Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xlj. Capittel.

Pharao gedroomt hebbende twee droomen, ende onder sijn volck niemant vindende, diese konde uytleggen, soo gedenckt de opperste Schencker aen Ioseph, vers 1, etc. Dien Pharao uyt de gevangenisse doet voor sich brengen, ende verhaelt hem sijne droomen, die Ioseph uytleyt, ende geeft Pharao met eenen goeden raet tegens den toekomenden dieren tijdt, 14. Daerom stelt hem Pharao tot eenen Regent naest sich over sijn gantsche Rijck, vereert hem hooglick, vernoemt hem, ende geeft hem eene vrouwe, 37. Ioseph, nu 30 jaren oudt zijnde, reyst door gantsch Egypten, ende bestelt voorraet in de seven goede jaren, 46. Gewint twee sonen, Manasse ende Ephraim, 50. De quade jaren komen aen, waer in Ioseph van den voorraet des koorns aen den volcke verkoopt, 54.

1

ENde het geschiedde ten eynde van ¹ twee volle jaren, dat Pharao droomde, ende, siet, hy stont aen de ² riviere.

1 Hebr. tvvee jaren der daghen, D. twee volle jaren. dese maniere van spreken wort oock gevonden 2.Sam. 14.28. ende Ier. 28.3. Also wort een maendt der dagen ghenoemt een volle maent, bov. 29.14.

2 Verstaet de vermaerde riviere, genoemt Nilus, dewelcke het landt van Egypten door haren overloop jaerlicks op eene bysondere maniere bevochtigt ende vruchtbaer maeckt. Hierom wort sy, ten aensien van hare uytnementheydt, de riviere genoemt, sonder byvoegsel. Siet Exod. 1.22. en 2.3. ende 7.24, 25. also wort oock Euphrates, de riviere ghenoemt sonder byvoegsel, bov. 31.21.

2

Ende, siet, daer quamen op, uyt die riviere seven koeijen, schoon van aensien, ende vet van vleesche, ende sy weydden ³ in den grase.

3 And. broecklant, vochtighe vveyde, meersche.

3

Ende, siet, seven andere koeijen quamen nae die op, uyt de riviere, ⁴ leelick van aensien, ende dunne van vleesche: ende sy stonden by [d’andere] koeijen ⁵ aen den oever van de riviere.

4 Hebr. quaet, Dat is, onghestalt, mismaeckt, van leelicke gedaente. Soo oock onder versen, 4.20, 21. Daer tegen worden de schoone goede genoemt, versen 22, 26.

5 Hebr. aen de lippe.

4

Ende die koeijen, leelick van aensien, ende dunne van vleesche, aten op, die seven koeijen, schoone van aensien, ende vet: doe ontwaeckte Pharao.

5

Daer na sliep hy, ende droomde ander mael, ende, siet, seven aren reesen op, in eenen halm, vet, ende ⁶ goet.

6 D. schoon, vol, dick.

6

Ende, siet, seven dunne, ende van den ⁷ oosten windt versenghde aren, schoten na deselve uyt.

7 De eygenschap des oosten wints is, de vruchten te verbranden, ende te versengen, insonderheyt in die landen. Siet Ezec. 17.10. en 19. vers 12. Hos. 13.15.

7

Ende de dunne aren verslonden de seven vette, ende ⁸ volle aren: doe ontwaeckte Pharao, ende, siet, het was een ⁹ droom.

8 D. vol van sap ende vochtigheyt.

9 T.w. niet een natuerlicke, maer een Goddelicke droom, van Godt, ende niet van natuerlicke oorsaken voortkomende. And. dit vvas de droom.

8

Ende het geschiedde ¹⁰ in den morgenstondt, dat sijn geest ¹¹ verslagen was, ende hy sondt henen, ende ^a riep alle ¹² de tooveraers van Egypten, ende alle ¹³ de wijse, die daer in waren: ende Pharao vertelde hen sijnen droom, maer daer en was niemandt, diese ¹⁴ Pharao uytleyde.

