Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het vij. Capittel.

Daniel siet in een gesichte vier dieren uyt de zee opcomen, vers 1, etc. Ende den ouden der dagen aen den Sone des menschen, een eeuwich Rijcke overgevende, 9. Daniel ontfangt de beduydinge van dat gesichte, 15. daer over hy seer beroert wert, 28.

1

¹ IN het eerste jaer Belsazars des Konincks van Babel, ² sach Daniel eenen droom, ende gesichten sijnes hoofts, op sijnen leger: doe ³ schreef hy dien droom, [ende] ⁴ hy seyde ⁵ de hooftsomme ⁶ der saken.

1 In dit capit. wort voorgestelt de selve prophetye van de vier Monarchyen (doch met een ander gesichte) die in het tweede cap. voorgedragen is.

2 Tot hier toe zijn verhaelt de gesichten die de Coningen van Babel gehadt hebben, welcke Daniel heeft uytgeleyt, Nu volgen de gesichten die Daniel selfs gehadt heeft.

3 Op dat hy nemmermeer in vergetinge komen en soude, want dit en wiert Daniel niet voor hemselven alleen geopenbaert, maer tot stichtinge ende onderwijsinge der gantscher Gemeynte.

4 Wel verstaende eerst tot de Ioden, doch tot dienst van de kercke, soo des ouden als des nieuwen Testaments.

5 Chald. het hooft.

6 Of, der woorden, T.w. die hy in dat gesichte gesien ofte gehoort hadde.

2

Daniel antwoordde ende seyde, Ick sach in mijn gesichte by nachte, ende siet, ⁷ de vier winden des hemels braken voort ⁸ op de groote zee.

7 Een voor-beelt van krijch ende oorloge, dat namelick het eene Coninckrijcke tegen het andre soude opstaen, het eene soeckende het andre te onderdrucken, ende te verdelgen, ’twelck alles niet by geval en geschiet, maer gelijck Godt de Heere sulcks in sijnen raet besloten ende verordineert hadde.

8 D. op der aerde, in dese werelt. De sin is, Dat de werelt zijn sal als een onstuymige zee, die met verscheydene winden (tegens malkanderen aenstootende) soude beroert worden, als of alle de wolcken ende winden t’samen tegen malkanderen aenliepen, alles in roere stellende. Siet Apoc. 17. vers 1, 15.

3

Ende daer klommen ⁹ vier groote dieren op ¹⁰ uyt de zee, ¹¹ ’t een van ’t ander ¹² verscheyden.

9 De vier Monarchyen worden beteeckent door de groote dieren, vers 17. gelijck oock door het groote beelt, cap. 2. De groote Coninckrijcken ofte Monarchyen worden by felle beesten vergeleken, om dat gemeynelick groote Rijcken groote wreetheyt aenrichten, met moorden, branden, rooven, ende andre wreetheden ende ongeregeltheden. Vergel. Ies. cap. 5.29.

10 D. uyt der aerde, in de werelt, die groot, wijt ende breet is, ende nimmermeer stille, maer altijt woelende, gelijck de onstuymige zee. Daer en geschiet nimmermeer veranderinge van Rijcken ende landen, dan met groote beroerten, ende bloetstortingen.

11 Chald. die van die.

12 T.w. in de maniere van regeringe, ende andre dingen meer, gelijck dit oock is afgebeeldt geworden door de verscheydene specien van met allen in de beeltenisse die Nebucadnezar is vertoont geworden, cap. 2.

4

Het eerste was ¹³ als een leeuw, ende ¹⁴ ’t hadde Arents vleugelen, Ick sach toe, tot dat ¹⁵ sijn vleugelen uytgepluckt waren, ende ¹⁶ het wiert van de aerde opgeheven, ende ¹⁷ op de voeten gestelt, ¹⁸ als een mensche, ende ¹⁹ aen ’t selve wiert ²⁰ eenes menschen herte ²¹ gegeven.

13 Hier door wort de couragie, dapperheyt, ende roof-giericheyt der Babylonische Monarchen afgebeeldt, insonderheyt Nebucadnezars des Grooten, die cap. 2. by een gouden hooft, ende cap. 4. by eenen grooten boom vergeleken wort. Siet dese gelijckenisse oock Iesa. 5.29. ende Ierem. 4.7. Vergel. oock Nah. cap. 1. versen 6, 7, 8.

14 Hier mede wiert af-gebeeldt Nebucadnezars snellicheyt in den krijch. Siet Iesa. 5.26. Ier. 4.13. ende cap. 48. op vers 40. ende Ezech. 17.3. Hab. 1.8.

15 D. Landen en steden, de macht ende heerlickheyt des Rijcks, door de Meden ende Persen, hem afgenomen wierden, gelijck Ierem. 50.21. voorseyt was. Andre verstaen door de vleugelen, de couragie ende dapperheyt der Babyloniers, die alle andre Natien in couragie ende dapperheyt plechten te over-treffen.

