Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxj. Capittel.

Isaac wordt nae Godts belofte geboren, ende besneden, vers 1. Abraham houdt een groot gastmael ter tijdt van Isaacs speeninge, 8. Ismaël spott daer mede, ende wordt met sijne moeder Hagar, op versoeck van Sara, ende Godts woordt uytgedreven, 9. Hagar dwaelt in de woestijne, ende Ismaël is in perijckel van te versmachten, 15. maer Godt versiet het, ende troost Hagar, 17. Ismaëls optreckinge, ende houwelick, 20. Abimelech maeckt een verbont met Abraham te Berseba, 22. Abraham dient ende danckt den Heere, 33.

[fol. 10r\Isaac. Hagar. Ismaël. Abimel:]

1

ENde de HEERE ¹ besocht Sara, ^a gelijck als hy geseydt hadde: ende de HEERE dede Sara, gelijck als hy gesproken hadde.

1 Godt besoeckt op tweederley wijse: Ofte met eenige bysondere weldaet, ende vervullinge sijner belofte, als ond. 50. vers 24. Exod. 4.31. Ruth 1.6. Ps. 8.5. gelijck het woort hier oock genomen wort: Ofte met uytvoeringe van dreygementen ende straffen, Exod. cap. 20. vers 5. Deut. 5.9. Ps. 59.6. Iesa. 27.1.

a Bov. 17.19. ende 18.10.

2

^b Ende Sara wert bevrucht, ende baerde Abraham eenen sone ² in sijnen ouderdom, ^{3 c} ter gesetter tijt, die hem Godt geseyt hadde.

b Galat. 4.23. Hebr. 11.11.

2 And. voor sijnen ouderdom, ende alsoo oock vers 7.

3 Siet boven 18. versen 10, 14.

c Bov. 18.10, 14.

3

Ende Abraham ⁴ noemde den name sijnes soons die hem geboren was, die hem Sara gebaert hadde, Isaac.

4 Na het bevel des Heeren, bov. 17.19. siet aldaer de aent.

4

Ende Abraham besneedt sijnen sone Isaac, ⁵ zijnde acht dagen oudt; ^d gelijck als hem Godt geboden hadde.

5 Hebr. een soon van acht dagen. alsoo in’t volgende vers.

d Bov. 17.10.

5

Ende Abraham was hondert jaer oud, als hem Isaac sijn soon geboren werdt.

6

Ende Sara seyde, Godt heeft my een ⁶ lacchen gemaeckt, al die het hoort ⁷ sal met my lacchen.

6 Eensdeels der verwonderinge over de seltsaemheydt deser sake: anderdeels der vreugde, om dat vele hen over dese weldaedt Godes verblijden sullen.

7 D. sich met my verblijden, Luce 1. vers 58.

7

Voorts seyde sy; Wie soude Abraham geseyt hebben? Sara heeft ⁸ sonen gezooght: want ick hebbe eenen sone gebaert in sijnen ouderdom.

8 D. eenen sone, zijnde het getal van velen na ’t gebruyck der H. Schift, {Schrift,} voor het ghetal van een somtijdts genomen, als ond. 46. 7, 23. ende Num. 26.8.

8

Ende het kindt werdt groot, ende wert gespeent: doe maeckte Abraham eene groote maeltijt op den dagh als Isaac gespeent wert.

9

Ende Sara sagh den sone Hagars der Egyptische, dien sy Abraham gebaert hadde, ⁹ spottende.

9 Sonder twijffel sijnen spot daer mede drijvende, datmen soo veel wercks van Isaac maeckte, die lange nae hem geboren was. Dese bespottinge is uyt sulcke bitterheyt gesproten, dat d’ Apostel de selve noemt vervolginge, Gal. 4.29.

10

Ende sy seyde tot Abraham; ^e Drijft dese dienstmaeght, ende haren sone uyt: want de soon deser dienstmaeght, en sal met mijnen sone, met Isaac, ¹⁰ niet erven.

e Gal. 4.30.

10 Hier uyt is af te nemen, dat Ismaël sonder twijffel door insteeckinghe sijner moeder, mede ghewach gemaeckt heeft van’t recht der eerstgeboorte, ende be-ervinge der goederen. Ende hierom is Sara soo seer gestoort geweest so wel tegen de moeder, als tegen den sone.

11

Ende dit woort ¹¹ was seer quaedt in Abrahams oogen, ter oorsake van sijnen sone.

11 D. misviel hem seer, om de liefde die hy sijnen sone Ismaël toe droegh, ende om de belofte die hy van Godt voor hem verkregen hadde, bov. cap. 17. versen 18, 20. Quaedt wort geseydt in yemandts oogen te zijn, dat hem mishaeght ende on-aengenaem is. Alsoo in het volgende vers ende ond. 28.8. Exo. 21. vers 8. Num. 11.10.

