Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het viij. Capittel.

De Heere vertoont aen Daniel in een gesichte, den strijt tusschen den Ram ende den Bock, ende ’tgene dat na dien strijt volgen soude, vers 1, etc. De Engel Gabriel vertroost Daniel, ende leyt hem, door Christi bevel, dat gesichte uyt, 15. Daniel is hier over seer ontstelt, 27.

1

IN het derde jaer van het Coninckrijck des Conincks Belsazars, ¹ verscheen ² my een gesichte, my Daniel, na ’t gene dat my ³ in den eersten verschenen was.

1 D. wert van my gesien.

2 Hebr. aen my.

3 Tgesichte ’twelck c. 7. beschreven staet, is het eerste ’t welck Danieli is geopenbaert geweest, namelick in het eerste jaer Belsazars. Dit is geweest drye jaren voor den onderganck van de Babylonische Monarchye, nae sommiger rekeninge, die meynen, dat Belsazar maer vijf jaren geregeert en heeft. maer andre zijn van opinie, dat dit geschiet zy XIIII jaren voor het eynde der Babylonische Monarchye, rekenende, dat Belsazar XVII jaren geregeert heeft. Ioseph. lib. 10. Antiq. cap. 13.

2

Ende ick sach ⁴ in een gesichte, (’tgeschiedde nu doe ick’t sach, dat ick ⁵ in de burcht Susan ⁶ was, welcke in het lantschap ⁷ Elam is) Ick sach dan in een gesichte, dat ick aen den vloet ⁸ Ulai was.

4 Dit verstaen eenige alsoo, dat Daniel te dier tijt in een gesichte, maer niet met sijn lichaem, in Persen te Susan aen de riviere Ulai was, doch lichamelick te Babel in Chaldaea, aldaer hy aen ’sConincks hof, sijn ampt waer nam, vers 27. Alsoo bleef wel Ezechiel met het lichaem in Babel, maer wert in gesichten in het lant van Israel gevoert. Ezech. 8.3. ende 40.2. ’t gevoelen van andere siet bov. cap. 6. op vers 9.

5 Hier plegen de Coningen van Persen haer hof te houden. Siet Nehem. cap. 1. op vers 1. ende Esth. cap. 1. vers 2.

6 D. my docht dat ick te Susan was: of, ick was te Susan in een Visioen.

7 Onder Elam wort Persia verstaen. siet Gen. 10. de aenteeck. op vers 22. Ies. 21.2.

8 Een riviere voor by de Stadt Susan loopende, in de Latijnsche historien genaemt Eulaens.

3

Ende ick hief ⁹ mijne oogen op, ende ick sach: ende siet, ¹⁰ een Ram stont ¹¹ voor dien vloet, die hadde ¹² twee hoornen, ende ¹³ die twee hoornen waren hooge, ende ¹⁴ ’t eene was hooger dan het ander, ende ¹⁵ ’t hoochste quam in’t laetste op.

9 Verstaet, in gesichte.

10 Hier door wiert beduyt ’t Rijcke der Meden ende Persen, vers 20. ’twelck cap. 7. door den beer is afgebeelt geweest.

11 Dat is, aen den oever der riviere Ulai.

12 Dit beteeckent de Coninckrijcken der Meden ende der Persen, die in een gesmolten zijn, ende ’twaren machtige Coninckrijcken in Asia, doch noch machtiger doe sy Babylonien overwonnen hebben.

13 Dit beteeckent de groote macht der Persen ende der Meden.

14 T.w. het Persische, ’twelck grooter ende machtiger wert dan het Rijcke der Meden.

15 Het Rijcke der Meden was wel het outste ende het treffelickste in’t eerste, maer na der hant is het Persische Rijcke veel machtiger geworden onder de regeeringe van Cores, doe hy geworden was, Coninck van Persen, Meden, Babylonien, etc.

4

Ick sach dat ¹⁶ de Ram met de hoornen ¹⁷ tegen’t Westen stiet, ende tegen’t Noorden, ende tegen’t Zuyden, ende ¹⁸ geene dieren konden voor sijn aengesichte bestaen, ende daer en was niemant die ¹⁹ uyt sijner hant verloste: maer ²⁰ hy dede nae sijn welgevallen, ende ²¹ hy maeckte sich groot.

16 T.w. de Ram met de twee hoornen, beteeckenende de Meden ende Persen, die allerley volckeren op aerden bekrijchden ende onder haer gebiet brachten.

