Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvij. Capittel.

Godt verschijnt Abram, ende vernieuwt sijne beloften ende het verbondt, vers 1. verandert sijnen naem Abram in Abraham, 5. steldt tot een teecken des verbondts de Besnijdinghe in, 9. Verandert den naem van Sarai in Sarah, met beloften van eenen sone ende groot zaedt uyt haer, 15. waer over Abraham seer verheught is; maer bidt voor Ismaël, ende verkrijght eenen tijdtlicken zeghen, 17. Abraham, ende alles wat manlick was in sijn huys, wordt besneden, 23.

1

ALs nu Abram ¹ negen en tnegentigh jaren oudt was; so verscheen de HEERE Abram, ende seyde tot hem: Ick ben ² Godt de Almachtighe, ^a wandelt ³ voor mijn aengesichte, ende zijt ⁴ oprecht.

1 Hebr. een soon van tnegentigh jaer ende neghen jaren. dit was het vijf en twintighste jaer nae dat hy de belofte van de vermenigvuldinghe sijnes zaedts in Haran ontfanghen hadde, bov. 12.2, 3, 4.

2 D. die niet alleene sterck ende vermogende ben, om u teghen alle quaedt te bewaren, maer oock genoeghsaem, om u met alle goederen na lichaem ende ziele te versorgen; als zijnde een Godt, die de genoeghsaemheyt in my selven eeuwighlick ende onveranderlick besitte, sulcks dat hy gelucksaligh is, dien ick tot mijn bondtgenoot aenneme.

a Bov. 5.22.

3 Sonder geveynsdigheyt, ende met een oprecht herte my vertrouwende, ende my als in mijne tegenwoordigheyt vreesende. alsoo ond. 24.40. Vergel. bov. 5.22, 24.

4 Siet bov. 6.9.

2

Ende ^b ick sal mijn verbondt ⁵ stellen tusschen my, ende tusschen u, ende ^c ick sal u ⁶ gantsch seer vermenighvuldigen.

b Bov. 15.18. Exod. 2.24. ende 6.4. Levit. 26.42.

5 D. Vernieuwen, ende met een H. Sacrament bevestigen. siet vers 10.

c Bov. 12.2. ende 13.16. ende 15.5.

6 Hebr. in seer seer.

3

Doe ⁷ viel Abram op sijn aenghesichte: ende Godt sprack met hem, seggende:

7 Betuygende daer mede niet alleen sijne nietigheyt ende onweerdigheyt, maer oock sijn eerbiedigh, nederigh, ende danckbaer herte tegen den Almachtigen ende genadigen Godt. alsoo ond. vers 17. Levit. 9. vers 24. Ezech. 43.3.

4

My aengaende, siet, mijn verbondt

[fol. 8r\Sarai. Sarah. Isaac wort--belooft.]

is met u: ende ghy sult ^d tot eenen ⁸ Vader van menighte der volckeren worden.

d Rom. 4.17.

8 Niet alleen nae den vleesche, als der Israëliten, Ismaëliten, Idumeen, Kethureen, maer insonderheydt nae den geest, als aller warer Geloovigen door de gantsche werelt, van wat geslachte, ende natie sy oock mogen zijn, Rom. 4.16, 17. Vergel. bov. 12.2. ende d’aenteeck. daer op.

5

Ende uwen naem en sal niet meer ghenoemt worden Abram: maer uwe naem sal wesen ⁹ Abraham; want ick hebbe u gestelt eenen Vader van menighte der volckeren.

9 In desen name Abraham is de letter H in ghevoeght, zijnde de eerste van het woort, Hamon, dat Godt hier ghebruyckt, beteeckenende menighte ofte veelheydt: Dit is de eerste naem dien God verandert heeft: ende is hier van het ghebruyck gekomen, datmen de namen in de besnijdenisse heeft gegeven.

6

Ende ick sal u gantsch seer vruchtbaer maken; ende ick sal u ¹⁰ tot volcken stellen: ende ^e Koningen sullen uyt u voort komen.

10 Siet boven op vers 4.

e Matth. 1.6, etc.

7

Ende ick sal mijn Verbondt ¹¹ oprichten tusschen my ende tusschen u, ende tusschen uwen zade na u in hare geslachten, tot ^f een ¹² eeuwigh Verbondt: om u te zijn tot eenen ¹³ Godt, ende uwen zade na u.

11 Of, bevestigen.

f Bov. 13.15.

12 Eeuwigh voor alle Gheloovighe in Christo, ten aensien van het geestelicke: maer voor de Israëliten tijdelick tot op de komste Christi, ten aensien van het lichamelicke, midtsgaders d’aenhanghselen van dien, ende in het bysonder dit Sacrament der Besnijdinge.

13 D. tot uwen Salighmaker, door den toekomenden Messiam. Dese maniere van spreken begrijpt de goederen die dit Verbont der genade mede brenght, siet Levit. c. 26. vers 12. Psalm 33. vers 12. ende 144.15. Ier. cap. 31. vers 33.

