Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

1 De voor-reden Luce, waer door hy dit sijn tweede Boeck voeght aen sijn Euangelium. 3 Christus verkeert na sijne opstandinge veertigh dagen lanck met sijne Apostelen. 4 beveelt haer binnen Ierusalem te verwachten de sendinge des H. Geests. 6 Beantwoort hare vrage wanneer hy 't Coninckrijk Israëls sal oprechten. 9 Vaert op inden Hemel, dat sy het sien. 10 't welck twee Engelen getuygen, die oock sijne wederkomste voorseggen. 12 D'Apostelen keeren weder na Ierusalem. 13 blijven eendrachtigh in 't gebedt met eenige vrouwen ende met de moeder Christi. 15 Petrus verhaelt de voorseggingen over Iudas ende sijnen uytganck. 21 Ende vermaent een ander in Iudas plaetse te stellen: tot welcken eynde twee worden voorgestelt. 24 uyt den welcken, na 't gebedt, door lotinge, Matthias tot een Apostel gekoren wort.

1

¹ HET eerste boeck hebbe ick gemaect, O ² Theophile, van al het gene dat Jesus begonnen heeft beyde te doen ende te leeren,

1 Gr. de eerste reden, waer door hy verstaet sijne Euangelische historie. So dat daer uyt, als oock uyt het volgende blijckt, dat de H. Euangelist Lucas oock dit boeck heeft geschreven.

2 Van desen Theophilus siet de aenteeckeninge op Luc. 1.3.

2

^a Tot op den dagh in welcken hy opgenomen is, na dat hy ³ door den heyligen Geest aen deApostelen, die hy ⁴ uytverkoren hadde, ^{b 5} bevelen hadde gegeven.

a Marc. 16.19. Luc. 9.51. 1.Tim. 3.16.

3 Dit can inden Grieckschen text gevoeght worden ofte by de woorden bevelen gegeven, ofte by het woort uytvercoren.

4 N. tot het Apostel-ampt. Siet Matth. 10.1, etc.

b Ioan. 20.21.

5 N. hoe sy het Euangelium souden prediken door de geheele werelt. Matth. 28.19. Marc. 16.19. ende te Ierusalem wachten op de sendinge des H. Geests. Luc. 24.49.

3

^c Aen welcke hy oock, na dat hy geleden hadde, hem selven levendigh ⁶ vertoont heeft, met vele gewisse ⁷ ken-teeckenen, veertich dagen lanck, zijnde van haer gesien, ende sprekende van de dingen die het Coninckrijcke Godts aengaen.

c Marc. 16.14. Ioan. 20.19. ende 21.1. 1.Cor. 15.5.

6 Gr. voorgestelt, ofte, tegenwoordigh gestelt heeft in vel.

7 Namel. waer uyt klaerlick is gebleken, dat hy waerlick met het selve lichaem van de dooden was op-gestaen: als daer zijn geweest, dat hy haer dickwijls is verschenen, met haer dickwijls heeft gesproken, ende gegeten, ende dat sy sijne lit-teeckens gesien ende getast hebben. Luc. cap. 24. Ioan. 20. ende 21.

4

^d Ende ⁸ als hy met [haer] vergadert was, beval hy haer, dat sy van Ierusalem niet scheyden en souden, maer verwachten ⁹ de beloften des Vaders, ^e die ghy (seyde hy) van my gehoort hebt.

d Luc. 24. versen 48, 49.

8 Ofte, als hy se by een vergadert hadde.

9 D. den H. Geest, dien de Vader door hem belooft hadde haer te sullen senden. Luc. 24.48. Ioan. 14.26.

e Ioan. 14.26. ende 15.26. ende 16.17.

5

^f Want Ioannes doopte wel met water, ^g maer ghy sult ¹⁰ met den heyligen Geest gedoopt worden, ¹¹ niet lange na dese dagen.

f Matth. 3.11. Marc. 1.8. Luc. 3.16. Ioan. 1.26. Actor. 11.16. ende 19.4.

g Esa. 44.3. Ioël 2.28. Actor. 2.4. ende 11.15.

10 Gr. in den H. Geest, namelick, dien ick op den Pincxster-dagh overvloedelick als water over u sal uytstorten. Het selve voor-seght oock Ioannes de Dooper, Matth. 3.11.

11 Gr. niet na vele dese dagen, namelick, tien dagen daer na.

[fol. 58v]

6

Sy dan die te samen gekomen waren vraeghden hem, seggende, ^h Heere, sult ghy in desen tijdt ¹² aen Israël ¹³ het Coninckrijck weder oprechten?

h Matth. 24.3.

