Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

Godt schept den Hemel ende de Aerde, versen 1, 2. ende het Licht, op den eersten dagh, 3. Op den tweeden, het Uytspansel, met scheydinge der onderste ende bovenste wateren, 6. Op den derden scheydt hy het Drooge ende de Wateren, 9. Schept Gras ende vruchtbare Boomen, 11. Op den vierden, de Sonne, Mane, ende Sterren, 14. Op den vijfden, kleyne ende groote Visschen, mitsgaders ’t Gevogelte, met zegeninge, 20. Op den sesten, het Gedierte der aerden, 24. Ende op’t laetste, den Mensche, Man ende Wijf, na sijn beeldt, gevende hen heerschappije, ende sijnen zegen, 26. Oock onderscheydende de spijse des Menschen, ende der Gedierten, 29. Kent alle sijne schepselen voor goet, 31.

1

INDEN ^{1 a} beginne ² schiep Godt den ³ Hemel, ende de Aerde.

1 Des tijdts der Scheppinghe aller creatuyren, die door de scheppinghe in ’t wesen gekomen zijn; dewijle sy te voren niet gheweest en waren, maer Godt alleen, die sonder begin is, Psalm 90.2. Prov. 8. versen 22, 23. Col. 1.17. Vergel. dit met Ioan. 1.1.

a Iob 38.4. Psalm 33.6. ende 89.12. ende 136.5. Act. 14.15. ende 17.24. Hebr. 11.3.

2 Scheppen, is in dit Cap. ende elders te seggen, yet voortreffelicx maken, ’t welck te voren niet en was; ’t zy uyt niet, vers 1. of uyt wat anders dat uyt niet geschapen was, als versen 21, 27. Van ’t Hebr. woort Elohim, D. Godt, siet ond. 20. op vers 13.

3 Door Hemel, of Hemelen (zijnde dit woort by den Hebreen in’t getal van eenen niet gebruyckelick) ende Aerde, machmen in dit eerste versken verstaen ofte den hemel ende aerde, soose op den eersten dagh zijn geschapen, ofte de gantsche werelt met alle hemelsche ende aertsche schepselen, daer in begrepen. Vergl. Gen. 2.1.

2

De ⁴ Aerde nu was ⁵ woest ende ledigh, ende duysternisse was [kolom] ⁶ op den afgrondt: ende de ⁷ Geest Godts ⁸ sweefde ⁹ op de Wateren.

4 Verstaet hier door dit woort, d’aerde die nu is, doch sose in dat begin op den eersten dagh geschapen is, ende niet alsoose door ’t volgende werck der scheppinge geworden is.

5 In’t Hebr. woestigheyt, of ongestaltheyt, ende ledigheyt, of ydelheyt: ’t welcke van d’aerde geseyt wort, om datse was sonder alsulcke gedaente, orden, onderscheyt, cieraet, gebruyck, ende de inwoonderen, die naderhant daer in geschapen zijn. Met dese Hebr. woorden wort elders in de H. Schrift uytgedruckt de uyterste verwoestheyt, ongestaltenisse, ydelheyt, nietigheyt of ledigheyt die yewers in is. siet Deu. 32. vers 10. 1.Sam. 12.21. Iob 12.24. Psal. 107.40. Ies. 34.11. ende 44.9. Ier. 4.23.

6 Hebr. Op het aenghesicht des afgrondts: D. op het diepe ende ondoorgrondelicke water; ’twelcke de aerde bedeckte als een kleet, ende stont boven de bergen, Psal. 104.6. Siet 2.Petr. 3.5.

7 Verst. hier door het woordt Gheest, den Heyligen Geest; niet den windt, die noch niet geschapen en was.

8 Ofte, beweegde sich: Verstaet, om het eerste wesen ende ghestalte der aerde ende wateren, so die doe was, te onderhouden, op dat soo treffelicke schepselen door de kracht des Geests daer uyt voortgebracht souden worden. ’t Schijnt eene gelijckenisse, ghenomen van de vogelen die de eijers broeden om de jonghskens daer uyt te doen voort komen, ende daer nae met hare vleugelen over deselve sweven, om die te koesteren en op te queecken. Siet Deut. 32.11.

9 Hebr. op het aengesicht der wateren: D. op het opperste der wateren die de aerde bedeckten.

3

Ende Godt ¹⁰ seyde: Daer zy ¹¹ Licht: ende daer werdt Licht.

10 Godes seggen, is sijn wille, sijn bevel, ende daedt, Psal. 33.9. ende 148.5. dewelcke hy uytgevoert heeft door sijn wesentlick Woordt, het welck van eeuwigheyt af, Godt, ende by Gode geweest is, Ioan. 1.1, 2. Psal. 33.6.

