Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het vij. Capittel.

De Wijseman leert ons in dit Cap. hoe wy ons onder soo vele ydele dingen die in de werelt zijn, sullen bevlijtigen een goet geruchte te hebben ende te houden, vers 1. Dat wy onse sterflickheyt dickwijls moeten voor oogen hebben, 2. Daer na geeft hy eenige goede lessen, hoemen sich sal laten onderrichten van wijse mannen, 5. tot gedult, ende bestandicheyt, 7. ende andre deuchden, 8. lof der wijsheyt, 11. ende anderer deuchden, 14. lof der middelmaticheyt, 16. der wijsheyt, 19. Alle menschen zijn sondaers, 20. Datmen niet al te naeuwe alles moet ondersoecken, 21. Een quade vrouwe salmen mijden, 26. Godt heeft den mensche goet geschapen, 29.

1

¹ BEter ^a is een [goede] name, dan ² goede olye: ende de ³ dach des doots, dan de dach dat yemant geboren wort.

1 T.w. (By Godt ende eerlicke menschen) van wegen hare vroomicheyt ende godtsalicheyt herkomende. Siet Eccles. capp. 44. 45. 46. 47. 48. 49, etc.

a Prov. 22.1.

2 Verstaet hier lieflicke wel-rieckende salve of olye, daer de Ioden veel van hielden: Of, kostelicke salve, om wonden ende quetsuren te genesen. siet Psal. 133.2. Eenige verstaen door de goede salve of olye, allerley vermakelicke dingen.

3 T.w. alsmen godtsalichlick sterft. Vergel. Rom. 7.24. Phil. 1.23. want alsdan erlangtmen het eeuwige gelucksalige, in plaetse van ’t elendige verganckelicke leven.

2

’T is beter te gaen in het klaech-huys, dan te gaen in het huys der maeltijt: [Want] ⁴ in het selve ⁵ is het eynde aller menschen; ende de levendige ⁶ leyt het in sijn herte.

4 T.w. in’t klaech-huys.

5 D. daer sietmen exempelen vande verganckelickheyt des menschelicken levens, ende de macht des doots over alle menschen, wie, of van wat staet sy oock zijn.

6 T.w. ’t gene dat hy daer voor oogen siet, hebbende wel aengemerckt hoedanich het eynde van het leven der menschen zy, ende hoemen sich tot het sterven bereyden moet.

3

⁷ Het treuren is beter dan het lacchen: want door ⁸ de droefheyt des aen-

7 Of, verdriet. D. ’t is beter een goddelicke droefheyt te hebben, ende over sijne sonden te treuren, dan wereltsche vreucht te hebben: want de goddelicke droefheyt is goet voor de ziele, sy werckt eene onberouwelicke beterschap ter salicheyt. 1.Cor. 7.10. Anders, Toorn is beter dan lacchen, want een straf aengesichte doet het herte blijtschap aen. D. ’t is beter de sondaers met een gram gemoet, ende straf gesichte te bestraffen, dan de selve met lacchende woorden te vleyen, want de bestraffingen zijn goet, om de sondaers tot beterschap te brengen.

8 Hebr. de quaetheyt, ofte gestoortheyt des aengesichts. Siet Genes. 40. op vers 7.

[fol. 20r]

gesichts ⁹ wort het herte gebetert.

9 T.w. alst door voorspoet buyten ’t spoor geweken zijnde, door droefheyt wederom vernedert, ende in den rechten wech gebracht wort.

4

¹⁰ Het herte der wijsen is in het klaech-huys: maer het herte der sotten in het huys der vreuchde.

10 De sin is, De wijse gaen van herten geerne in’t klaech-huys, of treur-huys: Ende of sy schoon nae den lichame in’t klaech-huys niet en zijn, so zijn sy nochtans droeve met de droeve, ende mede-lydende met de verdruckte: In’t huys der treuringe leertmen nederich zijn, maer in’t huys der vreuchde leertmen ongeregeltheyt.

5

¹¹ Het ^b is beter te hooren het bestraffen des wijsen, dan dat yemant hoore ¹² het gesanck der dwasen.

11 Hy geeft te kennen, dat dit mede eene gelucksalicheyt is in dit leven, datmen sich geerne late bestraffen van de godtsalige ende vrome, wanneer men gesondicht heeft, om alsoo de verdoemenisse te ontvlieden: Ende datmen eenen afkeer hebbe van de ydele genoechten ende flatteryen der gener die Godt niet en vreesen.

b Prov. 13.18. ende 15.31, 32.