12

Maer ¹² Godt seyde tot Abraham: Laet het niet quaedt zijn in uwen oogen, over den jongen, ende over uwe dienstmaeght: ¹³ al wat Sara tot u sal seggen, hoort na hare stemme, ^f want in ¹⁴ Isaac sal u zaedt ¹⁵ genoemt worden.

12 Te weten, des nachts, vers 14.

13 Aengaende dese sake van Ismaël ende Hagar.

f Rom. 9.7. Hebr. 11.18.

14 D. Godts volck by het welck het verbondt Godes sal berusten, ende insonderheydt de Messias, sullen niet voort komen van Ismaël, maer van Isaac: mitsgaders die alleene sullen ’t ware geslachte Abrahams zijn, niet die na de nature vleeschelick uyt hem sullen voort komen, als Ismaël: maer die door de genade ende kracht der geestelicker belofte sijne kinderen sullen zijn, als Isaac. siet Rom. 9.6, 7, 8.

15 And. geroepen worden.

13

^g Doch ick sal oock den sone deser dienstmaeght ¹⁶ tot een volck stellen, ¹⁷ om dat hy u zaedt is.

g Bov. 16.10. ende 17.20.

16 Siet bov. 16.10. en 17.20.

17 D. om dat hy uwe soon is; ende dat hy van u afkomstig is.

14

Doe stondt Abraham des morgens vroegh op, ende nam ¹⁸ broot, ende eene flessche waters, ende gafse aen Hagar, die leggende op haren schouder; oock [gaf hy haer] het ¹⁹ kindt, ende sondt haer wech: ende sy gingh voort, ende dwaelde ²⁰ in de woestijne Berseba.

18 Verst. door broot ende water, alles wat tot dese reyse van nooden was.

19 T.w. Ismaël, boven genoemt jongen, vers 12. ende ond. vers 17. De geestelicke beduydinge van dit gantsche werck, siet Gal. 4.23, 24. etc.

20 Gelegen in de zuydpale van Palestina, niet verre van Gerar, ende op desen tijt noch also niet genoemt, maer daer na als de Koningh Abimelech ontrent die plaetse met Abraham een verbont heeft gemaeckt. siet ond. vers 31.

15

Als nu het water van de flessche uyt was, ²¹ soo wierp sy het kindt ²² onder een van de struycken.

21 Als niet langer konnende aen hare hant gaen, ende te groot zijnde om van Hagar te konnen gedragen worden, want hy nu ontrent 17 jaren oudt was. siet ond. vers 18.

22 T.w. om bevrijt te zijn tegen de hitte van de Sonne, op dat het in stilheyt onder de schaduwe sijnen geest, so sy meynde, mochte geven.

16

Ende sy gingh, ende settede haer tegen over, afgaende ²³ soo verre, als die met den boge schieten: want sy seyde, ²⁴ Dat ick het kindt niet en sie sterven: ende satt tegen over, ende hief hare stemme op, ende weende.

23 So verre als een Booghschieter af gaet van sijn perck: of, ontrent eene boogh-scheute.

24 Hebr. dat ick niet sie, als het kindt sterft, ofte, het sterven des kindts.

17

Ende Godt hoorde de stemme ²⁵ des jongens; ende de Engel Godes riep Hagar toe uyt den Hemel, ende seyde tot haer: Wat is u Hagar? en vreest niet, want Godt heeft na des jongens stemme gehoort, ²⁶ ter plaetse daer hy is.

25 Die ontwijffelick niet min als de moeder in desen droevigen staet zijnde, geschreyt heeft.

26 Hebr. in het welck, ofte, in het gene daer hy is.

18

Staet op, heft den jongen op, ende houdt hem vast met uwe handt, ^h want ick sal hem tot een groot volck stellen. [kolom]

h Bov. 16.10. ende 17.20.

19

Ende ²⁷ Godt opende hare oogen, dat sy eenen waterput sagh: ende sy gingh, ende vulde de flessche met water, ende gaf den jongen te drincken.

27 Niet datse te voren niet en sag, maer dat Godt hare oogen soo gheregeert ende gehouden heeft, dat sy dien put niet en merckte. Vergelijckt Luce 24.31.

20

Ende ²⁸ Godt was met den jongen, ende hy werdt groot: ende hy woonde in de woestijne, ende wert ²⁹ een Booghschutter.

28 Godt was hem gunstig, ende zegende hem nae den inhoudt sijner belofte, so veel het tijdelicke betreft. Vergel. ond. de aent. op ’t vers 22.

29 Hebr. Een schietende booghschutter, D. een kloeck jager ende krijghsman. siet bov. 16.12.

21

Ende hy woonde in de woestijne ³⁰ Paran: ³¹ ende sijne moeder nam hem eene vrouwe uyt Egyptenlandt.

30 Siet bov. c. 14. op vers 6.

31 Merckt hier het recht der Ouderen over de kinderen in houwelicx-saken, ja selfs der moeder alleen. Vergel. ond. 24. versen 3, 4, etc.