17 Hebr. tegen de zee. Siet Gen. 12. op vers 8. Dit beteeckende dat de Meden ende Persen de volckeren in dat geweste gelegen, onder hare heerschappye brengen souden, als Babylonien, Syrien, Cappadocien, kleyn-Asien ende Griecke-lant. Van gelijcken hebben sy gedaen in d’ander quartieren der werelt. Dit ist dat cap. 7. vers 5. wort te kennen gegeven door de drye ribben, die de beer in sijne muyle hadde tusschen sijne tanden. Siet de aenteeck. aldaer.

18 D. geen Coninckrijcken, noch volckeren.

19 D. uyt sijn gewelt.

20 De sin is, Het ginck de Persen na haren wensch. Verstaet dit niet alleen van den Coninck Cyro gesproken te zijn, Maer oock van sijne na-volgers. De Koninck van Persen is in die tijden geweest de grootste ende machtichste Coninck op aerden.

21 Of, Hy dede groote dingen. Siet Psal. 35. de aenteeck. op vers 26. Alsoo onder vers 8. Verstaet het gene dat in dit vers ende elders van den voorspoet ende groote victorien der Persen gesproken wort, also, dat sy nochtans oock dickwijls nederlagen gehadt hebben, als insonderheyt Xerxes in Grieckenlant, ende elders, maer even wel hebben hare vyanden eyndelick moeten den necke onder haer buygen.

5

Doe ick [dit] over-leyde, siet daer quam ²² een geyten-bock ²³ van’t Westen ²⁴ over den gantschen aerdbodem, ende ²⁵ en roerde de aerde niet aen: ende die bock hadde ²⁶ een aensienlick hoorn ²⁷ tusschen sijne oogen.

22 Hebr. een bock der geyten. D. een jonge bock. hier door wort beduyt het Rijcke der Griecken of Macedoniers, onder vers 21. welcker Generael was Alexander Magnus, die noch maer XXI jaer out en was, doe hy Darium den Coninck der Persen heeft aengetast: het Rijck van Macedonien en was oock nergens nae in grootheyt, sterckte, ende vermogen, met het Persische Rijcke te vergelijcken.

23 D. uyt Griecken-lant, liggende west-waert van Asia.

24 D. hy nam gantsch Asiam in, als oock dat gantsche lant daer Daniel was doe hy dit gesichte hadde: Aldus plegen de heylige Schribenten te spreken van het lant daer sy in zijn, of in het welcke geschiet ’tgene dat sy verhalen. Alsoo Marc. 15. vers 33. ende elders.

25 D. hy quam met sijn leger soo snellick aen, als of hy gevlogen hadde, als of hy d’aerde met sijne voeten niet en hadde aengeroert. hy heeft in ses jaren tijdts onder sijne heerschappye gebracht Illyricum, Thraciam, geheel Griecken-lant, de Persen, Meden, Babyloniers, Egyptenaers, Tyriers, ende veel andre volcken te lanck hier te verhalen.

26 Hebr. eenen hoorn des gesichts, D. eenen grooten hoorn, die licht om sien was. Dit was Alexander de Groote, die der Griecken Velt-overste was. Hy wort vers 8. genoemt, een groot hoorn. Hy heeft soo groote victorien bevochten, als oyt Coninck gedaen heeft, Hy ist die eerst de Monarchye der Griecken gesticht heeft.

27 Niet boven op het hooft, gelijck alle andere bocken, maer tusschen sijne oogen, gelijck de een-hoorn, om meerder gewelt te kunnen doen, ende om te gewisser te kunnen treffen daer hy op mickte.

6

Ende hy quam tot den Ram, ²⁸ die de twee hoornen hadde, dien ick hadde sien staen voor den vloet: ende ²⁹ hy liep op hem aen ³⁰ in de grimmicheyt sijner kracht.

28 Hebr. den heere der twee hoornen. Siet Gen. Cap. 14. de aenteeck. op vers 13.

29 Hy liep op hem aen, of, tegen, of tot hem aen. De sin is, dat Alexander Magnus de Persen ende Meden dapperlick den krijch heeft aengedaen, ende haer soo aengetast heeft, dat hy haer haer gantsche Rijcke ende macht benomen heeft.

30 De toorn is de wet-steen der kracht.

7

Ende ³¹ ick sach hem, ³² nakende aen den Ram, ende ³³ hy verbitterde sich tegen hem, ende ³⁴ hy stiet den Ram, ende ³⁵ hy brack sijne beyde hoornen: ende ³⁶ in den Ram en was geen kracht, om voor sijn aengesichte te bestaen: ende ³⁷ hy wierp hem ter aerde, ende hy vertradt hem, ende daer en was niemant die den Ram uyt sijne ³⁸ hant verloste.