12 D. de ydele vreuchde, ende den lof, de liefkosinge, vleyinge, of flatteringe, die vele soo geern hooren, als een lieflick gesanck.

6

Want ^c gelijck ¹³ het geluyt der doornen ¹⁴ onder eenen pot, alsoo is ¹⁵ het lacchen eenes sots: Dit is oock ydelheyt.

c Psal. 58.10.

13 Het luyde gekraeck der doornen onder eenen pot, en is niet lieflick om hooren: ende ’t vyer van doornen en duert niet lange: Alsoo hooren de vroome seer ongeern het pluymstrijcken, ende luyde lacchen der sotten, welcke blijtschap haest vergaet.

14 T.w. die op het vyer hangt en siedt.

15 Daer mede hy te kennen geeft, dat hy een welgevallen heeft aen den genen die quaet doet.

7

Voorwaer ¹⁶ de onderdruckinge soude wel eenen wijsen dul maken: ende ¹⁷ het geschenck verderft het herte.

16 D. wanneer selfs een wijs man te hart met vele ende harde smerten geslagen wort, so doet of spreeckt hy wel somtijts ’t gene dat meer eenen dwasen, dan eenen wijsen mensche betaemt. Exempel in Iob, ende in David. And. wanneer men bedrogen wort, dat doet eenen wijsen de sinnen verliesen, Ofte, onderdruckinge, D. goet door onderdruckinge bekomen, etc.

17 Het verduystert het verstant der menschen. T.w. Als de Richter geschencken neemt van de gene die voor ’t recht te doene hebben. siet Exod. 23.8. Deut. 16.19.

8

¹⁸ Het eynde eenes dincks is beter dan sijn beginsel: ¹⁹ de lanckmoedige is beter dan de hoochmoedige.

18 T.w. het eynde van een goede sake: ende daerom siet een wijs man altoos op het eynde der saken die hy by der hant neemt, ende of schoon de middelen door de welcke men een goede sake uytvoert, hart ende bitter zijn, so moetmen nochtans (acht hebbende op het goede oogemerck ’t welck men voor heeft) met gedult ende lanckmoedicheyt daer in voort gaen, de uytganck is somtijts beter als het sich in den beginne liet aensien.

19 Hebr. een die lang van geeste is. Vergel. Num. 14.18. Alsoo in’t volgende, hooch van geeste.

9

²⁰ Zijt niet haestich in uwen geest om te toornen: want de toorn rust in den boesem der dwasen.

20 Hy spreeckt van eenen onbehoorlicken toorn, die lange duert, ende plaetse nemende in ’smenschen herte, in haet verandert: Andersins isser oock eene loffelicke toornicheyt by de wijse, die haer om behoorlicke oorsaken vertoornen, maer geenen quaden toorn lange in den boesem, ofte in’t herte en dragen. Van ’t woort boesem, of schoot. siet Iob 19. op vers 27.

10

²¹ En segt niet: Wat isser dat ²² de voorige dagen beter geweest zijn, dan dese? want ghy soudt nae sulcx niet uyt wijsheyt vragen.

21 T.w. als murmurerende tegen Godes regeringe, ende als willende seggen, waerom regeert Godt de werelt also? wat is d’oorsake hier van? Anders ist wel geoorlooft de boosheyt ende elendicheyt onser tijden te beklagen, van herten bedroeft zijnde, dat de werelt hoe langer hoe snooder wort, ende dat derhalven oock de plagen vermeerdert worden.

22 De gepasseerde jaren, of tyden.

11

²³ De wijsheyt is goet ²⁴ met een erfdeel: ende ²⁵ de gene die de Sonne aenschouwen, hebben voordeel [daer van].

23 Hy wil seggen, ’Tis een treffelicke sake in dit tydelicke leven, wijsheyt ende rijckdom t’samen te hebben.

24 D. met rijckdom diemen erft, of, door erffenisse verkrijcht.

25 D. die in deser werelt leven, hebben daer profijt af, want rijckdom en helpt de gene niet die buyten dese werelt zijn.

12

Want ²⁶ de wijsheyt is tot eene schaduwe, [ende] het gelt is tot eene schaduwe: maer de ²⁷ uytnementheyt der wetenschap is, dat de wijsheyt haren besitters het leven geeft.

26 De sin is, De wijsheyt ende het tydelicke goet dienen den mensche tot een bescherminge tegen het leet, dat hem mach over-komen, gelijck een schaduwe den mensche dient tot een schutsel voor de brandende hitte der sonne. And. want sy zijn inde schaduwe der wijsheyt, ende inde schaduwe des gelts.