12 D. aen het volck ofte nakomelingen Israëls.

13 Nam. 'twelck de Propheten te voren hebben geseght, door den Messiam te sullen opgerecht worden, ende sy noch meynden, na de gemeyne dwalinge, een wereltsch Coninckrijck te sullen zijn.

7

Ende hy seyde tot haer, ⁱ Het en komt u niet toe te weten de tijden ofte ¹⁴ gelegentheden, die de Vader in sijn eygene macht gestelt heeft.

i Matth. 24.36.

14 N. der tijden, op welcke Godt 't gene hy verordineert ende belooft heeft, sal willen uytvoeren.

8

^{k 15} Maer ghy sult ontfangen de cracht des heyligen Geests, die over u komen sal: ^l ende ghy sult ¹⁶ mijne getuygen zijn, so te Ierusalem, als in geheel Iudea ende Samaria, ende tot aen het uyterste der aerde.

k Actor. 2.4.

15 Ofte, maer ghy sult cracht ontfangen, na dat de heylige Geest over u sal gekomen zijn.

l Esa. 2.3. Luc. 24.27. Ioan. 15.27. Actor. 2.32.

16 Gr. my getuygen zijn, namelick dat ick de beloofde Messias ende Salighmaker der wereldt ben.

9

^m Ende als hy dit geseght hadde, wiert hy ¹⁷ opgenomen daer sy het sagen, ende een wolcke ¹⁸ nam hem wech van haren oogen.

m Marc. 16.19. Luc. 24.51.

17 D. is, opgeheven lichamelick ende sichtbaerlick van de aerde na den hemel. Marc. 16.19. Hebr. 1.3. ende c. 8.1. welcke van Paulo de derde hemel ende het Paradijs genoemt wort, 2.Cor. 12.2, 4.

18 Ofte, nam hem op. ende alsoo wech van hare oogen.

10

Ende alsoo sy hare oogen na den hemel hielden, terwijle hy henen voer, siet, ¹⁹ twee mannen stonden by haer ^{n 20} in witte cleedinge:

19 D. twee Engelen in de gedaente van mannen. Siet Gen. 18.2.

n Matth. 28.3.

20 Soo plachten de Engelen te verschijnen, om daer mede te toonen de reynicheyt harer nature, ende dat sy quamen om blijde dingen te vercondigen. siet Matt. 28.3. Marc. 16.5. Ioan. 20.12.

11

Welcke oock seyden, ²¹ Ghy Galileesche mannen, wat staet ghy ende siet op na den hemel? Dese Iesus, die van u opgenomen is in den hemel, ^o sal ²² alsoo komen, gelijckerwijs ghy hem na den hemel hebbet sien henen varen.

21 Siec Actor. 2. vers 7.

o Dan. 7.13. Matth. 24.30. Marc. 13.26. Luc. 21.27. 1.Thess. 1.10. 2.Thess. 1.10. Apoc. 1.7.

22 D. in sulcker wijse, sichtbaerlick ende in een wolcke. Marc. 13.26. Luc. 21.27. Apoc. 1.7.

12

Doe keerden sy wederom na Ierusalem van den bergh, die genaemt wordt ²³ den Olijf-[bergh], welcke is na by Ierusalem, ²⁴ liggende [van daer] ²⁵ een Sabbaths-reyse.

23 Gr. Oliegarden, N. bergh. Van desen bergh, siet Matth. 21.1.

24 Gr. hebbende.

25 D. so verre als de Ioden mochten gaen op eenen Sabbath-dagh, op welcken het verre reysen verboden was. Exod. 16.29. 't welck na eeniger meyninge, ontrent seven stadien is geweest. So dat (elcke stadie gerekent zijnde voor 125 schreden) het ontrent een quartier uyre gaens soude zijn. Ende also geseyght wort Ioan. 11.18. dat Bethania, van waer Christus ten hemel is opgevaren, Luc. 24.50. op desen bergh gelegen, 15 stadien van Ierusalem was, so moet dit verstaen worden van het begin des Olijf-berghs, op welcken Bethania noch wat verder lagh.

13

Ende als sy ²⁶ ingekomen waren, gingen sy op in de opper-zael, daer sy bleven, [namelick] ²⁷ Petrus ende Iacobus, ende Ioannes, ende Andreas, Philippus ende Thomas, Bartholomeus ende Mattheus, Iacobus Alphei [sone], ende Simon Zelotes, ende ²⁸ Iudas Iacobi [broeder].

26 N. niet alleen in de stadt, maer oock in een huys, 't welck sommige meynen geweest te zijn het huys van Maria de moeder Ioannis Marci, waer van men leest. Act. 12.12.