8

Ende ^g ick sal u ende uwen zade na u het ¹⁴ landt uwer vreemdelinghschappen geven, ’t geheele lant Canaan tot ¹⁵ eeuwige besittinge: ende ick sal hen tot eenen Godt zijn.

g Bov. 15.18. Deut. 1.8.

14 Daer in ghy als vreemdelingh gekomen zijt, ghereyst hebt, ende als noch verkeert, ende verkeeren sult. Siet ond. 28.4. ende 36. vers 7. ende 37.1. Het woort staet in’t getal van velen, om aen te wijsen de gheduyrigheydt ende langheyt des tijdts, in den welcken hy daer vreemdelingh soude wesen.

15 Hebr. tot besittinghe der eeuwigheydt. Siet op vers 7.

9

Voorder seyde Godt tot Abraham: ¹⁶ Ghy nu, sult mijn Verbondt houden: ghy, ende u zaet na u, in hare geslachten.

16 D. wat u aengaet, ofte, van uwer zijde. Na dat Godt sijne beloften gegeven hadde, soo vereyscht hy oock den plicht sijnes volcks, zijnde het andere deel des Verbondts. Vergel. dit met vers 4.

10

Dit is ¹⁷ mijn Verbondt, dat ghy-lieden houden sult tusschen my ende tusschen u, ende tusschen uwen zade nae u: dat al wat ¹⁸ manlick is, u besneden worde.

17 D. het teecken ende zegel mijnes Verbonts, als vers 11 wort verklaert. siet Rom. 4.11. Dese maniere van spreken, waer door het teecken draeght den naem der beteeckender sake, wordt in de Sacramenten menighmael gebruyckt, niet alleen om de geestelicke weldaden ons te beduyden, ende te verklaren, maer oock aen elcken Bondtgenoot te verzegelen. Vergel. hier mede Exod. 12.11. Matth. 26.17. Actor. 22.16. ende 1.Cor. 10.16. ende 11.24, 25. Tit. 3.5.

18 Gelijck de natuyrlicke onreynigheyt de vrouwen met den mannen gemeyne was, so behoorde oock tot haer de belofte der genade: niet te min heeft Godt een Sacrament ingestelt, het welck alleen aen ’t mannelick geslacht konde bedient worden, om dat de mannen de voornaemste oorsake zijn van de geboorte, ende volgens der voortplantinghe der natuyrlicke onreynigheyt. Dit was genoegh voor dien tijt, tot dat de Messias komende een ander teecken voor beyderley gheslachte instellen soude. Dat evenwel de vrouwen mede onder ’t Verbont begrepen zijn, blijckt ond. 34.14. Exod. 12.3, 4. Ioël 2.15, 16.

11

Ende ghy sult het ¹⁹ vleesch uwer voorhuydt besnijden: ende ^h [dat] sal tot een ²⁰ teecken zijn des Verbondts tusschen my ende tusschen u.

19 Van de maniere der besnijdinge siet Ios. 5.2, 3.

h Actor. 7.8. Rom 4.11.

20 Hier spreeckt Godt van de besnijdenisse eygentlick: want sy eygentlick een teecken des Verbondts was, ende niet het Verbondt selve, gelijck hy oock alsoo spreeckt van de andre Sacramenten: als van ’t Pascha, Exod. 13.9. van den H. Doop, Matth. 3.11. van ’t H. Avontmael, 1.Cor. 11.28.

12

Een ⁱ soonken dan van acht dagen sal u besneden worden, al wat manlick is in uwe geslachten: ²¹ d’ingeborene des huyses, ende ²² de gekochte met gelde van allen ²³ vreemden, dewelcke niet en is van uwen zade:

i Levit. 12.3. Luce. 2.21

21 Siet bov. 14.14. ende 15.3.

22 Hebr. verkrijginge, of, koopinge des geldts, D. met geldt verkregen of gekocht.

23 Hebr. sone des vreemden.

13

D’ingeborene uwes huyses, ende gekochte met uwen gelde sal ²⁴ sekerlick besneden worden: ende mijn Verbondt sal zijn in u-lieder vleesch, ten ²⁵ eeuwigen Verbonde.

24 Hebr. besnijdende besneden worden.

25 Siet op ’t vers 7.

14

Ende wat manlick is, de voorhuydt hebbende, ²⁶ wiens voorhuydts vleesch niet en sal besneden worden, de ²⁷ selve ziele sal uyt hare volcken uytgheroeyt worden: hy heeft ²⁸ mijn Verbondt gebroken.

26 Welverstaende, des genen, die bejaert zijnde, de besnijdenisse door ongeloove of verachtinge soude nalaten, of die de nalatinge sijner ouderen aen hem begaen niet en soude verbeteren, mits de besnijdenisse t’ontfangen. And. die ’t vleesch der voorhuydt niet en sal besnijden.

27 D. de mensche sal uyt de gemeenschap van Godts volck gebannen zijn. Dese maniere van spreken begrijpt oock, na sommiger gevoelen, eene lijfstraffe door d’Overigheyt uyt te voeren. Vergl. Exo. 31. vers 14. ende Lev. 17. op vers 4.

28 Siet 1.Cor. 11.27, 29.

15

Noch seyde Godt tot Abraham: Ghy en sult uwer huysvrouwe Sarai name niet Sarai noemen, maer haer naem sal zijn ²⁹ Sarah.