10 T.w. na dat hy eenen tijt langh wacker geweest was.

11 Siet boven 40. op ’t vers 6.

a Dan. 2.2.

12 Ofte, sterrekijckers, teecken-bedieders, ofte, vvaerseggers, ghelijckse gemeynlick t’onrechte genoemt worden. Verstaet de gene, die met natuerlicke ofte superstitieuse, ja oock somtijts met duyvelsche konsten ommegingen, om yets verborgens te voorseggen, ofte beduyden, ende om wat wonderlicks te bedrijven. siet van dese Exod. 7.11. ende 8.19. ende 9.11. Dan. 2.2, 10.

13 Verstaet alle de gene, die in eenige wetenschap, ofte scherpsinnigheyt, oordeel, ofte ervarentheyt uytstaken. siet Exod. 7.11. Dan. 2.12.

14 T.w. de droomen, al hoe wel, droom, voor gaet. het waren twee droomen, ofte een dobbele droom.

9

Doe sprack de overste der Schenckeren tot Pharao, seggende; Ick gedencke heden aen ¹⁵ mijne sonden.

15 Die ick tegen den Koningh voor eenigen tijdt begaen hebbe.

10

¹⁶ Pharao was seer vertoornt op sijne dienaers, ende leverde my in bewaringe ten huyse van den ¹⁷ oversten der Trauwanten, my, ende den oversten der Backeren.

16 D. de Koningh; want de name Pharao is een naem geweest, gemeyn allen Koningen van Egypten, soo dat Pharao by de Egyptenaers soo veel beduydde, als wanneer wy seggen, de Koningh, ofte, sijne Konincklicke Majesteyt: ofte gelijckmen seydt, de Keyser, in Duytslant: ende Sire, in Vranckrijck. Siet bov. 12.15.

17 Siet bov. 37.6.

11

Ende ^b in eener nacht, droomden wy eenen droom, ick ende hy: wy droomden, elck ¹⁸ na de uytlegginge sijnes drooms.

b Bov. 40.5.

18 Siet bov. 40 op ’t vers 5.

12

Ende aldaer was by ons een Hebreeusch ¹⁹ jongelingh, een knecht van den oversten der Trauwanten; ende wy verteldense hem, ende hy leyde ons onse droomen uyt: eenen yederen leyde hyse uyt, na sijnen droom.

19 T.w. van ontrent acht en twintigh jaren, als blijckt ond. vers 46.

13

²⁰ Ende gelijck hy ons uytleyde, also [kolom] is’t geschiedt: my heeft hy herstelt in mijnen staet, ende hem gehangen.

20 Hebr. ende het is geschiedt, geljck {gelijck} als hy ons uytgeleyt heeft, soo ist geschiedt.

14

Doe sondt Pharao, ^c ende riep Ioseph, ende ²¹ sy deden hem haestelick uyt den kuyl komen: ²² ende men schoer hem, ende men veranderde sijne kleederen, ende hy quam tot Pharao.

c Psal. 105.20. Dan. 2.25.

21 Hebr. sy deden hem loopen.

22 And. hy liet sich scheeren. Ioseph liet sijn hayr wassen in de gevangenisse tot een teecken van droeffenisse, siet 2.Sam. 19. vers 24. ofte, nae de gewoonte der gevangenen; maer nu heeft hy sich laten scheeren, ende sijne kleederen verandert, op dat hy niet in een eyselick ende treurigh gelaet met vuyle ende versletene kleederen voor den Koningh en soude verschijnen; het welcke ongeoorlooft was. siet Esth. 4.2.

15

Ende Pharao sprack tot Ioseph; Ick hebbe eenen droom gedroomt, ende daer is niemant die hem uytlegge: maer ick hebbe van u hooren seggen, [als] ghy eenen droom hoort, dat ghy hem uytleght.