31 Hier laet de Heere sijnen Prophete sien de victorien Alexandri des Grooten, die by-nae geheel Orienten onder sijn gebiet gebracht heeft, na dat hy Darium overwonnen hadde.

32 Dat is, tot dichte aen den Ram. Het rijcke Darij was wijt van Macedonien gelegen, ende ’t hadde veel stercke voorschansen, ende veel steden, die onwinbaer schenen te zijn: So dat het scheen onmogelick te wesen, dat de Bock aenden Ram soude kunnen komen, die met sulcke sterckten en vasticheden omcingelt was.

33 Verstaet dit van de moedige aenslagen Alexandri Magni.

34 Hebr. sloech. Hy heeft Darium in twee groote velt-slachten overwonnen, na dat eerst de macht der Persen wel dapper in kleyn-Asien verswackt was.

35 D. hy benam de Persen ende Meden al hare macht.

36 Darius heeft wel een machtich leger op de beenen gebracht, sijne soldaten blinckende van gout, silver, en kostelicke gesteenten, maer dit alles was maer eenen cierlicken pronck ende pracht, geene bestendige macht om gewelt te doen.

37 Darius is van sijn eygen volck omgebracht, maer Alexander heeft al de heerlickheyt, ende Conincklicke weerdicheyt der Persianen als onder sijne voeten vertreden.

38 D. macht, gewelt.

8

Ende ³⁹ de geyten-bock maeckte sich uyt der mate groot: maer ⁴⁰ doe hy sterck geworden was, ⁴¹ brack dat groote hoorn, ende daer quamen op, aen des selven plaetse vier aensienlicke, ⁴² nae de vier winden des hemels.

39 Het Rijcke der Griecken, onder het beleyt Alexandri is door de overwinninge der Persische Monarchye, groot ende machtich geworden.

40 Of, so haest als hy sterck geworden was, of doe hy op het sterckste was, hebbende geheel Oosten onder sijne heerschappye gebracht.

41 Of, wert dat groote hoorn (Alexandri des Grooten Rijcke beduydende) gebroken. vers 22. Hy is gestorven aen een hitsige koortse, ofte door dronckenschap, of, soo andre schrijven, vergeven zijnde, in het 32 of 33 jaer sijnes levens, na dat hy ontrent seven jaren lanck als Monarcha geregeert hadde. doch met hem en heeft sijne Monarchye geen eynde genomen, maer sy is in vieren verdeylt geworden onder sijne Velt-overste, ’twelck door die vier aensienelicke hoornen wort te kennen gegeven, siet onder vers 22.

42 D. tegen de vier gewesten der werelt, T.w. Macedonien, tegen’t Westen, kleyn-Asien tegen’t Noorden: Syrien tegen’t Oosten: Egypten tegen’t Zuyden. zijnde dese Coninckrijcken elck met hare aenhangselen, afdeelingen van de Monarchye Alexandri des Grooten.

[fol. 103r]

9

Ende ⁴³ uyt eenen van die quam voort ⁴⁴ een kleyn hoorn, ’twelck uytnemende groot wert, ⁴⁵ tegen’t Zuyden, ende tegen’t Oosten, ende tegen ⁴⁶ het cierlicke [lant]:

43 T.w. uyt Seleuco Nicanore, den Coninck in Syrien.

44 T.w. Antiochus Epiphanes, van wegen sijne wreetheyt genoemt Epimanes, D. den dollen. Siet van desen breeder bov. cap. 7. vers 8. Hy wort cap. 11.21. genoemt de verachtsame, om dat hy de jongste onder sijne broederen was, ende geen apparentie en was dat hy immermeer tot het Rijcke soude komen, want sijn outste broeder leefde noch, ende die hadde sonen. Doch Antiochus Epiphanes te Roomen in gijselinge gehouden wesende, ende aldaer vernomen hebbende sijnes broeders doot, is hy heymelijck van Roomen ontcomen, ende heeft sijnes broeders sone verdreven, ende selfs ’tRijcke van Syrien ingenomen.

45 Hy overwon Ptolomaeum den Coninck van Egypten in’t Zuyden, ende den Coninck van Armenien in’t Oosten, ende een deel van Persen, 1.Mach. 3.31. ende oock het Ioodsche lant.