27 D. hier in steeckt de wijsheyt uyt ende sy is veel treffelicker dan gelt en goet, dat sy het leven geeft: verstaende door de wijsheyt, de rechte wijsheyt, welcke is de ware kennisse Godes ende sijner geboden, Dese geeft het leven, te weten het eeuwige leven: Doch andre verstaen hier door het leven, ruste, vrede, genoegen in het herte, het welck is het rechte leven.

13

²⁸ Aenmerckt het werck Godes, want wie can recht maken, dat hy krom gemaeckt heeft?

28 Als of hy seyde, Wilt ghy ruste ende vrede hebben in u herte ende gemoet, so stelt u daer in te vreden, dat ghy weet, dat het Godes werck is, datter dagelicks geschiet, ende dat het Gode alsoo belieft, niemant en kan verhinderen noch veranderen ’t gene dat Godt eens besloten, ofte gedaen heeft. Iob 12.14. Derhalven en moeten wy ons niet quellen inde saken die wy dagelicr sien ende hooren, dewijle sy doch door geenen raet of doen der menschen en kunnen verandert worden. siet Iob 12.14. ende Eccl. 1.15.

14

²⁹ Geniett het goede ten dage ³⁰ des voorspoets, maer ten dage ³¹ des tegenspoets ³² siet toe; [want] Godt maeckt oock ³³ den eenen tegen over den anderen, ter oorsake dat de mensche niet en soude vinden yets dat ³⁴ na hem sal zijn.

29 Hebr. zijt in’t goede. D. zijt lustich en vrolick.

30 Hebr. des goets. D. alst u wel gaet, als Godt u segent met vele goederen.

31 Hebr. des quaets.

32 T.w. alsoo, dat ghy gedenckt, dat oock het quaet vanden Heere komt, ende dat ghy het derhalven met gedult dragen moet. And. merckt aen. T.w. het werck Godes, daer van gesproken is, vers 13. And. merckter op. T.w. op de oorsake, welcke is de rechtveerdige ende wyse regeringe Godes, die dickwijls de vroome kastijt ende beproeft tot haren besten. And. merckt op den dach des tegenspoets. D. in voorspoet denckt aen tegenspoet die van Godts hant komen kan.

33 Hebr. desen tegen over, of, nevens dien. T.w. dach. De sin is, De dach des welvarens, ende de dach des qualick-varens, zijn beyde van Godt, ende dese twee contrarie tyden heeft hy tegens malkanderen geordineert, so dat het eenen mensche niet altoos wel, oock niet altoos qualick en gaet: Daerom hy in voorspoet, als oock in tegenspoet altoos op veranderinge moet dencken, den voorspoet met vrolickheyt (doch niet sonder ommesien) genietende, ende den tegenspoet geduldelick dragende, met verwachtinge van een beter.

34 T.w. na Godt. D. op dat de mensche alleen op Godes schickinge ende regeringe soude sien, sonder dit of dat buyten Godt te willen ondersoecken ofte doorgronden. And. na hem. T.w. na dien mensche, geschieden sal. And. op sulcker wijse, dat de mensche na hem niet soude konnen vinden. D. Godt heeft alles soo wijsselick geordineert, dat geen mensche na hem yet bequamers soude konnen vinden of bedencken.

15

Dit al hebbe ick gesien ³⁵ in de dagen mijner ydelheyt: Daer is een rechtveerdige, die ³⁶ in sijne gerechticheyt ³⁷ ommecomt: daerentegen isser een godtloose, die in sijne boosheyt [sijne dagen] verlengt.

35 D. geduerende mijn ydel ende verganckelick leven.

36 D. als hy sich tot deucht hadde begeven, ende dagelicx daer in voortvoer.

37 Het zy dat hy van de boose menschen (die de vroome niet en kunnen verdragen) wort verdruckt: ofte, dat hem Godt de Heere vroech uyt dese werelt haelt in een beter leven, als Iosiae geschiet is, 2.Chron. c. 35. versen 23, 24.

16

³⁸ Weest niet al te rechtveerdich, noch ³⁹ en houdt u selven niet al te wijs: ⁴⁰ waerom soudt ghy verwoestinge over u brengen?

38 D. Zijt niet al te strenge, om uwes naesten woorden ende wercken op het nauwste te ondersoecken, ende op het hardtste te straffen. Andere nemen’t in desen sin. Doet het gene dat u te doen bevolen is, ende doet dat getrouwelick, maer en doet oock niet meer dan u bevolen is, of dan uwe beroepinge mede-brengt.