22

Voorts geschiedde het ³² ten selven tijde, dat ³³ Abimelech, mitsgaders Pichol sijn Krijgs-overste, tot Abraham sprack, seggende; ³⁴ Godt is met u in alles wat ghy doet.

32 D. ontrent den tijt der maeltijt hier te voren gemelt, ende der uytsettinge Hagars ende hares soons.

33 Koningh te Gerar, van den welcken boven 20.2. gesproken wordt.

34 Godt de Heere is met den sijnen niet alleene door lichamelicke, maer oock door geestelicke zegeningen, hoe wel Abimelech, ende Pichol eygentlick hare oogen op den lichamelicken ende tijdelicken zegen geslagen hadden. Siet dese maniere van spreken ond. 39. vers 3. Iosu. 3.7. en 7.12. 2.Chr. 1.1.

23

Soo sweert my nu hier by Godt, ³⁵ Soo ghy my, ofte mijnen sone, ofte mijnen neve, ³⁶ liegen sult! nae de weldadigheydt die ick by u gedaen hebbe, ⁱ sult ghy doen by my, ende by het landt daer in ghy als vreemdelingh verkeert.

35 Verst. hier op, dat u wee ofte straffe wedervaren moet, of, Godt doe u dit ofte dat. siet bov. 14.23.

36 Ofte, bedrieghlick spreken, of, handelen sult met my.

i Bov. 14.23.

24

Ende Abraham seyde; Ick sal sweeren.

25

Doch ³⁷ Abraham berispte Abimelech ³⁸ ter oorsake eenes waterputs, die Abimelechs knechten met geweldt ghenomen hadden.

37 Eer Abraham sweert wil hy alle achterdencken wech nemen.

38 Aengesien hy hem gegraven hadde, ende door de dorrigheyt des lants het water seer qualick te bekomen, ende volgens seer noodigh, ende van grooter weerde was. Vergel. ond. 26.19, 20, 21, etc. Iudic. 1.15.

26

Doe seyde Abimelech; Ick en hebbe niet geweten, wie dit ³⁹ stuck gedaen heeft, ende oock en hebt ghy het my niet aengeseyt, ende ick en hebber oock niet van gehoort, dan heden.

39 Hebr. woordt, sake, dingh.

27

Ende ⁴⁰ Abraham nam schapen ende runderen, ende gafse Abimelech: ende die beyde ⁴¹ maeckten een verbondt.

40 T.w. tot een bewijs, 1. dat hy den Koningh danckbaer was, voor de vrientschap van hem ontfangen. 2. dat hy des Koninghs antwoorde aennam, belangende den put. 3. dat hy hem ende de sijne beloofde getrouw te wesen.

41 Hebr. sneden, hieuwen. Siet bov. 15. op vers 18.

28

Doch Abraham stelde seven oylammeren der kudde ⁴² besonder.

42 Hebr. haer alleene, alsoo vers 29.

29

Soo seyde Abimelech tot Abraham; Wat sullen hier dese seven oylammeren, die ghy besonder gestelt hebt?

30

Ende hy seyde; Dat ghy de seven oylammeren van mijner handt nemen sult; op dat het my tot een getuygenisse zy, dat ick desen put ⁴³ gegraven hebbe.

43 Ende dat hy dienvolgens my ende de mijne wettelick toe komt. Abrahams sorge en is niet te vergeefs geweest. Siet ond. 26.15.

31

Daerom noemdemen die plaetse ⁴⁴ Berseba, om dat die beyde daer gesworen hadden.

44 Welcke naem hier ende bov. vers 14. dese plaetse, ende het omliggende landt toegeschreven wort: maer ond. 26.33. eene stadt in die lantstreke gelegen, die daer na den stamme Iuda toege-eygent is, Ios. 15.28. 1.Reg. 19.3. doch van den stamme Simeons bewoont, Iosu. 19.2. ende is geweest de zuydpale des lants van Canaan, gelijck Dan de noordpale, 2.Sam. 17.11. en 24.2.

32

Alsoo maeckten sy een verbondt te Berseba: Daer na stont Abimelech op, ende Pichol sijn Krijghs-overste; ende sy keerden wederom ⁴⁵ na der Philistijnen landt.

45 Verst. na Gerar, niet verre van dese plaetse gelegen.

33

Ende ⁴⁶ hy plantte een bosch in Berseba, ^k ende ⁴⁷ riep aldaer den naem des HEEREN ⁴⁸ des eeuwigen Godts aen.

46 T.w. Abraham.

k Bov. 4.26.

47 Ontfangen hebbende nieuwe oorsake van danckbaerheydt, heeft hy den openbaren Godtsdienst aldaer gepleeght. siet bov. 4.26.

48 Hebr. des Godts der eeuwigheydt.

34

Ende Abraham woonde als vreemdelingh ⁴⁹ vele dagen in der Philistijnen lant.

49 D. langen tijdt, alsoo hem de Heere hier versekeringe ende ruste verleende.