16 D. sijn macht, heerschappye, ende gebiet, (daer door het sich boven alle andre menschen verhief) wiert hem benomen. want de Assyriers ende Chaldeen en zijn niet t’eenemael uyt d’aerde uytgeroeyt. And. met de welcke het van de aerde opgeheven wiert.

17 D. de Chaldeen, die te vooren, als met Arents vleugelen hooge in de lucht vlogen, ende alle andre Natien verachten, mosten daer nae als andre gemeyne luyden op der aerde gaen, ja andre dienen, niet meer zijnde als leeuwen, maer als andre private persoonen, van hare macht berooft zijnde.

18 D. als andre menschen, die geen heerschappye, noch gebiet over lant en luyden hadden.

19 T.w. dier, D. den Chaldeenende Babyloniers, als sy nu bloot en sonder vederen waren.

20 D. een vertsaecht herte, als eenes armen verslagenen menschen herte, in plaetse van een onvertsaecht leeuwen herte. Xenophon getuycht, dat Cores de Babyloniers de wapenen heeft doen afleggen, het lant doen bouwen, tribuyt doen betalen, ende de Persen doen eeren ende gehoorsamen, als hare heeren, ende der selver garnisoenen hare soldyen betalen. Vergel. Ier. 51.30.

21 T.w. van Godt.

5

Daerna siet ²² het ander dier, het tweede, was gelijck ²³ een beer, ende ²⁴ stelde sich aen d’ eene zijde, ende ’t hadde ²⁵ drie ribben in sijnen muyl tusschen sijne tanden: ende ²⁶ men seyde aldus tot het selve, Staet op, ²⁷ eet veel vleesch.

22 D. een ander dier dan het Chaldeeusche by eenen leeuw vergeleken, vers 1. namelick de Monarchye der Persen, die stracx de Chaldeeusche Monarchye gevolcht is: by silver vergeleken cap. 2.32.

23 Hier mede wort het Rijcke der Persen afgebeelt, om dat sy wreedt, woest, wilt, grousaem, ende verschrickelick waren, gelijck de wilde woud-beeren, niet van sulcken hoogen ende edelen aert als de leeuw, vers 4. siet bov. cap. 2.39. Doch de Heere heeft hare wreetheyt bedwongen, ten aensien van sijn volck.

24 D. het Persische Rijcke heeft eerst aen d’eene zijde der werelt begonnen, T.w. in Oosten, zijnde kleyn in’t eerste, besloten tusschen sijne bergen, een Natie die niet seer groot geacht en was. Evenwel slockte het eerst de Meden in, daerna oock de Babyloniers, ende ’tmaeckter al eene heerschappye van. And. ’twelck eene heerschappye heeft opgericht.

25 D. nae eeniger uytlegginge, drye groote tanden, als ribben. sommige verstaen door de dese drye ribben, die volckeren, die van de Persen aen’t Westen, Noorden, ende Suyden, zijn t’ondergebracht, cap. 8.44. ja die sy als versc heurt ende verslonden hebben door hare groote krijchs-macht. Sommige meenen dat door dese drye ribben beteeckent worde de over-groote wreetheyt deses diers, namelick der Persische Monarchye.

26 De sin is, Dat Godt de Persen, door sijnen heymelicken raedt daer toe verweckt ende gedreven heeft, dat sy vele volckeren door krijchsmacht dwingen, ende t’ onderbrengen souden. Vergel. Ies. 21.2. Chald. Ende sy seyden. T.w. de Engelen, door het bevel Godes.

27 Hier mede wort aengewesen, de groote wreetheyt ende bloet-dorsticheyt der Persen, ’twelck Thomyris de Coninginne van Schytia, den Coninck Cyro verweten heeft, doe sy hem in eenen velt-slach overwonnen, ende sijn hooft afgehouwen, ende in een cuype vol menschenbloet gesteken hebbende, overluyt riep, Versadicht u nu met bloet, daer ghy soo seer nae gedorst hebt. Iustin. lib. 3. ende Oros. lib. 2.

6

Daerna ²⁸ sach ick, ende siet, daer was ²⁹ een ander [dier], gelijck ³⁰ een luypaert, ende ’t hadde ³¹ vier vleugels eenes vogels op sijnen rugge: oock hadde ’t selve dier ³² vier hoofden, ende ³³ hem wert de heerschappye gegeven.

28 D. my wiert in een gesichte gewesen.

29 Namelick de Monarchye van Alexander de Groote, of het Macedonische, ofte het Griecksche Rijcke, of Monarchye.

30 De pardus of pardeel, is listich ende snel. Ierem. 5.6. Hos. 13.7. Hab. 1.8. Alsoo waren des Conincks Alexandri Magni aenslagen listich, ende hy was snel en moedich in’t in-nemen van Landen ende steden.

31 Hier mede wort oock te kennen gegeven den snellen voort-ganck Alexandri Magni. Vergel. cap. 8.5. Doch sommige verstaen door de vier vleugelen op den rugge, de vier Vorsten die na de doot Alexandri, sijne Rijcken onder haer verdeylt hebben. Dan. 8.8.

