekerlick gedoot worden.

e Levit. 20.9. Prov. 20.20. Matth. 15.4. Marc. 7.10.

18

Ende wanneer mannen twisten, ende ²⁹ d’een slaet den anderen met eenen steen, ofte met eene vuyst: ende hy en sterft niet, maer valt te bedde:

29 Hebr. een man, D. (yemant) sijnen naesten slaet.

19

Indien hy weder opstaet, ende op strate gaet by sijnen stock, soo sal hy die hem sloegh, ³⁰ onschuldigh zijn: ³¹ alleen sal hy geven ³² ’t gene hy versuymt heeft, ende hy sal hem ³³ volkomelick laten heelen:

30 D. aen het leven niet gestraft worden.

31 D. hy sal hem voldoen, dat hy soo lange niet heeft kunnen arbeyden, noch sijn broot verdienen.

32 Hebr. sijn sitten. D. de schade die hy geleden heeft, om dat hy niet heeft kunnen arbeyden.

33 Hebr. genesende genesen, ofte, heelende heelen.

20

Wanneer oock yemant ³⁴ sijnen dienstknecht ofte sijne dienstmaeght met eenen

34 Dien hy met sijn gelt gekocht heeft, weshalven hy vers 21. sijn gelt genoemt wort. Maer met eenen Hebreeuschen knecht, hadde het veel een ander gelegentheyt, als te sien is Levit. 25.38, 39, 40.

[fol. 35r\Verscheydene VVetten Godes.]

stock slaet, dat hy ³⁵ onder sijne hant sterft: die sal sekerlick ³⁶ gewroken worden.

35 D. terwijl dat hy slaet.

36 T.w. van den Magistraet, die een vvreker Godes is, Rom. 13.4.

21

Soo hy nochtans eenen dagh, ofte twee dagen ³⁷ over eynde blijft, soo en sal hy niet gewroken worden, want ³⁸ hy is sijn gelt.

37 Hebr. staet hy.

38 D. hy is met sijn gelt gekocht, ende derhalven is hy sijn eygen, daerom oock gelooflick is, dat hy hem alleen heeft willen kastijden, ende niet dooden. And. als hy sijn gelt is, D. als het sulcken knecht is, die met sijn gelt gekocht is.

22

Wanneer nu mannen kijven, ³⁹ ende slaen een swangere vrouwe, dat haer ⁴⁰ de vrucht af gaet, doch ⁴¹ geen dootlick verderf en zy, soo ⁴² sal ⁴³ hy sekerlick gestraft worden, gelijck als hem der vrouwen man opleght, ende hy sal ’t geven door ⁴⁴ de Richteren.

39 T.w. alle beyde, of, een van beyden.

40 Hebr. hare kinderen.

41 Verstaet, noch der moeder, noch der vrucht.

42 Hebr. hy sal straffende gestraft vvorden.

43 T.w. die de vrouwe geslagen ofte gestooten heeft.

44 D. na ’t oordeel der Richteren.

23

Maer indiender ⁴⁵ een dootlick verderf sal zijn: soo sult ghy ⁴⁶ geven ⁴⁷ ziele voor ziele:

45 T.w. der moeder, ofte harer vrucht.

46 T.w. ghy beschadiger, ofte, ghy richter.

47 D. leven om leven.

24

^f Ooge voor ooge: tant voor tant, hant voor hant, voet voor voet:

f Levit. 24.20. Deuter. 19.21. Matth. 5.38.

25

Brant voor brant, wonde voor wonde; buyle voor buyle.

26

Wanneer oock yemant sijnes dienstknechts ooge, of sijnes dienstmaeghts ooge slaet, ende verderftse: hy sal hem ⁴⁸ vry laten gaen voor sijn ooge.

48 D. hy sal hem van sijne dienstbaerheyt ontslaen.

27

Ende indien hy sijnes dienstknechts tant, of sijner dienstmaeght tant uyt slaet: soo sal hy hem vry laten voor sijnen ⁴⁹ tant.

49 Verstaet dit oock van de verlamminge ofte quetsinge van andere ledematen des lichaems.

28

^g Ende wanneer ⁵⁰ een osse eenen man ofte vrouwe stoott, dat hy sterft: sal de osse ⁵¹ sekerlick gesteenight worden, ende sijn vleesch en sal niet gegeten worden, maer de de heere des osses ⁵² sal onschuldigh zijn.

g Genes. 9.5.

50 Verstaet hier onder den name van osse, oock stieren, koeijen, bocken, rammen, ende andere beesten, die schade doen met hare hoornen, tanden, ofte klaeuwen, etc.

51 Hebr. steenigende gesteenight vvorden. Godt wreeckt het bloet der menschen selfs aen de beesten. Siet Genes. 9.5.

52 T.w. soo sijn heere niet geweten en heeft, dat de osse stootigh was.

29

Maer indien de osse te ⁵³ voren stootigh geweest is, ende is sulcks sijnen heere overtuyght geweest, ende hy hem niet bewaert en heeft, ende hy doodet eenen man ofte vrouwe: soo sal dien osse gesteenight worden, ende sijn heere ⁵⁴ sal oock gedoot worden.

53 Hebr. van gisteren, eergisteren. alsoo oock vers 36. ende elders.

54 Om dat hy niet verhindert en heeft de doot sijnes naesten, dat hy wel hadde kunnen doen.

30

Indien hem losgelt ⁵⁵ opgeleyt wort, soo sal hy tot lossinge sijner ziele geven, na alles dat hem sal opgeleyt worden,

55 T.w. van de Richters, na dat sy alle gelegentheyt der sake neerstelick sullen ondersocht hebben.

31

’t Zy dat hy eenen sone gestooten heeft, ofte eene dochter gestooten heeft, na dat recht sal hem gedaen worden.

32

Indien de osse eenen knecht ofte dienstmaeght stoott: ⁵⁶ hy sal ⁵⁷ sijnen heere dertigh ⁵⁸ silverlingen geven, ende de osse sal gesteenight worden.

56 T.w. die, dien de osse toekomt.

57 T.w. den heere des knechts, ofte der dienstmaeght.

58 Siet Gen. 20.16.

33

Ende wanneer yemant eenen kuyl opent, ofte wanneer yemant eenen kuyl graeft, ende hy deckt hem niet toe: ende een ⁵⁹ osse ofte ezel valt daer in:

59 Verstaet hier by oock andere beesten.

34

De heere des kuyls sal ’t vergelden, hy sal den heere des selven ⁶⁰ ’t gelt weder keeren: doch dat doode sal ⁶¹ sijne wesen.

60 T.w. soo vele als het beest van de Richters ofte onpartijdige sal geschatt worden.

61 T.w. des heeren des kuyls.

35

Wanneer nu yemants osse sijnes naesten osse quetst, dat hy sterft: soo salmen den levendigen osse verkoopen, ende het gelt daer van half ende half deylen, ende den dooden salmen oock half ende half deylen.

36

Ofte is ’t kennelick geweest, dat dien osse van te voren stootigh was, ende sijn heere en heeft hem niet bewaert: soo sal hy ⁶² in aller maniere osse voor osse vergelden, doch de doode sal ⁶³ sijne wesen.

62 Hebr. vveder gevende vveder geven.

63 T.w. des genen wiens osse den anderen gedoot heeft.