Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xxj. Capittel.

’s Conincks herte in Godts hant, vers 1. eygen goetduncken, ende het wegen der herten, 2. gerechticheyt, ende offer, versen 3, 27. hoochmoet ende bedrijf der godtloosen, 4, 24. vlyticheyt, ende haesten nae goet, 5. onrechtveerdigen rijckdom, 6. godtloose, 7, 10, 12, 15, 18, 27, 29. verdorventheyt, ende suyveringe des menschen, 8. kijfachtige vrouwe, 9, 19. Tucht, 11. onbarmherticheyt tegen armen, 13. giften ende geschencken, 14. rechtveerdige, rechtsinnige, weldadige, 15, 18, 21, 26, 29. wijsheyt, verstant, ende raet, 16, 20, 22, 30. wellust, 17. Tonge, 23. Luyheyt, 25. giericheyt, 26. valsche getuygen, 28. onwederstaenlickheyt van Godts raet ende wercken, 30. victorie, 31.

1

DEs Conincx herte is ¹ inde hant des HEEREN, [als] ² waterbeken; hy neycht het tot al dat hy wil.

1 D. in sijn gebiet, ende macht, om dat nae sijne wijsheyt te leyden, ende te stieren.

2 D. gelijck waterbeken zijn inde hant der hovenieren, ende lant-luyden, om die herwaerts, ende derwaerts tot nut des lants in, ofte uyt te laten, ende voort te leyden.

2

^{a 3} Alle wech des menschen is recht in sijne oogen: maer de HEERE weecht de ⁴ herten.

a Prov. 16.2.

3 Siet de verklaringe van dit vers bov. 16. op vers 2.

4 Ofte, geesten, als bov. 16.2. over sulcx beteeckent hier het woort herten so veel, als daer het woort geesten; T.w. gedachten, genegentheden, bewegingen, ende voornemen. Alsoo Psal. 7.10. ende 26.2.

3

^{b 5} Gerechticheyt, ende recht te doen, is by den HEERE uytgelesener dan offer.

b 1.Sam. 15.22. Psal. 50.8, 14. Iesa. 1.11, 16. Hos. 6.6.

5 De verklaringe deser maniere van spreken siet Gen. 18. op vers 19. ende 1.Reg. 10. op vers 9.

4

⁶ Hoocheyt der oogen, ende ⁷ trotsicheyt des herten, [ende] de ⁸ ploeginge der godtloosen, zijn sonde.

6 Siet bov. 6. op vers 17.

7 Hebr. breetheyt des herten. D. stoutheyt, ende grootscheyt des herten. siet Psal. 101.5. ende d’aenteeck.

8 D. het bedrijf. Verstaet al wat sy heymelick versinnen, ende openbaerlick in’t werck stellen. alsoo is het woort smeden genomen. Siet bov. 3. op vers 29. alwaer het Hebr. woort oock kan ploegen overgeset worden. Ofte aldus: Hoocheyt der oogen, ende breetheyt des herten, zijn de ploeginge, ofte, het bedrijf der godtloosen, [ende] sonde. And. de lampe der godloosen. D. haer welvaren, ende voorspoet, is sonde.

5

^c De gedachten des vlijtigen zijn ⁹ alleen ¹⁰ tot overschot; maers eens yeders ¹¹ die haestich is, alleen tot gebreck.

c Prov. 10.4. ende 13.4.

9 And. waerlick, ofte, gewisselick. alsoo in’t volgende lidt van dit vers.

10 D. worden soo gesegent van Godt, dat de vlytige arbeyder daer van niet alleen sijnen dagelickschen nootdruft en krijcht, maer oock wat daer en boven voor eenen extraordinaren noot, ende voor sijne kinderen.

11 D. die met eene schielicke, ende onvoorsichtige haesticheyt door allerley middelen soeckt rijck te worden. Vergel. bov. 20.21.

6

^{d 12} Te arbeyden om schatten met een ¹³ valsche tonge, is eene ¹⁴ voort-gedrevene ydelheyt der gener, ¹⁵ die den doot soecken.

d Prov. 10.2, 4. ende 13.11.

12 Hebr. het werck der schatten, D. de arbeyt die gedaen wort, om veel goets by een te rapen.

13 Hebr. tonge der valscheyt: D. die met valscheyt ende bedroch ommegaet. Verstaet hier onder, alle ongerechticheyt. Vergel. bov. 6.17. ende de aenteeck.

14 Verst. ydelheyt, die seer onweerdich, nietich, ende vruchteloos is, zijnde te vergelijcken by kaf, ende stof, dat uyt oorsake sijner lichticheyt door eenen stercken wint herwaerts ende derwaerts verwaeyt wort.

15 D. die sich in gevaer der tijdelicker, ende eeuwiger straffe begeven.

7

De ¹⁶ verwoestinge der godtloosen ¹⁷ salse doorsnijden; om datse weygeren ¹⁸ recht te doen.