46 Aldus wort het Ioodsche lant genoemt, siet 2.Sam. 1.19. ende Psal. 48.3. ende Ierem. 3.19. Ezech. 20. vers 6, 15. Dan. 11.16. Andre houden het Hebr. woort Zebi in den text, beteeckenende cieraet, heerlickheyt, als Ezec. 20.6. ende Dan. 11.16. Het Ioodsche lant wort genoemt het heerlicke lant, of, het lant des cieraets, niet soo seer van wegen de voor-treffelickheyt ende schoonheyt der landouwe, als ten aensien van de onweerdeerlicke heerlickheyt der kercke Godes in het Ioodsche lant.

10

Ende het wert groot ⁴⁷ tot aen het heyr des hemels: ⁴⁸ ende ’t wierper [sommige] van dat heyr, naemlick ⁴⁹ van de sterren, ter aerde neder, ende ⁵⁰ ’t vertradtse.

47 Of, tegen des hemels heyr. Dat is, hy quam so wijt, dat hy selfs het volck Godes aentaste, ’twelck hier genoemt wort het heyr des Hemels, om dat de namen der kinderen Godes in den Hemel geschreven staen, Luc. 10.20. ende hare burgerschap in den hemel is, Phil. 3.20. Onder vers 24. wort Godes kercke(’twelck doe de Ioden waren) genoemt het volck der heyligen, of, het heylige volck. ende cap. 7. vers 18. De heylige der hoochten.

48 Ter aerde werpen, is hier te seggen, dooden.

49 D. van de gene die onder de Regenten, soo in den kerckelijcken, als in politijcken stant uytmunteden, ende in hare bedieningen in getrouwicheyt, als de sterren aen den hemel, uytgemunt hebben.

50 Als of hy seyde, Ten sal hem niet genoech zijn, dat hy die schoon-schijnende sterren sal dooden, maer hy salse noch daer en boven vertreden, als het slijck der straten.

11

Ia ⁵¹ het maeckte sich groot ⁵² tot aen ⁵³ den Vorst dies heyrs, ende ⁵⁴ van dat selve wiert wechgenomen ⁵⁵ het geduerich [offer], ende ⁵⁶ de wooninge sijnes heylichdoms wiert nedergeworpen.

51 Of, het vergrootte sich. And. het woude sich verheffen.

52 Of, tegen, ende alsoo vers 12.

53 D. tegen Godt den Heere. die genoemt wert een Vorst der Vorsten. vers 25. ende die het hooft sijner H. kercke is.

54 Van dat selve, T.w. hoorn, D. van Antiocho Epiphane, wiert het offer wech genomen, alsoo dat den volcke Godes wiert verboden te offeren. Siet 1.Mach. 1.47.

55 Siet Exod. 29.38, etc. Num. 28.3. ende can door den offer, hier verstaen worden de gantsche Godts-dienst.

56 Hier wort voorseyt, dat Antiochus den Tempel soude berooven, verbreken, ende verbranden, als willende Godt den Heere berooven van de eenige plaetse in de gantsche werelt, die hy hadde uytverkoren tot sijnen uytterlicken Godts-dienst.

12

Ende ⁵⁷ het heyr wiert inden afval overgegeven tegen het geduerich [offer]: ende ⁵⁸ het wierp ⁵⁹ de waerheyt ter aerde, ende ⁶⁰ dedet, ende ’t geluckte wel.

57 D. vele van Godes volck wierden van Godt rechtveerdelick over-gegeven inden afval, also dat sy den gantschen Godts-dienst versaeckten, ende tot de heydensche Afgoderije vervielen, door aendrijvinge van Antiochus. siet 1.Mach. 1.12, etc. ende cap. 2.15. And. Ende het heyr wert [hem] over-gegeven om der over-tredinge wille tegen het geduerich offer. het heyr [T.w. het heyr des Heeren, of des hemels, als vers 10. hem] T.w. Antiocho, om der overtredinge begaen tegen den Godts-dienst. And. het heyr wert hem gegeven tegen het dagelicks-offer (D. tegen den Godts-dienst) om der verdervinge wille, D. een heyr-kracht wert hem gegeven om Godes wrake uyt te voeren aen de overtreders van den Godts-dienst.

58 T.w. hoorn. of hy] T.w. Antiochus.

59 Dat is, den waren Godts-dienst, ende goddelicke leere der wet.

60 Aldus voorseyt de Prophete, dat Antiochus Epiphanes of Epimanes, sijne boose gedachten, ende godtloose voornemens, nae sijn wel gevallen, eenen tijt lanck soude uytrichten. Siet Ioseph. lib. x. Antiq. Iudaic. cap. 14.