32 Dese vier hoofden beteeckenen oock de verdeylinge der Monarchye Alexandri, onder vier principale Heeren, of hoofden sijnes legers, die, na datse lange met malkanderen om de heerschappyen gestreden hadden, so hebben sy eyndelick de selve onder haer verdeelt, alsoo dat Seleucus voor sijn deel heeft gekregen Groot-Asien, Antigonus kleyn Asyen: Cassander, (den welcken Antipater gesuccedeert is) is geworden Coninck van Macedonia: Ptolemaeus, de sone Lagi, heeft Egypten tot sijn deel gekregen.

33 T.w. Alexandro Magno, wert van Godt de heerschappye gegeven, also dat hy met kleyne legers heel groote overwonnen heeft.

7

Daerna sach ick in de nacht gesichten, ende siet, ³⁴ het vierde dier ³⁵ was schrickelick ende grouwelick, ende seer sterck: ende ’t hadde ³⁶ groote ysere tanden, het at, ende verbryselde, ende ³⁷ vertradt het overige met sijne voeten, ende ³⁸ ’t was verscheyden van alle de dieren die voor het selve geweest waren: ende ’t hadde ³⁹ tien hoornen.

34 Eenige verstaen hier door het vierde dier, de Monarchye der Romeynen, ende passen daer op al ’tgene dat in dit capittel van het vierde dier geseyt wort: Maer andre, duyden het op het Rijcke der Seleuciden, ende Lagiden, die de Rijcken Alexandri des Grooten, onder haer verdeelt, ende lange jaren ingehouden hebben, sy ende hare nakomelingen, die de Ioden seer jammerlick geplaecht hebben, gelijck in de historie der Machabeen te lesen is.

35 Door dien het alle omliggende Natien, eenen grooten schrick en bangicheyt, schade ende verderf heeft aengebracht, ’twelck waerachtich is, soo van de Romeynen, als van de Seleuciden, insonderheyt Antiochus Epiphanes.

36 D. Groote velt-legers, ende machtige Overste, mitsgaders allerley krijchs-instrumenten, ende gereetschap. Siet bov. cap. 2.40. daer wort het genoemt hart als yser.

37 De sin is, Die het niet ’t eenemael en verscheurde, die beschadichde het ten hoochsten, ende brachtse onder sijne voeten, ende maecktese dienstbaer.

38 Ten konde van wegen sijne wreetheyt ende monstreusheyt, noch met de voorige, noch met eenich ander dier vergeleken worden, daerom en geeft het de Prophete hier geenen name. Die dit op het Roomsche Rijcke duyden, verstaen het woort verscheyden, van de verscheydene wijsen op de welcke het Roomsche Rijcke wiert geregeert, eerst door Coningen, daer na door Consules: daerna door decem-viros: daerna wederom door Consules: Ten laetsten door Caesares, ofte Keysers.

39 Sommige, die dit van het Roomsche rijck verstaen, nemen tien voor vele, gelijck Gen. 31.41. andere verstaen preciselick tien Coningen, of rijcken, ofte Provincien, om dat het Roomsche rijck verscheydene Coningen gehadt, ende oock verscheyden Coninckrijcken onder sich gebracht heeft: ofte, als sommige, om dat het Roomsche rijck daer na in verscheydene bysondere Coninckrijcken is verdeylt: andere duydent op de Seleuciden, ende noemen tien Coningen (nochtans eensdeels uyt de Lagiden, anderdeels uyt de Seleuciden) die malkanderen gevolcht zijn, ende de Ioodsche kercke seer geplaecht hebben. Sy worden met rechts by hoornen vergeleken, om dat gelijck de gehoornde beesten andre beesten of menschen met hare hoornen aenloopen, stooten ende quetsen: Alsoo hebben oock die Coningen vele menschen, insonderheyt Godts kercke veel leets gedaen.

8

⁴⁰ Ick nam acht op de hoornen, ende siet ⁴¹ een ander kleyn hoorn quam op tusschen de selve, ende drie uyt de voorige hoornen wierden uytgeruckt voor het sel-

40 Alsoo betaemt het ons oock op dese Prophetyen wel te letten, op dat wijse mogen verstaen. Vergel. Matt. 24.15.

41 And. het laetste hoorn ’twelck kleyne was. Vele verstaen door dit kleyn hoorn den Roomschen Antichrist, die, by de scheuringe des Roomschen rijcks van kleyne beginselen is opgecomen, ende sulcks alles gedaen heeft, als hier ende ond. vers 24, 25. voorseyt wort. andere verstaen Antiochus Epiphanes, die de geringste onder die hoornen, D. Coningen was. Siet ond. cap. 11. vers 21. Eenige verstaen den Turck, etc.

[fol. 102r]

ve: ende siet, ⁴² in dat selve hoorn waren oogen als menschen oogen, ende ⁴³ een mont groote dingen sprekende.