16 T.w. waer door sy haren naesten verwoesten. ofte, als sommige, waer door sy self verwoest sullen worden.

17 Ofte, salse doorsagen, neder-vellen. gelijck wanneer eenen boom afgesaecht wort. D. sal oorsake zijn, datse door Gods rechtveerdich oordeel teenemael uytgeroeyet worden. Het schijnt dat hier gesien wort op de maniere van straffe, waer door de misdadige vande Overheyt met der sage doorsneden wierden. Siet 2.Sam. 12. op vers 31. And. salse by blijven. T.w. tot datse oock verwoest sullen worden. And. den roof der godloosen salse verschricken.

18 D. een yegelick het sijne te geven.

8

De wech des menschen is ¹⁹ gantsch verkeert, ende ²⁰ vreemt: maer ²¹ het werck des suyveren, is recht.

19 T.w. door de verdorventheyt sijner nature.

20 T.w. van Godt ofte vande ware suyverheyt ende heylicheyt.

21 D. die door den geest der heylichmakinge gesuyvert is.

9

^e ’T is beter te woonen op eenen hoeck ²² des dacks, dan met eene kijfachtige huysvrouwe, ende dat [in] een ²³ huys van geselschap.

e Prov. 21.19. ende 25.24. ende 27.15.

22 Want de daken in’t lant van Canaan waren plat, inde welcke het niet bequaem en was te woonen, om datse voor den wint, ende regen open waren: ende voornemelick in hare hoecken, daer het regen-water vergaderde, ende afliep. Vergel. Deut. 22. op vers 8.

23 D. in een wijdt, ofte ruym huys, daer in men gemackelick kan woonen met vele geselschap, niet benauwt zijnde door de engte der plaetse, als in eenen hoeck. Een huys van geselschap kan men oock verstaen van een huys, daer in een man met een wijf t’samen woonen onder eene huyshoudinge begrepen zijnde. Vergel. ond. vers 19.

10

De ziele des godtloosen begeert ²⁴ het quaet: ²⁵ sijn naesten en krijcht geene genade in sijnen oogen.

24 Verst. het quaet der schult, D. de sonde.

25 Ofte, met-geselle, ofte vrient. De sin is, dat de godtloose gantsch genegen is, om een yeder quaet te doen; ofte, dat hy oock sijnen eygenen vrient niet en spaert. Siet van het Hebr. woort, bov. 14. op vers 20.

11

^f Als men den spotter ²⁶ straft, wort de slechte wijs: ende als men den wijsen ²⁷ onderricht, ²⁸ neemt hy wetenschap aen.

f Prov. 19.25.

26 Te weten, niet alleen met woorden, maer oock met oplegginge van boete, gelijck het woort hier mede brengt, ofte oock, met slagen, gelijck de text luyt, bov. 19.25.

27 T.w. met woorden. Siet bov. 19. op vers 25. And. als hy. T.w. de slechte, verstandelick let op den wijsen, etc.

28 D. hy voecht by sijne voorgaende wetenschap noch andere, dewijle hy de goede leere ontfangt, ende navolcht. Vergel. bov. 1.5.

12

De rechtveerdige ²⁹ lett verstandelick op des godtloosen huys; als [Godt] de godtloose ³⁰ in’t quade stort.

29 T.w. om sijn profijt te doen met de aenmerckingen van de oordelen Godts.

30 T.w. in’t quaet der straffe. Anders om het quaet, te weten der sonde, omkeert. D. om de sonden, diese dagelicks bedrijven, verderft, ende uytroeyt. anders kan dit vers aldus vertaelt worden: Hy, te weten, Godt, onderwijst den rechtveerdigen door het huys des godloosen, die de godloose in ’t quade stort. Ofte aldus: Het welcke (T.w. huys) de godtloosen in’t quade stort.

13

Die sijn oore stopt voor het ³¹ geschrey des armen; die sal oock ³² roepen, ende niet verhoort worden.

31 T.w. waer door hy schreyt om hulpe in sijne armoede.

32 T.w. tot Godt, ofte de menschen, als hy in eenigen noot gestelt is.

14

^g Eene gifte ³³ in’t verborgen ³⁴ houdt den toorn onder: ende een geschenck ³⁵ inden schoot, de stercke grimmicheyt.

g Prov. 17.8. ende 18.16.

33 T.w. gegeven aen den Richter, ofte yemant die seer vergramt is.

34 D. neemt hem wech, druckt hem neder, ofte, bluscht hem uyt.

35 Siet bov. 17. op vers 23.

15

’T is den rechtveerdigen eene blijtschap, ³⁶ recht te doen: maer voor den werckers ³⁷ der ongerechticheyt is het ³⁸ verschrickinge.

36 T.w. ofte in haer gemeyne leven, ofte in een bysonder officie, daer in hy gestelt is, om het recht aen andere te bedienen.

37 ’T zy dat hy de ongerechticheyt werckt als een privaet mensche, ofte als een publijck persoone.

38 Ofte, verslagentheyt, verstooringe. T.w. ofte, als hy self recht moet doen, ofte, wanneer het van anderen geschiet.

16

Een mensche die vanden wech des verstants afdwaelt; sal in de gemeynte der ³⁹ dooden ⁴⁰ rusten.

39 Verstaet der dooden, niet alleen nae het lichaem, maer oock nae de ziele. Siet van het Hebr. woort bov. 2. op vers 18.