13

Daerna hoorde ick ⁶¹ eenen heyligen spreken: ende ⁶² de heylige seyde ⁶³ tot den onbenoemden die daer sprack: Tot hoe lange sal ⁶⁴ dat gesichte ⁶⁵ van het geduerich [offer] ⁶⁶ ende [van] den verwoestenden afval zijn, ⁶⁷ dat so het heylichdom, als het heyr, [ter] vertredinge sal overgegeven worden?

61 T.w. Eenen heyligen Engel, die van dit gesichte met eenen anderen Engel sprack tot onderwijsinge van Daniel. want de Engelen wenschen in te sien de verborgentheden Godes, 1.Pet. 1.12.

62 Dien selven Engel.

63 T.w. tot den Heere Christum, den Sone Godes, die aldaer in de gedaente van een man verscheen. Andre, Tot den genen die verborgene dingen vertellen can. Ioh. cap. 1.18. And. Tot den wonderbaerlicken teller, ende die duyden dit oock op Christum, die alles weet. Andre houden het Hebr. woort Palmoni in den text, ’twelck nae haer meeninge, een vercortinge is van dese twee woorden, Peloni Almoni, waer van siet Ruth cap.4. de aenteeck. op. vers 1. ende 1.Sam. 21.4. ende 2.Reg. 6.2.

64 D. ’tgene dat door dit gesichte beduyt wort.

65 Of, des geduerigen offers, D. aengaende het geduerich offer.

66 And. veroorsakende verwoestenden afval, of, ende de verwoestende overtredinge: want het was om der sonden wille, dat Antiochus, de verwoester, over het lant quam. ofte, hoe lange sal de overtredinge verwoesten.

67 De sin is, Hoe lange sal de Godtsdienst, ende alle godtsalicheyt aldus vertreden worden onder desen wreeden tyran Antiocho? want heyr beteeckent hier Godes volck, gelijck bov. vers 10. ende 11.12. Ende heylichdom (Hebr. heylicheyt) den Tempel. ende alsoo vers 14.

14

Ende ⁶⁸ hy seyde ⁶⁹ tot my, ⁷⁰ Tot twee duysent ende drie hondert ⁷¹ avonts, [ende] morgens: dan sal het heylichdom ⁷² gerechtveerdicht worden.

68 Niet de vragende Engel, maer de onbenoemde, T.w. Christus, daer van vers 13. gesproken is.

69 Niet tot den Engel die daer vraechde, want hy niet soo seer om sijnen’t wille, als om Daniels, ende der kercke wille vraechde. Siet 1.Pet. 1.12.

70 Dat zijn, ses jaren drye maenden, ende xviij dagen, want in het loopende jaer 143 des Rijcks der Seleuciden, is de verwoestinge ofte afval van den waren Godts-dienst begonnen, 1.Mach. 1.21. ende in het jaer 149 als Antiochus sterf, (1.Mach. 6.16.) is sy opgehouden. Andre rekenen dese jaren aldus: In’t jaer 142 den 6 dach van de seste maent, doe de hooge Priester Onias (anders Menelaus genoemt) sijnen dienst Antiocho aenboot (Ioseph. Antiq. lib. 12. cap. 6.) doe begon de verwoestinge, ende in het 148, den 25 dach van de negende maent, doe reynichde Iudas Machabaeus den Tempel. 1.Mach. 4.52. Dit zijn net 6 jaren, 3 maenden, ende 18 dagen.

71 D. dagen, want uyt avont ende morgen bestaet de ordinaris dach.

72 D. van Godt voor rechtveerdich verklaert ende gehouden worden. D. erkent ende aengenomen voor sijn huys, het welcke hy te vooren door sijn rechtveerdich oordeel hadde verstooten ende laten ontheyligen, ofte, sal gerechtveerdicht worden, D. sal van het onrecht ende afgodisch misbruyck gevrijt ende in sijn wettelick ende rechtmatich gebruyck herstelt worden.

15

Ende ’t geschiedde doe ick dat gesichte ⁷³ sach, ick Daniel; ⁷⁴ so socht ick ’t verstant [des selven]: ende siet, daer stont ⁷⁵ voor my ⁷⁶ als de gedaente eenes mans.

73 Ofte, gesien hadde.

74 Ten was Daniel niet geheelick onbekent, maer hy en verstont noch niet genoechsaem waer toe dat hem dit, ende de gantsche gemeynte der geloovigen dienlick was.

75 Voor my, of, over my, of, als tegen over my, als Gen. 2.18.

76 Sommige verstaen dit van den Engel Gabriel, die in’t volgende bevel ontfangt van den Heere Christo. andere meenen dat het de Heere Christus selfs geweest zy, die sich in de gedaente eens mans geopenbaert, ende den Engel Gabriel bevel gegeven heeft.