42 Verstaet dit alsoo, dat de gene die door dit hoorn beduydt wort, sich soo veel den uytwendigen schijn belangt, seer beleefdelick heeft weten aen te stellen, maer dat hy in der daet een geveynsden boeve was.

43 Lasterlicke ende smadelicke redenen tegen Godt, ende sijne H. kercke. siet onder vers 25.

9

[Dit] sach ick, ⁴⁴ tot datter throonen gesett wierden, ende ⁴⁵ de Oude van dagen sich settede: wiens kleet ⁴⁶ wit was als de sneeuw, ende ’t hayr sijnes hoofts ⁴⁷ als suyvere wolle: ⁴⁸ sijn throon was ⁴⁹ vyervoncken, des selven raederen een brandende vyer.

44 D. tot dat de tijdt gekomen was, dat Godt gerichte over die tyrannen gehouden, haer gestraft, ende sijn volck van hare tyrannye verlost heeft. And. tot dat sy [T.w. de Engelen] de throonen (te weten, der Coningen der aerden) hebben henen geworpen. Andre nemen’t in desen sin, Tot dat die Coningen hare throonen, of Conincklicke stoelen, verlatende, voor Godt weken, doe Godt was nakende ten gerichte, op dat hy sijnen throon boven alle andere soude oprichten.

45 Dit is eene omschrijvinge des eeuwigen waren Godts, die voor alle eeuwicheyt geweest is, nu is, ende in alle eeuwicheyt zijn sal. alsoo oock vers 13, ende 22.

46 Coningen ende Vorsten droegen eertijts witte kleederen. siet Gen. 41. vers 42. ende Esth. 8.15. So dat het hier beteeckent de majesteyt Godes.

47 Afbeeldende de reynicheyt Godes. Vergel. Psal. 51.6. Rom. 3.4.

48 Eygentlick te spreken en heeft Godt noch throon, noch stoel, noch hy en wort met geen raderen voort-getrocken: maer het heeft hem belieft sich sijnen Propheten in verscheydene gedaenten te vertoonen, om haer eenich bewijs sijner tegenwoordicheyt te geven.

49 Of, vyer-sprancken, afbeeldende den toorn, ende het strenge gerichte Godes. want gelijck het vyer alles verslint, alsoo is oock Godt een verteerende vyer, den godtloosen.

10

⁵⁰ Een vyerige riviere vloeyde ende ginck ⁵¹ van voor hem uyt, ^{a 52} duysentmael duysenden dienden hem, ende ⁵³ tien duysent mael tien duysenden ⁵⁴ stonden voor hem: ⁵⁵ ’tgerichte sette sich, ende ⁵⁶ de ^b boecken wierden geopent.

50 Of, een riviere van vyer. Dit beteeckent de grootheyt ende strengicheyt der oordelen Godes, om alle vyanden snellick, ende met gewelt te over-rompelen, ende te verteeren. Gelijck niemant den loop der rivieren kan af-stoppen, of ophouden, maer men moetse haren ganck gaen laten: Alsoo en isser geen creature soo machtich, die de oordeelen Godes kan ophouden, ofte verhinderen. Vergel. Psal. 50.3. ende 97.3.

51 Of, van sijne tegenwoordicheyt, T.w. van de tegenwoordicheyt des Richters die op den throon sat.

a Apoc. 5.11.

52 Vergel. 2.Reg. 6.17. Psal. 34.8. ende 68.18. Matt. 26.53. Hebr. 12.22. Apoc. 5.11. een seker getal wort geset voor een ontelbaer groot getal.

53 Dit getal is hondertmael grooter als het voorige. het getal der Engelen, is voor ons ontelbaer. Siet Hebr. 12.22.

54 Passende op sijnen dienst. Siet Psal. 103.20.

55 D. de Richters. T.w. de heylige Engelen. Siet Dan. 4. op vers 17. verstaet oock de geloovigen met haren hoofde Christo. Siet ond. op vers 22. ende Psal. 50. op vers 6.

56 D. alles wiert naeuw ondersocht, wat tot beschuldinge ende onschuldinge konde bygebracht worden: op dat men daer uyt name wat die vervolgers aen het volck Godes begaen hadden, om daer uyt een sententie te scheppen, menschelicker wijse gesproken. Siet Psal. 139.16. Apoc. 20.12. Eenige verstaen hier door de Boecken, eenes yeders conscientie.

b Apoc. 20.12.

11

⁵⁷ Doe sach ick toe ⁵⁸ van wegen de stemme der groote woorden, welcke dat hoorn sprack: ick sach toe ⁵⁹ tot dat dat dier gedoodet, ende ⁶⁰ sijn lichaem verdaen wiert, ende overgegeven ⁶¹ om van’t vyer verbrant te worden.