29 Gelijck den naem Abram, verandert is in Abraham, door invoeginge vande letter h, alsoo wort de naem Sarai, verandert door verwisselinge van de letter i in h op’t eynde. Sarai beteeckent, na sommiger gevoelen, mijne Princesse, maer eygentlick; mijne Princen: Sarah beteeckent absolutelick, eene Princesse; waer van de reden in’t volgende versken wort verhaelt.

16

Want ick salse ³⁰ zegenen, ende u oock uyt haer eenen sone geven: jae ick salse zegenen, so dat sy tot volcken worden sal; Koningen der volckeren sullen uyt haer worden.

30 Siet bov. 1.28.

17

Doe ³¹ viel Abraham op sijn aengesichte, ende hy ³² loech: ende hy seyde in sijn herte; Sal eenen, ³³ die honderdt jaer oudt is [een kindt] gheboren worden? ende sal [kolom] Sara, ³⁴ die tnegentigh jaer oudt is, baren?

31 Siet bov. vers 3.

32 T.w. niet uyt twijfelinge, gelijck Sara ond. 18.12. maer uyt verwonderinge, ende blijdtschap, sterck in den geloove zijnde, ende ten vollen vertrouwende, dat Godt het gene hy belooft hadde, konde en soude volbrenghen. Siet Rom. capit. 4. versen 19, 20, 21.

33 Hebr. een sone van hondert jaer.

34 Hebr. eene dochter van tnegentigh jaer.

18

Ende Abraham seyde tot Godt, ³⁵ Och, dat Ismaël mochte leven voor u aengesichte!

35 Abraham wenscht dat Ismaël niet geheel mochte van Godt verlaten worden, maer dat Godt sijne oogen over hem wilde houden, om hem te beschermen, ende te zegenen.

19

Ende Godt seyde: Voorwaer ^k Sara, uwe huysvrouwe, sal u eenen sone baren, ende ghy sult sijnen name noemen ³⁶ Isaac: ende ick sal mijn Verbondt met hem oprichten, tot een ³⁷ eeuwigh Verbondt sijnen zade na hem.

k Onder 18.10. ende 21.2.

36 Hebr. Iitschak. Godt geeft hem desen name, van weghen sijnes vaders lacchen. siet vers 17.

37 Siet bov. vers 7.

20

Ende aengaende Ismaël, hebbe ick u verhoort, siet, ^l ick hebbe hem gezegent, ende sal hem vruchtbaer maken, ende hem gantsch seer vermenighvuldigen: ³⁸ twaelf Vorsten sal hy ghewinnen, ende ick sal hem tot een groot volck stellen.

l Bov. 16.10. Ond. 25 12, 16. {25.12, 16.}

38 Siet de namen deser Vorsten ond. 25. versen 13, 14, 15, 16.

21

Maer ³⁹ mijn Verbondt sal ick met Isaac oprichten; dien u Sara ^m op desen gesetten tijdt in het ⁴⁰ ander jaer baren sal.

39 Merckt dit onderscheyt: den Ismaël worden lichamelicke goederen belooft; maer Isaac het Verbondt, begrijpende niet alleen lichamelicken, maer oock geestelicken zegen.

m Ond. 21.2.

40 D. naest-volgende.

22

Ende hy eyndighde met hem te spreken: ende Godt ⁴¹ voer op van Abraham.

41 T.w. nae den Hemel, in sulcke gedaente als hy hem verschenen was, bov. vers 1.

23

Doe nam Abraham sijnen sone Ismaël, ende alle de ingeborene sijnes huyses, ende alle ghekochte met sijnen gelde, al wat manlick was onder de lieden des huyses Abrahams: ende hy besneedt het vleesch harer voorhuydt, even ten selven dage, gelijck als Godt met hem gesproken hadde.

24

Ende Abraham was ⁴² oudt negen-en-tnegentigh jaer, als hem het vleesch sijner voorhuydt besneden werdt.

42 Hebr. een soon van negen-en-tnegentigh jaer. Alsoo in’t volgende vers.

25

Ende Ismaël sijn soon was dertien jaer oudt, als hem het vleesch sijner voorhuyt besneden werdt.

26

Even ⁴³ op desen selven dagh werdt Abraham besneden, ende Ismaël sijn soon.

43 Op den welcken Godt Abraham het bevel der besnijdenisse heeft gegeven; soo dat hy geen uytstel en heeft ghenomen. Vergel. boven het vers 23.

27

Ende alle mannen sijnes huyses, de ingeborene des huyses, ende de gekochte met geldt, ⁴⁴ van den vreemden af, werden met hem besneden.

44 Hebr. van met den soon des vreemden. De sin is, dat niet alleene de ingeborene van Abrahams huys, ende de ghekochte besneden wierden, maer oock de vreemde, die hem dienden, niet ingeboren, nochte gekocht zijnde. And. van den vreemden [te weten, zijnde] ende niet van Abrahams geslachte. And. van den vreemden gekocht. Hebr. van den sone, ofte, kindt eenes vreemden: als elders.