16

Ende ick hoorde ⁷⁷ tusschen Ulai ⁷⁸ eenes menschen stemme: die riep, ende seyde, ^{a 79} Gabriel, geeft desen het gesichte te verstaen.

77 Of, te Ulai, of, in’t midden van Ulai, D. tusschen de beyde oevers der Riviere Ulai.

78 Of, een menschelicke stemme. dit was de stemme Christi, die over den Engel te gebieden hadde.

a Dan. 9.21. Luc. 1.26.

79 Gabriel is de name eenes H. Engels, ende wort van sommige uytgeleyt, Een man Godes: Van andre, de kracht des stercken Godts. Siet oock onder 9.21. ende Luc. 1.26.

17

Ende ⁸⁰ hy quam nevens daer ick stont: ende als hy quam verschrickte ick, ende ⁸¹ ick viel op mijn aengesichte: doe seyde hy tot my, Verstaet, ⁸² ghy menschen kint: want dit gesichte sal ⁸³ zijn tot den tijt des eyndes.

80 T.w. de Engel Gabriel.

81 Siet Ezec. cap. 1. de aenteeck. op vers 28.

82 Alleen worden Daniel ende Ezechiel (zijnde in goddelicke gesichten) aldus genoemt. Siet Ezech. cap. 2. op vers 1. And. ghysone Adams.

83 Dat is, sal vervult worden te dier tijt, als de Messias, (die in de laetste dagen is geopenbaert geworden, 1.Pet. 1. vers 20) ende het eynde der Wet Rom. 10. vers 4. sullen gekomen zijn. Ofte, als sommige, Dit gesichte heeft noch een verder verstant, dan simpelick op Antiochum Epiphanem, daer door oock wort gemeynt noch een ander groot vyant van Godes kercke aen’t eynde der werelt. And. sal zijn ter bepaelder, ofte preciser, ofte preciselick bestemder tijt: daer van de sin soude zijn, Dit en is geen ydele speculatie, maer ’t gesichte sal sijne kracht hebben, ende ter tijt van Godt bestemt voltrocken worden.

18

Als hy nu met my sprack, viel ick in eenen diepen slaep op mijn aengesichte ter aerde: ⁸⁴ doe roerde hy my aen, ⁸⁵ ende hy stelde my op mijne stantplaetse.

84 T.w. om my te wecken, ende te verstercken. Vergel. 1.Reg. 19. versen 5, 7. And. So naederde hy tot my, of, so quam hy tot my.

85 Of, hy richtede my op, dat ick stont.

19

Ende ⁸⁶ hy seyde, Siet, ick sal u te kennen geven watter geschieden sal ten eynde ⁸⁷ deser gramschap: want ⁸⁸ ter bestemder tijt sal’t eynde zijn.

86 T.w. de Engel Gabriel.

87 D. der elende ende des jammers, welcke Godt over de Ioden gebracht heeft, of, brengen sal, door hare sonden tot toorne verweckt zijnde.

88 D. de volvoeringe sal geschieden ter bestemder tijt. And. ter bestemder tijt sal [de straffe] een eynde nemen.

20

De Ram ⁸⁹ met de twee hoornen, dien ghy gesien hebt, ⁹⁰ zijn de Coningen der Meden ende der Persen.

89 Hebr. de Heere der twee hoornen. Siet Gen. cap. 14. op vers 13.

90 Of, de Coningen der Persen ende Meden zijn de Ram. D. sy worden beteeckent, of afgebeelt door dien Ram, als bov. cap. 2.38. alsoo oock vers 21. De sin is, het sal geschieden, dat het geheele Coninckrijcke der Babyloniers van de Meden ende Persen sal ingenomen worden.

21

Die ⁹¹ hayrige Bock nu, ⁹² is de Coninck van Griecken-lant: ende het groote hoorn ’t welck tusschen zijne oogen is, is ⁹³ d’eerste Coninck.

91 Of, ruygen, rouw van huyde. als Gen. 27.11. D. dien vreeselicken, of schrickelicken Bock.

92 Dat is, beteeckent het Coninckrijcke van Iauan, D. van Griecke-lant, Verstaet daer onder oock Macedonien. Siet Gen. 10. op vers 2.

93 T.w. Alexander de Groote, ende verstaet dit alsoo, dat hy de eerste Coninck der Griecken soude zijn, die de Persen ende Meden met krijch overwinnen soude. Hier uyt besluyten sommige, dat het derde Coninckrijcke, bov. cap. 2. ende cap. 7. niet en kan geduyt worden alleen op de regeeringe van Alexander de Groote, maer oock op sijne successeurs, de Lagiden, en de Seleuciden. Hier op kan de verstandige leser letten.