16

Ende Ioseph antwoordde Pharao, seggende; ²³ Het is buyten my: Godt sal Pharaos ²⁴ welstant aenseggen.

23 And. sonder my sal Godt, etc. ofte, ’t Is niet in my. alsoo pooght Ioseph met beleeftheyt Pharaos oogen, die nu vaste op hem saghen, tot Godt te wenden, van dewelcke de uytlegginge der droomen komt. siet bov. 40.8. ende Dan. 2.28.

24 Hebr. vrede antvvoorden, D. ’t gene dat dient tot Pharaos, ende der sijner welvaren, ende ruste. siet bov. cap. 37. op het vers 14.

17

Doe sprack Pharao tot Ioseph; Siet, in mijnen droom stondt ick aen den ²⁵ oever der riviere:

25 Hebr. lippe.

18

Ende siet, daer quamen op uyt de riviere seven koeijen, vet van vleesche, ende schoon van gedaente, ende sy weydden ²⁶ in ’t gras.

26 Siet bov. vers 2.

19

Ende siet, seven andere koeijen quamen op na dese, mager ende seer ²⁷ leelick van gedaente, ²⁸ ranck van vleesche: ick en hebbe diergelijcke van leelickheyt niet gesien in den ganschen Egyptenlande.

27 Hebr. quaet. also in’t volgende.

28 And. ledigh, uytgeteert.

20

Ende die rancke ende leelicke koeijen aten die eerste seven vette koeijen op;

21

Dewelcke ²⁹ in haren buyck in quamen, maer men merckte niet datse in haren buyck in gekomen waren, want haer aensien was leelick gelijck als in den beginne: doe ontwaeckte ick.

29 Hebr. in haer binnenste, ofte, in haer midden.

22

Daer nae sagh ick in mijnen droom, ende siet, seven aren reesen op in eenen halm, vol ende ³⁰ goet.

30 D. schoon. also in’t volgende.

23

Ende siet, seven dorre, dunne [ende] van den oosten wint versenghde aren schoten na deselve uyt:

24

Ende de seven dunne aren verslonden die seven goede aren: ende ick hebbe het den ³¹ tooveraers geseydt, maer daer en was niemandt die ’t my verklaerde.

31 Siet bov. vers 8.

25

Doe seyde Ioseph tot Pharao; Pharaos droom die ³² is een: het gene Godt is ³³ doende, heeft hy Pharao te kennen gegeven.

32 D. eenerley, te weten, ten aensien van de bedieninge. {bediedinge.}

33 D. dat hy doen sal, of, gaet doen. De toekomende dinghen worden dickmaels in den tegenwoordigen tijdt gestelt, om datse by Godt soo seker zijn, als ofse alreedts geschiedt waren: als ond. vers 28. Exo. 9.14. Ios. 11.6. Matt. c. 24. vers 40. en 26.28.

26

Die seven ³⁴ schoone koeijen ³⁵ zijn seven jaren; die seven schoone aren zijn oock seven jaren: de droom die is een.

34 Hebr. goede. siet bov. op’t vers 3.

35 D. beteeckenen seven jaren. siet bov. 40. op’t vers 12.

27

Ende die seven rancke, ende leelicke koeijen, die na gene op quamen, zijn seven jaren; ende die seven rancke van den oosten windt versenghde aren, sullen ³⁶ seven jaren des hongers wesen.

36 D. voorbeelden, ende waerteeckenen van seven jaren, door dewelcke Godt te verstaen geeft, dat hy in die jaren eenen dieren tijt in’t landt senden sal.

28

Dit is het woordt, het welck ick tot Pharao gesproken hebbe: ’t gene dat Godt is doende, heeft hy Pharao vertoont.

29

Siet, de seven aenkomende jaren, salder grooten ³⁷ overvloedt in het gantsche landt van Egypten zijn.