57 D. mijne gedachten waren noch denckende op dat gesichte, dat my vertoont was.

58 D. van wegen de grouwelicke godtslasteringen, ende smaet-woorden, die hy tegens Godt ende de kercke uytspreken soude.

59 D. tot dat de macht deser Coningen, mits-gaders haer Rijcke te niete gebracht was.

60 D. tot dat het Coninckrijcke deser Coningen geen Coninckrijcke meer en was.

61 Chald. tot de verbrandinge de vyers.

12

⁶² Aengaende oock de overige dieren, ⁶³ men nam hare heerschappye wech, ⁶⁴ want verlenginge van het leven was haer ⁶⁵ gegeven ⁶⁶ tot tijt ende stonde toe.

62 Daer is vers 11. gesproken van den onderganck des vierden Rijcks, in dit vers spreeckt de Prophete van den onderganck des overblijfsels der anderer Rijcken.

63 D. de overblijfsels der voor-verhaelde drye Rijcken zijn met dit vierde Rijcke oock vervallen.

64 Dit is de reden waerom die Rijcken niet eer en zijn ’tonder-gegaen, dan met het vierde Rijcke.

65 T.w. van Godt.

66 Siet bov. cap. 2. op vers 21.

13

[Voorder] ⁶⁷ sach ick in de nachtgesichten: ende siet ⁶⁸ daer quam een met de wolcken des hemels, ⁶⁹ als eenes menschen sone, ende ⁷⁰ hy quam tot den Ouden van dagen, ende ⁷¹ sy deden hem voor den selven naederen.

67 Met dese repetitie ofte wederhalinge geeft Daniel te kennen, dat hy naeuwe gelet heeft op ’tgene dat hem Godt openbaerde.

68 Om, na dat hy op aerden de verborgentheyt onser salicheyt soude verrichtet hebben, ten hemel opgenomen te worden tot sijnen Vader, ende tot sijner rechterhant te sitten, te regeren, ende te oordelen de levendige ende doode.

69 Hier door wiert de Messias, of Christus afgebeelt, als Apoc. 1.13. die in den vleesche verschijnen soude, maer noch niet verschenen en was. Siet Gala. 4.4. Ende merckt dat hier in den Chaldeeuschen text een woort staet, ’twelck beteeckent eenen broosschen, ende krancken mensche, beteeckenende, dat Christus de menschelicke nature met alle de kranckheden der selver soude aennemen, de sonde uytgenomen.

70 Of, daer na quam hy, De sin is, dat Christus volbracht hebbende het werck onser verlossinge, tot sijnen hemelschen Vader ten hemel is opgevaren. Vergel. hier mede Ioh. 16. vers 16, 28. ende Act. 1.9.

71 T.w. de H. Engelen Gods. T.w. om te sitten ter rechterhant sijnesVaders, ende van den selven te ontfangen eere, heerlickheyt, ende heerschappye over alles wat genaemt mach worden, gelijck vers 14. geseyt wort. Siet oock Actor. 2.34, 36. Eph. 1.20. Phil. 2.9.

14

Ende ⁷² hem wert gegeven heerschappye, ende eere, ende ⁷³ het Coninckrijcke: dat hem ⁷⁴ alle volckeren, natien, ende tongen, eeren souden: ^c sijne heerschappye is eene eeuwige heerschappye, ⁷⁵ die niet vergaen en sal, ende sijn Koninckrijcke ⁷⁶ en sal niet verdorven worden.

72 T.w. Christo, als middelaer is van den Vader gegeven, etc. Vergel. dit met Matt. 28.18. Act. 2.33, 34, 36. Hebr. 1.3, 4.

73 Niet een werelts Coninckrijcke om lichamelick op aerden te regeren: Maer een geestelick Coninckrijcke, op dat hy heersche in het midden sijner vyanden, so door de krachtige predicatie des Euangelijin de herten der uytverkorenen, als door het bedwingen der verworpenen, die de uytverkorene, Christum belijdende, vervolgen. Vergel. Psal. 110.

74 Niet alle hooft voor hooft, maer uyt alle volckeren, natien ende tongen der gantscher werelt, een groote menichte, ende aengaende sijne vyanden, sal hy vereerlickt worden door der selver rechtveerdige straffe. Ten desen aensien comt Christo met rechte toe, ja Christo alleen ende geene creaturen, de tijtel van Coninck der Coningen, ende Heere der Heeren. Vergel. Ps. 2.8. Eph. 1.21, 22. Phil. 2. versen 9, 10, 11. Apoc. 19.16.

c Dan. 2.44. Luc. 1.33.

75 Of, die niet wech genomen en sal worden.

76 Want of ’t schoon hier op aerden wort bestreden ende bevochten van sijne vyanden, so en sal noch en kan ’t niet uytgeroeyt worden, maer het sal altijt blijven.

15

⁷⁷ My Daniel wert mijn geest ⁷⁸ doorsteken in’t midden ⁷⁹ van het lichaem, ende de gesichten mijnes hoofts verschrickten my.

77 Ofte, My Daniel aengaende, mijn Geest wert, etc.

78 Of, doorboordt. doorgraven, als of mijnen geest ware doorschoten geweest. namelick, dewijle ick niet en wist wat dat dit gesichte beduydde. And. beroert, ontstelt.