22

Datter nu ⁹⁴ viere aen sijne plaetse stonden, ⁹⁵ doe het verbroken was: vier Coninckrijcken sullen ⁹⁶ uyt dat volck ontstaen, doch ⁹⁷ niet met sijne cracht.

94 T.w. hoornen, D. Coninckrijcken, welcke waren Egypten, Syrien, Macedonien, kleyn Asien.

95 D. als Alexander Magnus sal gestorven zijn. Siet bov. op vers 8.

96 T.w. uyt de Griecken. dit en is niet te verstaen van het geslachte ofte kinderen Alexandri Magni, want als geseyt wort hier ond. cap. 11.4. Ontrent 12 Iaer na sijn doot, zijn sijne sonen Alexander ende Hercules, mitsgaders hare moeders, ende sijn gantsche geslachte omgecomen: Ende sijn Coninckrijcke is verscheurt, ende vier Coningen van andre stammen, hebben sijne Rijcken onder haer gedeelt.

97 D. niet soo machtich als Alexander de Groote, met den welcken sy niet en zijn te vergelijcken.

23

Doch ⁹⁸ op het laetste hares Coninckrijcks, alst de afvallige ⁹⁹ op’t hoochste sullen gebracht hebben, so salder ¹⁰⁰ een Coninck ¹⁰¹ staen, ¹⁰² stijf van aengesichte, ende ¹⁰³ raetselen verstaende.

98 Hebr. in den voort-ganck, of, in’t gevolch hares Coninckrijcks. Siet bov. cap. 2.28. T.w. als haer Coninckrijcke sal beginnen af te nemen, door de groeyende ende dagelicks aenwassende hooge macht der Romeynen. Andre verstaen hier door het laetste hares Coninckrijcks, hare heerschappye over de Ioden in het Ioodsche lant, want hare regeringe in Syria heeft noch lange geduert. Maer Antiochus Epiphanes is de laetste geweest, die over Iudaea geheerscht heeft.

99 Dat is, de mate harer sonden sullen volbracht hebben. D. als veel Ioden van den waren Godts-dienst sullen afgeweken zijn, daer van te lesen is 1.Mach. 1.12. etc. ende cap. 2.15. Hebr. alst de afvallige volkomen sullen gemaeckt hebben. Van dese afvallige siet boven vers 12.

100 Verstaet dit van Antiocho Epiphane, die het Rijcke met list heeft ingenomen, siet ond. cap. 11. vers 21.

101 D. regeren.

102 Siet Deut. 28. de aenteeck. op vers 50.

103 Siet Psal. 78. de aenteeck. op vers 2. Antiochus Epiphanes is geweest een man sonder schaemte, of eere, durvende doen wat hem inden sin quam, een loos boeve, haest kunnende duystere dingen vatten, ende selfs kunnende verborgene bedriegerijen seer behendelick bedencken.

24

Ende ¹⁰⁴ sijne cracht sal sterck worden, doch ¹⁰⁵ niet door sijne cracht; ende hy sal’t ¹⁰⁶ wonderlick verderven, ende ¹⁰⁷ sal geluck hebben, ende sal’t doen: ende hy sal

104 T.w. Antiochi Epiphanis.

105 Maer door toelatinge Godes, willende de sonden sijnes volcks door hem, als een roede, te huys soecken. Siet bov. vers 12. Andre verstaen dit alsoo, dat hy het doen soude niet door kracht, maer door archlisticheyt, bedroch, verraderije, ende moorderije. Siet vers 25. Hy heeft, als sommige schrijven, sijnes vaders, ende oock sijnes eygenen broeders om-brenginge in eene seditie weten te bestellen, ende hy heeft sijnes broeders Seleuci sone het Rijcke afhandich gemaeckt, ende voor sich selven genomen. Hoe hy door hulpe ende bedroch der Ioodscher hooge-Priesteren, ende de Apostasie veler Ioden, het Ioodsche lant over-heert hebbe, siet het eerste boeck der Machabeen, ende Iosephum.

106 Hebr. hy sal wonderheden verderven, Antiochus Epiphanes heeft veler wegen groot verderf gedaen, maer insonderheyt in het Ioodsche lant, ende aen den Tempel te Ierusalem. siet 1.Mach. 1.22.

107 T.w. in het uytrichten sijner booser aenslagen.

[fol. 103v]

¹⁰⁸ de stercke, mitsgaders ¹⁰⁹ het heylige volck verderven.