39 Dit is gesproken tegen die curieuse geesten, die Godes verborgentheden met hare wijsheyt meynen te doorgronden, Rom. c. 12.3. Ofte, die meer willen weten als ons Godt in sijn woort geopenbaert heeft.

40 Dat is, waerom soudt ghy u selven in schade ende schande brengen, willende schijnen vroomer, kloecker, verstandiger te zijn, dan andre, mits al te diepe doorsoeckende de verborgentheden Godes. Prov. c. 3.7. Rom. 12.3, 16.

17

⁴¹ Weest niet al te godtloos, noch en weest niet [al te] dwaes: ⁴² waerom soudt ghy sterven buyten uwen tijt?

41 D. en geeft u niet over tot grove sonden. ofte, en laet de sonde geen heerschappye hebben in uwen sterflicken lichame, gelijck de Apostel seyt, Rom. 6. vers 12.

42 Als of hy seyde, Ghy soudt anders gewisselick door de overicheyt gestraft, ende eer de natuerelicke tijt des doots komt, van der aerde wech geruckt worden. Vergel. Iob 15. vers 32. ende Psal. 37. vers 13.

18

Het is goet dat ghy ⁴³ daer aen vaste houdt, ende en treckt oock uwe hant ⁴⁴ van dit niet af, want die Godt vreest ⁴⁵ die ontgaet dat al.

43 T.w. aen ’t gene daer van vers 16. gesproken is.

44 T.w. dat geseyt is vers 17. ofte dat ick nu noch seggen sal. sommige duyden beyde de vermaningen op het gene in de twee voorgaende versen geseyt is in ’t gemeen.

45 D. hy wijckt van beyde de uyterste fouten, van al te rechtveerdich, ende al te onrechtveerdich te zijn, (ontgaende alsoo de elenden die daer op plegen te volgen) ende houdende den middel-wech, daer in alle deucht bestaet.

19

De wijsheyt versterckt den wijsen meer dan ⁴⁶ tien Heerschappers die in eene Stadt zijn.

46 D. vele. Siet Genes. 31.7. ende Prov. 21.22. ende 24.5. ende ond. 9.16.

20

^d Voorwaer daer en is geen mensche rechtveerdich op aerden, die goet doet, ende niet en sondicht.

d 1.Reg. 8. versen 46, 47. 2.Chron. 6.36. Prov. 20.9. 1.Ioh. 1.8.

21

⁴⁷ Geeft oock u herte niet tot alle woorden diemen spreeckt, op dat ghy niet en hoort dat uw’ knecht u vloeckt.

47 D. En ondersoeckt niet te naeuwe, om te weten wat de menschen al van u seggen, noch en treckt het u niet te seer aen: want soudt ghy dat doen, so konde het lichtelick geschieden, dat ghy t’uwen grooten onwille soudt hooren, dat uwe eygene knechts qualick van u spreken: men moet vele van datter geseyt wort, ongemerckt laten henen gaen.

22

Want ⁴⁸ u herte heeft oock veel malen bekent, dat ghy oock ⁴⁹ andere gevloeckt hebt.

48 D. uwe eygene conscientie.

49 Die u onrecht gedaen hebben, of, die ghy gemeynt hebt (door het valsch aenbrengen van andre) datse u ongelijck deden.

23

Dit alles hebbe ick met wijsheyt versocht: ⁵⁰ ick seyde, Ick sal wijsheyt bekomen, maer ⁵¹ sy was [noch] verre van my.

50 T.w. by my selven. D. Ick dacht, Ick liet my voorstaen, dat ick eene volkomene wijsheyt bekomen soude.

51 Want de mensche nimmermeer en kan komen tot eene volkomene wetenschap aller dingen, ende van de oorsaken der selver.

24

⁵² ’T gene dat verre af is, ende seer diep, wie sal dat vinden?

52 And. aldus: ’t is verre datter geweest is. D. het gene dat lange voorleden is, daer en hebben de menschen geene groote kennisse van: Ende wat kennisse sullen sy hebben van dingen die t’eenemael diep-grondich ende verborgen zijn? als, hoe Godt de werelt regeert, met al datter in is, ende insonderheyt watter in toekomende tyden geschieden sal. Siet in het Boeck Iobs de capp. 38. 39. 40. 41. ende Rom. 11.33, 34. seer diep, Hebr. diep diep. Siet Gen. 25. op vers 30.

25

⁵³ Ick keerde my om, ende mijn herte, om te weten, ende om nae te speuren, ende te soecken wijsheyt, ende ⁵⁴ een sluyt-reden: ende ^e om te weten de godtloosheyt der sotheyt, ⁵⁵ ende de dwaesheyt der onsinnicheden.