37 Hebr. verzaetheyt, D. van alles, daer mede men sich kan verzadigen, ende noch vele over houden.

30

Maer na deselve sullender opstaen seven jaren des hongers, dan sal in ’t lant van Egypten al dien overvloet ³⁸ vergeten worden, ende den honger sal ³⁹ het lant verteeren.

38 Want gemeynlick wat uyt de ooge is, dat gaet oock uyt de ghedachten des herten. siet vers 31.

39 D. menschen ende beesten, die in den lande zijn. Soo oock ond. vers 36.

31

Oock en sal de overvloedt in het landt niet gemerckt worden, ⁴⁰ van wegen dien selven honger, die daer na wesen sal: want hy sal seer swaer zijn.

40 Hebr. van ’t aenghesichte des selven hongers.

32

Ende aengaende dat die droom aen Pharao ⁴¹ ten tweeden mael is herhaelt; is om dat de sake ⁴² van Godt ⁴³ vast besloten is, ende dat Godt haestet, om deselve te doen.

41 Het is aen te mercken, dat de herhalinge hier betekent de vastigheydt van Godts besluyt, ende verhaestinge der uytvoeringe.

42 Hebr. van met, ofte, by Godt. And. van Godes vvegen.

43 And. vaste geset is.

33

Soo sie nu Pharao na eenen verstandigen ende wijsen man: ende sette hem over het landt van Egypten.

34

Pharao doe [soo,] ende bestelle Opsienders over het landt: ende ⁴⁴ neme het vijfde deel des landts van Egypten in de seven jaren des overvloedts.

44 Hebr. hy vijve het lant, D. hy ontfange het vijfde deel van de vruchten des lants, T.w. voor eenen billicken prijs, om het naderhant in den tijt van honger aen de onderdanen weder alsoo te verkoopen.

[fol. 21r\Joseph verhooght.-Honger.]

35

Ende dat sy ⁴⁵ alle spijse van dese aenkomende goede jaren versamelen, ende koorn opleggen, ⁴⁶ onder de handt van Pharao, tot spijse in de steden, ende bewaren’t.

45 D. voorraet van lantsvruchten, die tot spijse konden dienen.

46 Door last, macht ende beleydt, alsoo Exod. 4.13. en 9.35. ende Num. 7.8, etc.

36

Soo sal de spijse zijn tot voorraet voor het landt, voor seven jaren des hongers, die in Egyptenlandt wesen sullen: op dat het landt van honger ⁴⁷ niet en vergae.

47 Hebr. niet afgesneden, ofte, uytgeroeyt en vvorde.

37

^d Ende dit woordt ⁴⁸ was goedt inde oogen van Pharao, ende in de oogen aller sijner knechten.

d Actor. 7.10.

48 D. het beviel hem vvel. siet bov. 19. op vers 8.

38

^e Soo seyde Pharao tot sijne knechten: Souden wy wel eenen man vinden als desen, in den welcken ⁴⁹ Godts geest zy?

e Psal. 105.22.

49 Verstaet wijsheydt ende voorsichtigheydt, die Godt door sijnen geest desen man op eene bysondere wijse gegeven heeft. Alsoo wrocht Godt in ’t herte van Pharao om sijnen raedt uyt te voeren.

39

Daer nae seyde Pharao tot Ioseph; Nadien Godt u dit alles heeft kondt ghedaen, soo en isser niemandt [soo] verstandigh ende wijs, als ghy.

40

Ghy sult ^f over ⁵⁰ mijn huys zijn, ende ⁵¹ op u bevel sal al mijn volck ⁵² [de handt] kussen; alleen desen throon sal ick ⁵³ grooter zijn als ghy.

f Psal. 105.21.

50 Siet boven 34. op vers 19.

51 Hebr. op uvven, ofte, na uvve mondt. Alsoo wordt mondt voor bevel genomen, Exo. 17.1. en 38.21. Numer. 3.16, 39. ende 4.27. ende 9.18. Deut. 17.10. etc.