108 Sommige verstaen hier door de stercke, de Egyptenaers, siet 1.Mach. 1.20. Maer andre verstaen hier door, de godtvruchtige onder de Ioden, die vers 10. genoemt zijn des hemels heyr. Andre, niet alleen de Egyptenaren, of Ioden, maer oock andre nabuerige Natien, die hy bekrijgen soude.

109 D. de Ioden, siet 1.Mach. 1.25. Hebr. het volck der heylicheyt.

25

Ende ¹¹⁰ door sijne ¹¹¹ cloeckheyt ¹¹² so sal hy de bedriegerye ¹¹³ doen gedyen ¹¹⁴ in sijne hant; ende hy sal sich in sijn herte ¹¹⁵ verheffen: ende ¹¹⁶ in stille ruste sal hyder vele verderven, ende sal staen ¹¹⁷ tegen den Vorst der Vorsten: doch hy sal ¹¹⁸ sonder hant verbroken worden.

110 Of, nae, of, vermits, of, boven.

111 Het Hebr. woort beteeckent, verstant, of verstandicheyt, vernuft, neersticheyt, gaeuwicheyt, ende cloeck beleyt.

112 D. door sijne archlisticheyt sal hyder vele bedriegen, T.w. die van Asien, Syrien, ende Egypten, die hy met geschencken en gaven heeft aen de hant gekregen, ende gehouden.

113 Of gelucken.

114 Of, onder sijne hant.

115 Hebr. groot maken. De sin is, na dat hy vele groote saken geluckelick ende nae sijnen wensch sal hebben uytgerecht, so sal sijn herte des halven sich verhoovaerdigen.

116 D. terwijle de menschen sonder eenich achterdencken van quaet sullen zijn, ende meynen, dat alle dingen stille ende wel zijn, so sal hy daer op loeren, ende hy salder vele onvoorsiens overvallen. And. door gerusticheyt, D. makende bedriegelicken vrede, om dese ende die alsoo te bedriegen. siet 1.Mach. 1.31.

117 D. tegen den Godt Israels. Siet bov. vers 11.

118 Maer door eene verschrickelicke kranckheyt, komende van Godt den Heere. Siet 1.Mach. 6.8, etc. ende 2.Mach. 9.5, etc.

26

¹¹⁹ ’Tgesichte nu van avont ende morgen, datter geseyt is, is de waerheyt: ende ghy, ¹²⁰ sluyt dit gesichte toe, want ¹²¹ daer zijn noch vele dagen toe ¹²².

119 Siet bov. vers 14.

120 Dat is, verbercht het, versegelet, houdt het secreet, T.w. dat het niet ruchtbaer en worde onder de ongeloovige ende vyanden van Godes kercke: sulcke honden ende swijnen, souden daer door meer verbittert ende rasender gemaeckt worden. Vergel. Ies. 8.16. Apoc. 10.4. maer ten wort Daniel niet verboden den Godtsaligen Ioden dit te openbaren tot haren troost, als cap. 12.4. Doch alles met discretie.

121 T.w. eer dese Prophetye vervult sal worden. Daer zijn over de drye hondert jaren verloopen van de doot Belsazars, ofte het beginsel van de Monarchye der Persen over Babel (doe Daniel dit propheteerde) tot de doot Antiochi Epiphanis.

122 Tot hier toe is verklaert het eerste deel des achtsten capittels, namelick de Prophetye van het Rijcke der Persen ende Meden, Alexandri des Grooten, ende der gener die hem in het rijcke gevolcht zijn.

27

Doe wiert ick Daniel ¹²³ swack, ende ¹²⁴ was [eenige] dagen cranck: daerna stont ick op, ende dede des Conincks ¹²⁵ werck: ende ick was ontsett ¹²⁶ over dit gesichte, maer ¹²⁷ niemant merckte’t.

123 Of, ick wiert kranck gemaeckt, etc.

124 T.w. van schrick ende van verbaestheyt.

125 D. ick bediende het ampt ’twelck my de Coninck hadde opgeleyt. siet boven de aenteeck. vers 2.

126 Of, Van wegen dit gesichte, ’twelck Daniel so verschrickt hadde, dat het uyt sijnen sin niet en konde gaen.

127 De sin is, Al was ick hier over soo seer ontstelt, nochtans bedwong ick my soo, dat niemant uyt mijn gelaet mijne verslagentheyt ofte verbaestheyt en konde mercken, Of, dat niemant en merckte, waer van dat ick kranck geworden was, of, dat ick sulck een gesichte gehadt hadde, achtervolgens het bevel ’twelck Godt hem gegeven hadde vers 26.