79 Chald. der scheede, om dat de ziele des menschen in sijn lichaem bedeckt ende verborgen is, gelijck een sweert in de scheede.

16

Ick naederde ⁸⁰ tot eenen der gener die daer stonden, ende versocht van hem ⁸¹ de sekerheyt over dit alles: ende hy seydese my, ende ⁸² gaf my de uytlegginge ⁸³ deser saken te kennen.

80 T.w. tot eenen van de Engelen, welcker veel duysenden waren, die voor den Heere stonden, om op sijnen dienst te passen, bov. vers 10.

81 Of, de gewisheyt. D. de rechte meyninge, het ware bericht.

82 Dit belooft Christus allen die hem bidden, Mat. cap. vers 7, 8.

83 Chald. deser woorden, D. der dingen my in die gesichten vertoont.

17

Dese groote dieren, die viere zijn, ⁸⁴ zijn ⁸⁵ vier Koningen, [die] ⁸⁶ uyt d’aerde ⁸⁷ opstaen sullen.

84 Dat is, beteeckenen, of, zijn voorbeelden.

85 D. vier Conincrijcken, of Monarchyen. Siet bov. vers 3.

86 Vers 3. seyt hy, uyt de zee. Siet de aenteeck. aldaer.

87 Het eene, namelick de Monarchye der Chaldeen, was wel alreets opgestaen, So dat de Prophete seyt, dat sy opstaen souden, ten aensien van de resterende drye Coninckrijcken.

18

Maer de heylige ⁸⁸ der hooge [plaetsen] sullen ⁸⁹ dat Koninckrijcke ontfangen: ende sy sullen het Rijcke besitten tot in der eeuwicheyt, ja tot in eeuwicheyt der eeuwicheden.

88 Dat is, die van Godt verordineert zijn tot inneminge ende besittinge der hooger plaetsen, dat is, der hemelen, die sy ter bestemder tijdt sullen in-nemen ende besitten. So dat dit is eene beschrijvinge der kercke, welcke is eene vergaderinge der heyligen, tot de hoochten, of, tot de hoogeplaetse, Dat is, ten eeuwigen leven behoorende. And. de heylige des Alderhoochsten sullen, etc. Vergel. Apoc. 1.6. ende 5.10.

89 T.w. dat eeuwige Rijcke, vers 14. het heylige ende geestelicke Coninckrijcke Christi op aerden, en sal soo haest niet op-houden, of stracx sal dat eeuwich, heerlick, ende hemelsch Coninckrijcke Christi daer op volgen boven in den hemel.

19

⁹⁰ Doe wenschte ick nae de waerheyt van het vierde Dier, ’twelck verscheyden was ⁹¹ van alle d’ andere, seer grouwelick, wiens tanden van yser waren, ende sijne claeuwen van koper, het at, het verbryselde, ende vertradt het overige met sijne voeten.

90 D. doe was ick begeerich om de waerheyt te weten van het vierde dier, dat is, aengaende het vierde dier.

91 T.w. van d’andre dyre. als vers 23. Siet breeder tot verklaringe over dit 19. vers de aenteeck. bov. vers 7.

20

Ende ⁹² aengaende de tien hoornen die op sijn hooft waren, ende het ander dat op-quam, ende voor ’t welcke drie afgevallen waren, namelick dat hoorn dat oogen hadde, ende eenen mont, die groote dingen sprack, ende wiens ⁹³ aensien ⁹⁴ grooter was, ⁹⁵ dan sijner metgesellen:

92 Verstaet hier by, begeerde ick de waerheyt te weten.

93 Of, gestalte.

94 Hier mede wort te kennen gegeven, dat de Roomsche Antichrist, ofte, als andere, Antiochus Epiphanes, de andre Coningen in macht ende hoocheyt overtreffen soude, alhoewel haer beginsel slecht geweest is, als onwettelick tot het Rijcke komende, daerom hy een kleyn hoorn genoemt wort vers 8.

95 D. dan der anderer hoornen, D. Coningen.

21

⁹⁶ Ick hadde gesien, dat het selve hoorn ⁹⁷ krijch voerde ⁹⁸ tegen de heylige, ende dat het ⁹⁹ die over-mocht.

96 In dit 21. ende in’t volgende vers, geeft Daniel reden, waerom hy soo begeerich was, om te weten de gelegentheyt deses Diers, ende sijnes doens, namelick om dat de kercke van dien tijdt af wreedelick soude geplaecht worden, tot dat de kercke Godes, van hare vyanden soude gereddet worden.