52 Tot een teecken van eerbiedinge, enge {ende} gehoorsaemheydt. Het was te dier tijdt als oock noch hedensdaegs, gebruyckelick, dat de onderdanen de handt aen de mondt brachten, ofte kusseden, wanneer eenighe groote Heeren deselve aenspraken, ofte hen yet belasteden. Vergl. Iob c. 31. vers 27. Hos. 13.2. alwaer dese maniere van spreken voor eene afgodische eerbiedinghe ghebruyckt wordt, ende aldus wort door kussen oock verstaen eene gewillige gehoorsaemheyt, als 1.Reg. 19.18. Psal. 2.12. Anders, aen uwen mont sal al mijn volck kussen.

53 Vergl. dese maniere van spreken met cap. 39. vers 9.

41

Voorder sprack Pharao tot Ioseph; ⁵⁴ Siet, ick hebbe u over gantsch Egyptenlandt gestelt.

54 D. merckt ende versint, tot hoe groote eere ende macht ick u verheven hebbe.

42

Ende Pharao nam sijnen ringh van sijne handt af, ende ⁵⁵ dede hem aen Iosephs handt, ende liet hem ⁵⁶ fijne lijnen kleederen aen trecken, ende leyde een gouden keten aen sijnen hals.

55 Tot een teecken, dat hy hem macht gaf, in sijnen name alles te zegelen.

56 Een soorte van lijnen, ofte doeck, het welcke by de Egyptenaren seer kostelick, fijn ende wit was. siet van ’t selve Exo. 25.4. ende 39. versen 27, 29. Prov. 31. vers 22.

43

Ende hy dede hem rijden op den ⁵⁷ tweeden wagen dien hy hadde; ende sy riepen voor sijn aengesichte, ⁵⁸ Knielt: alsoo stelde hy hem over gantsch Egyptenlandt.

57 Den tweeden naest den eersten, die des Koninghs was, tot een teecken, dat hy naest den Koning boven alle Heeren des landts verheven was, Esth. 10.3.

58 Sommige leggen het woort Abrech uyt: teere Vader. Teere, van wegen sijne jongheydt; ende Vader van wegen sijn ampt; gelijck de heeren des landts worden genoemt Vaders des Vaderlandts.

44

Ende Pharao seyde tot Ioseph; ⁵⁹ Ick ben Pharao: doch sonder u en sal niemandt ⁶⁰ sijne handt ofte sijnen voet opheffen in gantsch Egyptenlandt.

59 D. ten aensien van de Konincklicke Majesteyt ben ick boven u. Andere nemen dese woorden voor eenen eedt, als of hy seyde: Soo waerachtigh als ick Koningh ben, ofte, by mijne Konincklicke Majesteyt, en sal niemandt, etc.

60 D. yets voornemen ofte bestaen.

45

Ende Pharao noemde Iosephs name, ⁶¹ Zaphnath Paaneah, ende gaf hem Asnath, de dochter van Potiphera, ⁶² Overste van ⁶³ On, tot eene vrouwe: ende Ioseph toogh uyt door het landt van Egypten.

61 D. uytlegger van verborgentheydt.

62 ’t Hebreeusch woordt beteeckent wel een Priester, maer oock in’t gemeyn een Overste in den Politijcken staet, ende een persoon van grooten aensien. siet 2.Sam. 8.18. ende 20.26. 1.Chron. 18.17. Iob 12.19. Ioseph wordt genootsaeckt door sijne tegenwoordige gelegentheydt dit houwelick te doen, zijnde niet te min de kinderen daer van by Iacob gerekent voor vaderen van twee stammen in Israël, ond. 48.16.