53 T.w. met mijne gedachten.

54 Het Hebr. woort beteeckent een slot van reden, ’t welck uyt andre voor-gestelde redenen besloten, ende als reeckenens-wijse gevonden wort.

e Eccles. 1.17. ende 2.12.

55 And. ende de dwaesheyt, [ende] onsinnicheden.

26

Ende ick vondt ^f een bitterer dinck, dan de doot: een vrouwe welcker herte ⁵⁶ netten ende garen, [ende] hare handen banden zijn: ⁵⁷ wie goet is voor Godes aengesichte, sal van haer ontkomen: daerentegen ⁵⁸ de ^g sondaer sal van haer gevangen worden.

f Prov. 5.3. ende 6.24, etc. ende 7.6, etc.

56 Gelijckmen voor ’t gedierte uyt-spant, om ’t selve daer in te vangen. Hy spreeckt van eene oneerbare vrouwe, die door hare erglistige ende soete bedriegelicke woorden, de mannen soeckt in onkuysheyt te verstricken, in hare netten te vangen, ende vaste te houden. Siet Prov. 2.16, 17. ende 5.3, 6. ende 6.24. ende 7.6, etc. ende 9.13. Dusdanige vrouwe is meer te schouwen ende te myden, dan de doot selve.

57 Als of hy seyde, Niemant kan sulcker booser vrouwen bedroch ontkomen, ten zy dat Godt hem besonderlick door sijne genade ende hulpe, daer van verlosse: gelijck hy Ioseph van de oneerbare huysvrouwe Potiphars verlost heeft: siet c. 2.26.

58 D. sulck een mensche, die sich dagelicx tot groote sonden begeeft. siet Psal. 1. op vers 1.

g Prov. 6. vers 26. ende 7.23. ende 22.14.

27

Siet dit hebbe ick gevonden, seyt de Prediker, het eene by het andere, ⁵⁹ om de sluytreden te vinden:

59 D. om tot resolutie ende besluyt te komen.

28

⁶⁰ De welcke ⁶¹ mijne ziele noch

60 De sin deser, ende der naestvolgender woorden, schijnt desen te zijn, Na dat ick al lange gesocht hadde, om den rechten gront van alles te weten: So en hebbe ick niet anders gevonden, dan dat ick noch niets gevonden en hebbe, D. ick ben door de ervarentheyt daer in bevesticht, dat de kennisse van seer vele dingen my ontbreeckt. And. ’t gene mijne ziele noch soeckt dat en hebbe ick niet gevonden.

61 D. ick.

[fol. 20v]

soeckt, maer ick en hebbese niet gevonden: ⁶² eenen man uyt duysent hebbe ick gevonden, maer ⁶³ een vrouwe onder die ⁶⁴ alle, en hebbe ick niet gevonden.

62 Hebr. Adam. D. eenen man. De tegenstellinge wijst uyt, dat Adam hier eenen man beteeckent. uyt duysent. T.w. menschen, ofte mannen.

63 And. maer een vrouwe met alle die dingen [begaeft]. Hy wil seggen, datmen seer weynich mannen vindt, die wijs, goet, voorsichtich, ende van groote kennisse zijn, maer noch veel weyniger sulcke vrouwen. Siet Prov. 31.10. de woordekens een ende geen worden hier genomen, voor weynich, ende weyniger, T.w. in vergelijckinge vande andere. dewijle vele godtsalige mannen ende vrouwen andersins inden Ouden ende Nieuwen Testamente vermeldt zijn.

64 T.w. onder de duysent (D. vele) menschen, ofte onder de vrouwen.

29

Alleenlick siet, ⁶⁵ Dit hebbe ick gevonden, dat Godt den mensche recht gemaeckt heeft, maer ⁶⁶ sy hebben vele ⁶⁷ vonden ⁶⁸ gesocht.

65 Als of hy seyde, Doch dit is een sekere sake, dat het gantsche menschelicke geslachte, soo mannen als vrouwen, verdorven ende sondich zijn, doch dat Godt, dewijle hy den mensche goet, ende nae sijn beeldt geschapen heeft, geen schult daer aen en heeft, maer de mensche selve, die hem selven, ende alle sijne nacomelingen, door ’t ingeven des duyvels, ende door moetwillige ongehoorsaemheyt, daer in gebracht heeft.

66 T.w. de menschen.

67 T.w. boose, erge, quade vonden, of treken.

68 Ende sy soeckense noch, dewijle sy van dien heerlicken staet afgevallen zijn, in den welcken sy geschapen ende van Godt gestelt waren.