97 Chald. krijch maeckte.

98 D. tegen ’tvolck Godes.

99 Wat sware vervolgingen ende elenden de kercke geleden heeft ende noch lijdet van den Roomschen Antichrist, is bekent. van gelijcken heeft Antiochus Epiphanes ende andere Asiatische Coningen, van de welcke andere dit verstaen, gedaen aen de Ioodsche kercke of haer. Godes volck wiert in het Ioodsche lant, als oock die schoone kercken in Asia ende in Africa, soo’t ondergebracht, dat het sich liet aensien, of het met de kercke Godes ’t eenemael gedaen was, ende datter geen hope meer en was, datse het hooft weder soude opheffen: Doch dit en duerde maer eenen korten tijt.

22

Tot dat de ¹⁰⁰ Oude van dagen ¹⁰¹ quam, ende ¹⁰² het gerichte gegeven wert ¹⁰³ den heyligen der hooge [plaetsen]: ende dat de bestemde tijt quam, dat de heylige ¹⁰⁴ het Rijcke besaten.

100 Siet bov. vers 9.

101 Om sijner kercke sijne hulpe te betoonen. Dit is principalick geschiet na de Predicatie des Euangelij, als de kercke heeft begonnen het hooft boven te krijgen, na vele schrickelicke vervolgingen.

102 T.w. in Christo haerhooft, ten welcken aensien de heylige geseyt worden te zijn richters der werelt, goet vindende ende prijsende het gerichte Christi. Siet Matt. 19.28. ende 1.Cor. 6.2, 3.

103 Siet bov. vers 18.

104 Dat is, dat sy eenen name in de werelt gekregen hadden, door dien het Rijcke Christi in sijne heylige is vermaert geworden.

23

¹⁰⁵ Hy seyde aldus, Het vierde dier, sal ¹⁰⁶ het vierde Rijcke op aerden zijn, ¹⁰⁷ dat verscheyden sal zijn van alle die Rijcken: ende het sal ¹⁰⁸ de gantsche aerde op-eten, ende ’t sal de selve ¹⁰⁹ vertreden, ende ’tsalse verbryselen.

105 T.w. de Engel dien ick gebeden hadde, dat hy my die gesichten woude verklaren, vers 16.

106 Siet bov. op vers 8.

107 Siet bov. vers 7.

108 D. ’Tvoornaemste deel der Coninckrijcken, verstaende dit van het Roomsche rijck. And. ’t gantsche lant. T.w. ’t gantsche Ioodsche lant, duydende dit op de Seleuciden. Vergel. versen 21. ende 25. Ende verstaet hier door het lant, of aerde, de inwoonders die verslonden, ende als opgegeten souden worden.

109 Ofte, dorschen.

24

Belangende nu de tien hoornen; ¹¹⁰ uyt dat Coninckrijcke sullen tien Coningen opstaen, ende ¹¹¹ een ander sal ¹¹² na haer opstaen: ende ¹¹³ dat sal verscheyden zijn van de voorige, ende ’t sal ¹¹⁴ drie Coningen vernederen.

110 Siet vers 7.

111 T.w. De Roomsche Antichrist, ofte, als andere, Antiochus Epiphanes, de laetste van die tiene.

112 T.w. na die Coningen, of hoornen.

113 T.w. hoorn. of, die, T.w. Coninck, ende alsoo in’t volgende.

114 Siet bov. op vers 8.

25

Ende ^b[d] het sal woorden spreken tegen den Alderhoochsten, ende ¹¹⁵ ’tsal de

b[d] Dan. 11.36. ende 1.Mach. 1.46. etc.

115 T.w. dat hoorn, of hy sal, T.w. de Antichrist, ofte, als andere, Antiochus Epiphanes, die niet alleen Godt souden lasteren, maer oock wreede vervolgers van Godes volck zijn. Siet Dan. cap. 11.

[fol. 102v]

¹¹⁶ heylige der hooge [plaetsen] ¹¹⁷ verstooren, ende ¹¹⁸ ’t sal meynen de ¹¹⁹ tijden, ende ¹²⁰ de wet te veranderen, ende ¹²¹ sy sullen in des selven hant overgegeven worden ¹²² tot eenen tijt, ende tijden, ende ¹²³ een gedeelte eenes tijts.

116 Als bov. versen 18, ende 22.

117 Of verslijten, of af-slijten, D. doen verouderen ende vergaen, gelijck kleederen, die door ouderdom verslijten.

118 Of, hy sal onderstaen te veranderen, of, ’tsal dencken te veranderen. De sin is, ’t sal soo vermeten zijn, dat het voornemen sal, of, hopen, ende vertrouwen sal, de tijden te veranderen, etc.

119 Eenige verstaen hier door de tijden, den Sabbath, ende de andre feest-dagen der Ioden, als Pincxteren, het feest der Tabernaculen, ende der nieuwe maenden, etc. Siet 1.Mach. 1.47. andere, de rekeninge der jaren, die door het Roomsche Rijck soude verandert worden. ’twelck geschiet is eerst door Iulius Caesar, daer na door den Paus Gregorius den dertienden, om alsoo sijne macht over de gantsche Christenheyt te betoonen.

120 Alle de wetten ende Ceremonien Mosis om te stooten, den gantschen Godts-dienst af te schaffen, om de heydensche afgoderije in te voeren, somen dit verstaet van Antiochos ofte verstaet Godts wetten in’t gemeyn, so men dit duydt op den Antichrist.