27 Van dese Apostelen, siet Matth.10.2, etc.

28 Dese Iudas wiert alsoo toegenaemt, om onderscheyden te worden van Iudas Iscariot den verrader: ende alsoo noemt hy hem oock selve in sijnen send-brief vers 1. was andersins toegenaemt Lebbeus. Matth. 10.3.

14

Dese alle waren eendrachtelick ²⁹ volherdende in 't bidden ende smeecken, met ³⁰ de vrouwen, ende Maria de moeder Iesu, ende met ^p sijne ³¹ broederen.

29 D. krachtelick, stantvastelick, ende met lijdsaemheyt aenhoudende.

30 N. die Christum van Galilea waren gevolght, ende hem hadden gedient. Matth. 27.55, 56. Marc. 15.40. Luc. 23.55. Ioan. 19.25. ende oock met hare huysvrouwen, die mede van noode hadden gesterckt te worden, als sullende medegesellinnen zijn van de reysen harer mannen, 1.Corinth. 9.5.

p Matth. 13.55.

31 D. Neven ende bloed-verwanten. Matth. 12.46. als daer waren Iacob ende Ioses, Simon ende Iudas, sonen van Maria Christi moeders suster, Matth. 13.55.

15

Ende ³² in de selve dagen stont Petrus op in't midden der discipelen, ende sprack (daer was nu een schare by een van ontrent hondert en twintich ³³ persoonen)

32 D. op een van die dagen.

33 Gr. namen, D. hoofden, ofte, menschen die by hare namen getelt worden. Siet. Apoc. 3.4. ende 11.13.

16

Mannen broeders, dese Schrift moest vervult worden, ^q welcke de heylige Geest door den mondt Davids voorseght heeft van Iudas, ^r die de leydsman geweest is der gene die Iesum vingen.

q Psal. 41.10. Matth. 26.23. Ioan. 13.18.

r Matth. 26.47. Marc. 14.43. Ioan. 18.3.

17

^s Want hy was met ons ³⁴ gerekent, ende hadde ³⁵ het lot deser bedieninge vercregen.

s Matth. 10.4. Marc. 3.19. Luc. 6.16.

34 Ofte, getelt.

35 So wort de dienst des Apolstelschaps genaemt, om dat de selve van Godt, niet uyt verdienste ofte weerdigheyt, maer na sijn welbehagen gegeven wort. Actor. 8.21.

18

Dese dan ³⁶ heeft verworven ³⁷ eenen acker ³⁸ door den loon ³⁹ der ongerechtigheyt, ^t ende ⁴⁰ voortwaerts over ⁴¹ gevallen zijnde is midden opgeborsten, ende alle sijne ingewanden zijn uytgestort.

36 N. overmits hy de Ioden gelegentheyt heeft gegeven, dat dien acker van haer gecocht wierd om dat gelt, 't welck hem voor de verraderie gegeven was. Matth. 27.6, 7. So dat dit moet verstaen worden niet van het voornemen Iude, maer van de uytkomste die daer op gevolght is.

37 Namel. den bloed-acker. vers 19.

38 Gr. uyt den loon.

39 D. der onrechtveerdige daet der verraderie.

t 2.Sam. 17.23. Matth. 27.5.

40 Dewijle geseght wort Matth. 27.5. dat hy verworght is, so is het gemeyn gevoelen dat hy hem selven met eenen strop verhangen heeft, ende dat hy alsoo voorwaert over ofte in den strop is gevallen, ofte den strop gebroken zijnde voor over gevallen is ende geborsten, ende dat hy alsoo sijn ingewant door een rechtveerdigh oordeel Godts uytgestort heeft. Siet diergelijck exempel in Achitophel. 2.Sam. 17.23.

41 Gr. geworden.

19

Ende het is ⁴² bekent geworden allen die te Ierusalem woonen, alsoo dat dien acker ⁴³ in haer eygen tale ^v genoemt wordt Akeldama, dat is, ⁴⁴ een acker des bloeds.

42 N. dat Godt den verrader Iudam met sulck een doodt gestraft hadde.

43 N. inde Syrische ofte Chaldeische tale, die de Ioden na de Babylonische gevangenisse gebruyckten.

v Matt. 27.8.

44 N. om dat hy gecocht was om het gelt, daer het bloedt Christi om vercocht was geweest.

20

Want daer staet geschreven in't boeck der Psalmen, ^x Sijne ⁴⁵ woonstede worde moest, ende daer en zy niemandt, die in de selve woone. ^{y 46} Ende, ⁴⁷ Een ander neme sijn ⁴⁸ opsienders ampt.

x Psal. 69.26.