11 Een klaer, helder, luchtigh wesen, verlichtende den duysteren klomp, ende door sijnen ommeloop makende dagh ende nacht.

4

Ende Godt ¹² sagh het Licht, dat het ¹³ goedt was: ende Godt ¹⁴ maeckte scheydinghe tusschen het Licht, ende tusschen de Duysternisse.

12 Dit is menschelicker wijse van Godt gesproken. De sin is, dat Godt sijn schepsel voor goet kende.

13 Dat wordt hier goet genoemt, het welck Gode aengenaem, in sich selven schoon, ende lieflick, ende den schepselen, voornemelick den menschen, nut ende dienstigh is.

14 T.w. also, dat het licht de duysternisse, ende de duysternisse het licht achtervolgden, om nacht ende dag te maken.

5

Ende Godt noemde het Licht Dagh, ende de Duysternisse noemde hy Nacht: Doe was het ¹⁵ avondt gheweest, ende het was morgen geweest, de ¹⁶ eerste Dagh.

15 D. nacht ende dag, makende eenen natuyrlicken dagh, dewelcke by den Hebreen begon met den avont (gelijck de duysternisse is voorgegaen) ende eyndigde met den volgenden avont, begrijpende 24 uren.

16 Hebr. een dagh: maer het is seer gebruyckelick by den Hebreen, dat sy een voor eerst setten, als Gen. 8.5. Num. 29.1. Matt. 28.1. 1.Cor. 16.2.

6

^b Ende Godt seyde: Daer zy een ¹⁷ Uyt-

b Psal. 33.6. en 104.2. en 136.5. Prov. 8.28. Ies. 42.5. Ier. 10.12. en 51.15.

17 Of, uytbreydsel ’t Woort dat in den Hebr. text staet, komt van een woort, ’t welck beteeckent uytspannen, uytrecken, etc. ende wort hier door beduyt de geheele ruymte tusschen de onderste ende bovenste wateren.

[fol. 1v\Scheppinge des Menschen.]

spansel in ’t midden der Wateren; ende ¹⁸ dat make scheydinge tusschen ¹⁹ Wateren, ende Wateren.

18 Hebr. dat zy scheydinge makende.

19 Die in het volghende versken verklaert worden.

7

Ende Godt maeckte dat Uytspansel, ende maeckte scheydinge tusschen de wateren, ²⁰ die ^c onder het Uytspansel zijn, ende tusschen de ²¹ wateren die ^d boven het Uytspansel zijn: ende het was alsoo.

20 T.w. In, ende op de aerde. Hebr. die van onder, etc. alsoo vers 9.

c Psal. 33.7. ende 136.6. Prov. 8.24.

21 Hebr. de wateren die van boven, etc. verstaet de wolcken, die boven ’t onderste deel deses Uytspansels drijven, ofte eenige andere wateren die na de scheydinge hare plaetse boven mochten hebben genomen.

d Psal. 148.4.

8

Ende Godt noemde het Uytspansel, Hemel: doe was het avondt geweest, ende het was morgen geweest, de tweede dagh.

9

Ende Godt seyde: ^e Dat de wateren van onder den Hemel in eene plaetse vergadert worden, ²² ende dat het drooge ghesien worde: ende het was alsoo.

e Iob 38.8. ende 26.10. Psalm 24 2. {Psalm 24.2.} ende 33 7. {33.7.} ende 136 6. {136.6.}

22 Hier uyt blijckt, dat te voren de gantsche aerdtbodem met water is bedeckt geweest, ja selfs de bergen, als boven op het 2 {2.} vers is aengetekent.

10

Ende Godt noemde het drooge, Aerde, ende de vergaderinge der wateren noemde hy, ²³ Zeen: ende Godt sag dat het goet was.

23 Daer en staet niet, Zee; maer, Zeen: om dat door dit woort by de Hebreen niet alleen verstaen en wordt de groote Zee, als Eccl. 1.7. maer oock andere Zeen, Poelen, Meeren, ende alle versamelinghen der wateren. Siet Genes. 14. vers 3. Exod. 14.23. Numer. 34. vers 11. Matth. c. 4.vers 18. Ioan. 21.1. ende elders.

11

Ende Godt seyde: Dat de aerde uytschiete gras-scheutkens, ²⁴ kruydt zaet-zaeijende, ²⁵ vruchtbaer gheboomte, dragende vrucht na sijnen aert, welkes zaedt daer in zy op der aerde: ende het was alsoo.

24 D. dat zaet van sich voort brenght, draeght, geeft, ende uytwerpt; also ond. versen 12, 29.

25 Hebr. geboomte der vrucht.

12

Ende de aerde bracht voort gras-scheutkens, kruydt zaet-zaeijende nae sijnen aert, ende vrucht-dragende geboomte, welckes zaedt daer in was, nae sijnen aert: ende Godt sagh dat het goet was.