121 T.w. de heylige, op dat hyse doode. of, de tijden ende de wet, om die te veranderen, nae sijn goet-duncken.

122 Eenige verstaen hier, door een jaer, twee jaren, ende een half jaer. Andre, den tijdt van drye jaren, ende tien dagen: Sommige, 1260 jaren. Andre door eenen tijt, 490 jaren, te rekenen van de weder-opbouwinge des Tempels, tot de verwoestinge des selven. door tijden, 1433 jaren, van de destructie des Tempels tot de ontdeckinge des Antichrists: door eenen halven tijt, 191 jaren, van den tijt der ontdeckinge des Antichrists, tot sijne uytroeyinge toe. andere hebben andere rekeningen. Vergel. Dan. 12.7. ende Apoc. 12.14.

123 Hier voor staet tot verklaringecap. 11. vers 7. Een halven tijdt, of, een helft, andre een deel des bestemden tijdts.

26

Daerna sal ¹²⁴ het gerichte sitten, ende men sal ¹²⁵ sijne heerschappye wech-nemen, ¹²⁶ hem verdelgende ende verdoende, ¹²⁷ tot den eynde toe.

124 Siet bov. versen 9, 10, 22.

125 Of, sy sullen hem, of, haer, T.w. de Romeynen, ofte, als andere, de Seleuciden, de heerschappye benemen. T.w. die, die Godt, tot uytvoerders sijnes oordeels sal stellen.

126 D. hy sal met sijnen aenhanck van het rijcke afgestooten, ende verdreven worden. And. Alsoo datse, T.w. de heerschappye, wech-genomen worde.

127 D. sijn Rijcke, ende sijn aenhanck sal eyndelick geheel uytgeroeyt ende gantsch te niete gebracht worden, ende nemmermeer weder opstaen.

27

¹²⁸ Maer het Rijcke, ende de heerschappye, ende de grootheyt der Coninckrijcken ¹²⁹ onder den gantschen hemel, ¹³⁰ sal gegeven worden ¹³¹ den volcke der heyligen der hooge [plaetsen], welckes Rijcke ¹³² een eeuwich Rijcke zijn sal, ende ¹³³ alle heerschappyen sullen ¹³⁴ hem eeren ende gehoorsaemen.

128 Dit wort hier gestelt tot troost der godtsaligen, om haer indachtich te maken, hoe’t inde werelt toegaet, dat Godt altijt voor sijne kercke sorge draecht, de sijne eyndelick een salige uytkomste gevende. want te spreken van den toestant der Monarchyen, konde den Godtsaligen weynich troostes aenbrengen, ten ware dat sy oock te gelijcke wisten, dat Godt sorge voor haer was dragende. Siet Iesa. 35.3, 4.

129 D. in de gantsche werelt, na dat het Euangelium allen creaturen soude gepredickt worden. Marc. 16.15.

130 Het Rijcke Christi, opgericht door de Predicatie des H. Euangelij, sal den godtsaligen gegeven, ofte mede gedeelt worden, namelick als Christus inde herten der godtsaligen by alle Natien regneren sal. Dit rijcke komt wel eygentlick Christo toe, maer den geloovigen door genadige mede-deelinge. Siet 1.Cor. 1.9.

131 Siet bov. vers 18.

132 ’Ten sal geen eynde hebben, maer ’tsal eeuwichlick dueren.

133 D. eenige van allerley Heeren ende heerlickheden, die hy daer toe verkiesen sal. Alsoo staeter alle voor allerley, 1.Tim. 2.4. ende elders meer.

134 T.w. den Heere Christum.

28

¹³⁵ Tot hier toe is het eynde deser reden: Wat my Daniel aengaet, ¹³⁶ mijne gedachten verschrickten my seer, ende ¹³⁷ mijn glants veranderde aen mij, doch ¹³⁸ ick bewaerde dat woort in mijn herte ¹³⁹.

135 D. hier ist eynde deser woorden, dit is ’tgene dat my de Engel heeft geopenbaert van den stant der kercke.

136 D. Ick was seer beroert in my selven, namelick overdenckende de sware vervolgingen die de kercke Godts waren over het hooft hangende.

137 Chald. mijne glantzen. T.w. al de glants of het schoon gelaet mijnes aengesichts. De sin is, Ick wiert bleeck ende ontstelt in mijn aengesichte. Siet bov. cap. 5. vers 6.

138 T.w. om ’tselve der kercke Godes getrouwelick mede te deelen.

139 Tot hier toe, T.w. van het vierde vers des 2. Cap. heeft Daniel Chaldeeus gesproken, om dat de boven verhaelde Prophetyen de Chaldeen ofte Babyloniers, oock waren aengaende. Maer van hier af, tot het eynde deses Boecx toe, spreeckt hy wederom Hebreeus, dewijle het den H. Geest alsoo belieft heeft.