45 David als een voorbeelt Christi inden 69 Psalm, spreeckt wel in 't gemeyn van sijne vyanden: doch alsoo in den selven Psalm oock van het lijden Christi gepropheteert wordt, soo past het d'Apostel Petrus in't bysonder op Iudam, die een verrader Christi geweest is.

y Psal. 109.8.

46 N. wort op een ander plaetse in't Boeck der Psalmen noch geseght.

47 David schijnt dese woorden, in den 109 Psalm, wel te spreken dan Doëg, die een was van de opperste Herders des Conincks Sauls, ende hem met de Priesteren tot Nobe hadde verraden. Maer overmits David een voorbeeldt Christi geweest is, so wort dit oock bequamelick op Iudam, die den Heere Christum verraden heeft, van Petro geduydt.

48 Hoe wel het Griecx woort somtijts allerley opsienders-ampten beteeckent, so wort het nochtans hier bysonderlick genomen voor het Apostel-ampt Iude, 't welck alsoo genaemt wordt, om dat de Dienaers des Euangeliums opsicht hebben over de Gemeynte. Actor. 20.28.

21

^z Het is dan noodigh, dat van de mannen, die met ons ⁴⁹ omgegaen hebben alle den tijdt, in welcken de Heere Iesus onder ons ⁵⁰ in ende uyt gegaen is,

z Actor. 6.3.

49 Ofte, vergadert zijn geweest. N. als wy Christum volghden. Onder welcke sonder twijfel de seventich Discipelen oock geweest zijn.

50 D. met ons gemeynsamelick verkeert heeft, met ons op ende neer gegaen heeft, ende sijn ampt, als onse Heer ende meester onder ons bedient heeft. Hebr. Siet. Deut. 31.2. Psal. 121.8. Ioan. 10.9.

22

Beginnende ⁵¹ van den doop Ioannis, tot den dagh toe in welcken hy ^a van ons opgenomen is, een der selve met ons getuyge worde ⁵² sijner opstandinge.

51 D. van den tijdt dat Ioannes heeft beginnen te leeren ende te doopen: want doe begon de bedieninge des Euangeliums, ende corts daer na begon oock Christus selve sijn ampt te bedienen.

a Actor. 1.9.

52 N. ende oock van alle andere Christi leeringen ende daden. Doch hier wordt alleen meldinge gemaeckt van sijne opstandinge, om dat hy daer door krachtelick is bewesen te zijn de Sone Godts, ende de ware Messias. Actor. 2.32. Rom. 1.4.

23

^b Ende sy steldender twee, ⁵³ Ioseph genaemt Barsabas, die toegenaemt was Iustus, ende Matthiam.

b Actor. 6.6.

53 Dese wort in sommige boecken genaemt Ioses, ende wort gehouden een broeder geweest te zijn van Iacobus de jonge.

24

Ende sy baden ende seyden, ⁵⁴ Ghy Heere, ^c ghy ⁵⁵ kenner der herten van allen, ⁵⁶ wijst van dese twee eenen aen, dien ghy uytverkoren hebt,

54 Siet de reden hier van in de aenteeckeninge op Gal. 1.1.

c 1.Sam. 16.7. 1.Paral. 28.9. ende 29.17. Psal. 7.10. Ierem. 11.20. ende 17.10. ende 20.12. Actor. 15.8. Apoc. 2.23.

55 D. ghy die weet hoe sy inwendelick in't herte gestelt zijn.

56 N. door het lot, 't welck van u gestiert wort. Prov. 16. vers 33.

25

Om te ontfangen ⁵⁷ het lot deser bedieninge ende Apostelschaps, daer van Iudas ⁵⁸ afgeweecken is, dat hy henen ginge ⁵⁹ in sijn eygen plaetse.

57 Siet vers 17.

58 Ofte, afgetreden is. D. daer Iudas om sijne boosheyt uytgevallen is.

59 N. die hem, ende sijns gelijcken, van Godt na sijn rechtveerdigh oordeel verordineert is, ende de plaetse der pijne genaemt wort, Luc. 16.28.

26

Ende sy ⁶⁰ wierpen hare loten: ende het lot ⁶¹ viel op Matthiam, ende hy wiert ⁶² met gemeyne toestemminge tot de elf Apostelen gecoren.

60 Gr. gaven hare loten. N. Iosephs ende Matthie, uyt welcke een door het lot soude vercoren worden, op dat alsoo sijne beroepinge tot het Apostelschap als van Godt selve soude komen.

61 Siet diergelijcke in de verkiesinge Sauls tot het Conincks-ampt 1.Sam. 10.20.

62 D. sy hebben alle dese Godtlicke verkiesinge voor goet gekent ende aengenomen.