13

Doe was het avondt gheweest, ende het was morgen geweest, de derde dagh.

14

Ende Godt seyde: ^f Datter ²⁶ Lichten zijn in ’t Uytspansel des Hemels, om scheydinge te maken tusschen den dagh, ende tusschen de nacht; ende ²⁷ datse zijn tot teeckenen ende tot gesette tijden, ende tot dagen, ende jaren.

f Psalm 136.7.

26 Siet Psa. 74.16.

27 D. om te dienen tot afteeckeninghe van verscheydene gelegentheden der tijden, als Lente, Somer, Herfst, Winter; verlenginge, verkortinge, ende effeningen der dagen, Eclipsen, etc. mitsgaders sekere dagen, weken, maenden, ende jaren waer te nemen, ende te onderhouden, soo wel in Kerckelicke, als in Politijcke ende Burgerlicke handelinghen, dit leven aengaende.

15

^g Ende dat sy zijn tot Lichten in het Uytspansel des Hemels, om licht te geven op der Aerde: ende het was alsoo.

g Deut. 4.19. Ierem. 31.35.

16

Godt dan maeckte ²⁸ die twee groote Lichten: dat groote Licht tot heerschappije des daeghs, ende dat ²⁹ kleyne Licht tot heerschappije des nachts; oock de Sterren.

28 Te weten, de Sonne ende Mane; dewelcke groot ghenoemt worden ten aensien van haer uyterlicke ghedaente, soo die in onse oogen valt, ende hare uytnemende werckingen.

29 T.w. in vergelyckinghe met de Sonne.

17

Ende Godt ³⁰ steldese in ’t Uytspansel des Hemels, om licht te geven op der Aerde.

30 Hebr. gafse.

18

Ende om te heerschen in den dagh, ende in de nacht, ende om scheydinge te maken tusschen het licht, ende tusschen de duysternisse: ende Godt sagh dat het goet was.

19

Doe was het avondt geweest, ende het was morgen geweest, de vierde dagh.

20

Ende Godt seyde; Dat de wateren overvloedighlick voort brengen ³¹ een gewemel van levendige ³² zielen: ende het gevogelte vliege boven d’aerde, ³³ in het Uytspansel des Hemels.

31 Het Hebreeusch woordt is hier genomen voor soodanigh ghedierte, dat in de zee, ende andere wateren met swemmen sich beweegt: hoewel het oock ghebruyckt wort van’t vliegende gedierte in de lucht, Levit. 11.20. ende van het kruypende op der aerde; daer oock vers 44.

32 Hebr. Ziele. Verst. daer door de dieren die leven ende gevoelen, ende uyt sulcke oorsake haer bewegen.

33 Hebr. in (of na) ’t aengesicht des, etc.

21

Ende Godt ³⁴ schiep de groote Walvisschen: ende alle levende ³⁵ wremelende ziele, welcke de wateren overvloedighlick voort brachten, nae haren aerdt; ende alle ³⁶ gevleugelt gevogelte na sijnen aert: ende Godt sagh dat het goet was.

34 Siet de aenteeck. op het vers 1.

35 ’t Hebr. woort beteeckent niet alleene ’t swemmende gedierte, als hier, ende Lev. 11.46. ende Psal. 69.35. maer oock dat kruypt op der aerde, ofte met verheffinge der voeten daer op gaet, ende treedt, als ond. versen 24, 25, 26, 28, 30. ende 6.20. ende 7.8. ende Psal. 104.20.

36 Hebr. allen vogel des vleugels. Also oock Psal. 78.27.

22

Ende Godt ³⁷ zegendese, seggende: ^h Zijt vruchtbaer, ende vermenighvuldiget, ende vervullet de wateren in de zeen: ende het gevogelte vermenighvuldige op der aerde.

37 D. Godt gaf haer kracht om haer geslachte door voortteelinge t’onderhouden, ende te vermenighvuldigen. siet ond. vers 28. ende elders meer.

h Genes. 8.17.

23

Doe was het avondt gheweest, ende het was morgen geweest, de vijfste dagh.

24

Ende Godt seyde: De aerde brenge levendige ³⁸ Zielen voort, nae haren aert, ³⁹ Vee, ende ⁴⁰ kruypende, ende wilt Gedierte der aerde na sijnen aert: ende het was also.

38 Hebr. Ziele. Siet boven vers 20.

39 Het Hebreeusch woort beteeckent hier alle tamme, viervoetige dieren, onder de menschen verkeerende, ende hen tot dienst, voedsel, ende kleedinge streckende.