63 De naem van eene stadt in Egypten.

46

Ioseph nu was ⁶⁴ dertigh jaer oudt als hy stondt voor het aengesichte van Pharao, Koningh van Egypten: ende Ioseph gingh uyt van Pharaos aengesichte, ende ⁶⁵ hy toogh door gantsch Egyptenlandt.

64 Hebr. een soon van dertigh jaer.

65 T.w. om volgens des Konings last over al amptlieden te stellen, ende koornhuysen te bereyden tegen den aenstaenden dieren tijdt.

47

Ende ’t landt ⁶⁶ brachte voort in de seven jaren des overvloets, ⁶⁷ by handt vollen.

66 Hebr. maeckte.

67 D. als oftmen van een graen handtvollen bekomen hadde.

48

Ende hy vergaderde ⁶⁸ alle spijse der seven jaren, die in Egytenlandt was, ende dede de spijse in de steden: de spijse van het veldt elcker stadt, het welcke rontom haer was, dede hy ⁶⁹ daer binnen.

68 D. eetbare granen, ende vruchten; ende soo in ’t volgende. Verstaet het vijfste deel: als bov. vers 34.

69 Hebr. in haer midden.

49

Alsoo brachte Ioseph by een, seer veel koorns, ⁷⁰ als het zandt der zee: tot datmen op hieldt te tellen; want ⁷¹ des en was geen getal.

70 Dese maniere van spreken beteeckent eene ontallicke veelheyt, bov. 22.17. Iud. 7.12. 1.Sam. 13.5.

71 D. daer was geen tellen aen. soo oock Iud. 6.5. Iob 21.33.

50

^g Ende Ioseph werden twee sonen geboren, eerder een jaer des hongers aenquam, die Asnath, de dochter van Potiphera, overste van On, hem baerde.

g Ond. 46.20. ende 48.5.

51

Ende Ioseph noemde den naem des eerstgeboren, ⁷² Manasse: want [seyde hy] Godt heeft my doen vergeten ⁷³ al mijne moeyte, ende ’t gantsche huys mijns vaders.

72 Hebr. Menasscheh, D. die doet vergeten.

73 D. het verdriet, ende de moeyte, die my soo hier in Egypten, als in mijns vaders huys wedervaren is.

52

Ende den naem des tweeden noem-[kolom]de hy, ⁷⁴ Ephraim: want [seyde hy] Godt heeft my doen wassen ⁷⁵ in ’t landt mijner verdruckinge.

74 Dat is, dobbele vrucht

75 D. in dit landt, daer in ick te voren verdruckt was.

53

Doe eyndighden de seven jaren des overvloedts, die in Egypten geweest was.

54

^h Ende de seven jaren des hongers begonnen aen te komen; gelijck als Ioseph gheseydt hadde: ende daer was honger in ⁷⁶ alle de landen; maer in gantsch Egytenlandt was ⁷⁷ broodt.

h Ond. 45.6. Psalm 105.16.

76 T.w. omliggende; als Canaan, Syrien, Arabien: als onder vers 57.

77 D. allerley voorraet van eetbare granen ende vruchten.

55

Als nu gantsch Egyptenlant ⁷⁸ hongerde, riep het volck tot Pharao om broodt: ende Pharao seyde tot alle Egyptenaren; Gaet tot Ioseph, doet wat hy u seydt.

78 T.w. als de particuliere voorraedt der inwoonderen op was.

56

Als dan honger over ’t gantsche landt was, so opende Ioseph ⁷⁹ alles waer in [yet] was, ende verkocht aen de Egyptenaren: want de honger in Egyptenlant sterck wert.

79 T.w. alle koorn-huysen, daer in het koorn vergadert ende opgeleydt was.

57

Ende ⁸⁰ alle landen quamen in Egypten tot Ioseph om te koopen: want de honger ⁸¹ in alle landen sterck was.

80 Hebr. al het lant quamen, D. de inwoonderen quamen van alle omliggende landen.

81 T.w. die omliggende waren: gelijck als voren.