40 Siet bov. op vers 21.

25

Ende Godt maeckte het wildt gedier-[kolom]te der aerde, na sijnen aert, ende het vee na sijnen aert, ende al het kruypende gedierte des aerdtbodems na sijnen aert: ende Godt sagh dat het goet was.

26

Ende Godt seyde: ⁴¹ Laet ons ⁴² Menschen maken, ⁴³ na onsen ⁴⁴ beelde, na onse gelijckenisse; ende dat sy heerschappije hebben over ⁴⁵ de visschen der zee, ende over het gevogelte des hemels, ende over ⁴⁶ het vee, ende over de gheheele aerde, ende over al het kruypende gedierte, dat op der aerde kruypt.

41 Godt spreeckt in’t getal van velen, ghelijck hy oock terstont doet, seggende, na ons beeldt, na onse gelijckenisse; ende als sich beradende (menschelicker wijse ghesproken) om ons aen te wijsen de Goddelicke Dry-eenigheyt, ende de weerdigheyt van dit leste schepsel des menschen.

42 D. Man ende Wijf, als blijckt uyt het volgende, dat sy heerschappije hebben; ende uyt vers 27. ende cap. 5. vers 2.

43 Hebr. in onsen beelde.

44 Dese twee woorden schijnen eene ende deselve beteeckeninge te hebben, om dat in dese materie somtijdts een van beyden in de plaetse van beyden ghesteldt wordt. Siet het volgende vers, ende c. 5. vers 1. Door beeldt ende gelijckenisse is voornemelick te verstaen de ware kennisse Godes, Col. 3. vers 10. ware gerechtigheyt ende heyligheyt, Ephes. 4.24.

45 Hebr. visch, D. visschen, also vers 28.

46 Dit woort wort hier breeder ghenomen, als vers 24. daer het onderscheyden wordt van het wildt ghedierte, het welcke hier onder het Hebr. woordt Behemah begrepen wort.

27

Ende Godt schiep den Mensche ⁱ na sijnen beelde, nae den beelde ⁴⁷ Godts schiep hy hem: ^k Man ende Wijf schiep hyse.

i Genes. 5.1. ende 9.6. 1.Corinth. 11.7. Ephes. 4.24. Col. 3.10.

47 D. niet na des menschen evenbeelt, die geschapen wert, gelijck de voorgaende woorden souden konnen genomen worden, maer na ’t beeldt Godes, die hem geschapen heeft. Vergelijckt ond. 5.1. ende 9.6.

k Matth. 19.4.

28

Ende Godt ⁴⁸ zegendese; ende Godt seyde tot hen: ^l Weest vruchtbaer, ende vermenighvuldiget, ende vervullet de aerde, ende onderwerptse, ende hebbet heerschappije over de visschen der zee, ende over het gevogelte des hemels, ende over al het ghedierte dat op der aerde ⁴⁹ kruypt.

48 Siet d’aent. op vers 22. hoewel dit woordt hier meer begrijpt nae uytwijsen van den Text selfs.

l Genes. 8.17. ende 9.1, 2, 7.

49 Siet bov. op vers 21.

29

Ende Godt seyde: Siet, ^m ick hebbe u-lieden al het zaet-zaeijende kruyt gegeven, dat ⁵⁰ op de gantsche aerde is, ende alle geboomte in ’t welcke zaet-zaeijende boomvrucht is: het zy u tot spijse.

m Genes. 9.3. Psalm 104.14, 15.

50 Hebr. op het aengesicht der, etc.

30

ⁿ Maer allen gedierte der aerde, ende allen gevogelte des hemels, ende allen kruypenden gedierte op der aerde, daer een levendige ziele in is, [hebb’ ick] ⁵¹ al ’t groen kruyt tot spijse ⁵² [gegeven:] ende het was alsoo.

n Psal. 104.14.

51 Hebr. alle groente of groensel des kruyts.

52 Dit woort is hier in gevoegt uyt het voorgaende vers.

31

Ende Godt sagh al wat hy gemaeckt hadde, ende ⁵³ siet, ^o het was ⁵³ seer goet: doe was het avondt geweest, ende het was morgen geweest, de seste dagh.

53 .53 Dese woorden, siet, ende seer, zijn van Mose hier by gevoeght, om des te beter uyt te drucken de grootheyt ende treffelickheyt deses wercx, als oock het uytnemende welgevallen Godes, ’t welck hy gehadt heeft in al sijn werck, ende insonderheyt in’t schepsel der menschen.

o Deut. 32.4. Marc. 7.37.

53 .53 Dese woorden, siet, ende seer, zijn van Mose hier by gevoeght, om des te beter uyt te drucken de grootheyt ende treffelickheyt deses wercx, als oock het uytnemende welgevallen Godes, ’t welck hy gehadt heeft in al sijn werck, ende insonderheyt in’t schepsel der menschen.