40 Dat is, geduerichlick blyven.

17

Die ⁴¹ blijtschap lief heeft, die sal ⁴² gebreck lijden: die ⁴³ wijn, ende olye lief heeft, en sal niet rijck worden.

41 T.w. ongeoorloofde, godtloose, ende onmatige blijdschap.

42 Hebr. een man des gebrecks, ofte, der behoefte zijn.

43 D. die een wellustich, ende overdadich leven soeckt. Hier voortijden in vrolicke maeltijden gebruycktemen nevens den wijn, vele olyen, ende salven, daermede sy hare leden, maer insonderheyt het hooft, bestreken, tot bewaringe van de gesontheyt, ende verquickinge van den geest. Siet Ruth 3. op vers 3. Psal. 23.5. ond. 27.9. Cantic. 1.3. Amos 6.6. Matth. 26.7. Boven desen hadde de olye in’t Ioodsche lant noch veel ander gebruyck. Siet Iud. 9. op vers 9. ende ond. vers 20. maer hier wort gesproken van het misbruyck der olye, ende des wijns, zijnde onder dese twee dingen oock alle andere begrepen, die den mensche tot vermakinge gegeven zijn.

18

^{h 44} De godtloose is een ⁴⁵ rantsoen voor de rechtveerdige; ende de trouwloose voor de oprechte.

h Prov. 11.8.

44 De sin is, dat in vele gemeyne straffen de vroome uyt de perijckelen, die haer meest plegen te dreygen, onversiens geraken, ende de godtloose door Godts wijse, ende rechtveerdige regeringe, in hare plaetse komen, als oftse haer los-gelt waren. Siet bov. 11. op vers 8.

45 Verst. den prijs, die gegeven wort om yemant uyt eenich lijden te verlossen.

19

ⁱ ’T is beter te woonen in ⁴⁶ een woest lant; dan by een ⁴⁷ kijfachtige, ende toornige huysvrouwe.

i Bov. vers 9. ende ond. 25.24.

46 Hebr. In een lant der woestijne.

47 Hebr. een huysvrouwe der kijvingen, ende der toornicheyt. Vergel. bov. vers 9. ende 19.13.

20

In des wijsen wooninge is een ge-

[fol. 11v]

wenschte ⁴⁸ schat, ende olye: maer een sot mensche verslindt sulcks.

48 Dienende tot onderhoudinge, en vermakinge des menschen; waer onder oock was de olye. Siet boven de aenteeck. op vers 17.

21

Die ⁴⁹ rechtveerdicheyt, ende ⁵⁰ weldadicheyt najaecht, sal ’t leven, ⁵¹ rechtveerdicheyt, ende eere vinden.

49 T.w. waer door men een yeder geeft, datmen hem nae het burgerlicke recht schuldich is.

50 T.w. waer door men den mensche uyt liefde, ende mildicheyt goet doet nae den eysch van de goddelicke, ende naturelicke wet. Siet bov. 3. op vers 27.

51 D. Godt sal maken dat hem oock recht van de menschen sal gedaen worden.

22

⁵² De wijse ⁵³ beclimt der geweldigen stadt; ende werpt de ⁵⁴ sterckte hares vertrouwens neder.

52 De sin is, dat wijsheyt meer te achten is dan sterckte. Eccl. 9.16. gelijck de ervarentheyt leert, dat dickwijls veel meer uytgerecht wort door het wijs beleyt van een Overste, dan door de groote menichte der Krijchs-lieden.

53 T.w. in tijt van oorloge.

54 D. de sterckten, daer op de stadt haer verliet.

23

^{g 55} Die sijnen mont, ende sijne tonge bewaert, bewaert sijne ziele van benautheden.

g Prov. 18.21.

55 D. die wel toesiet dat hy met quade, lichtveerdige, ende twistgierige propoosten Godt niet en vertoornt, ende sijnen naesten niet tegens hem op en hitst.

24

⁵⁶ Die een hooveerdich poccher is, ⁵⁷ sijnen naem is spotter; ⁵⁸ hy gaet met hooveerdige verbolgentheyt te wercke.

56 Ofte, die hooveerdich, [ende] trotsich, ofte, vermeten is, wiens naem is spotter, gaet met, etc.

57 D. gelijck hy inder waerheyt een spotter is, so mach hy oock alsoo wel genaemt worden: overmits hy alle goede vermaningen verwerpt, ende tegen sijnen naesten met verachtingen des selven trotselick uytvaert. Siet een exempel in Haman, Esth. 3.5, 6.

58 D. hy doet alle dingen door hoochmoedige, ende oploopende sinnen, volgende niet eenige reden, maer sijne ongebondene passien.

25

De ⁵⁹ begeerte des luyaerts sal ⁶⁰ hem dooden: want sijne handen weygeren te wercken.

59 T.w. waer door hy wenscht sijnen nootdurft te hebben, sonder daer toe door eerlicken arbeyt te geraken.

60 Niet alleene tot groote armoede brengen, maer oock tot sijnen geheelen onderganck.

26

Den gantschen dach begeert hy ⁶¹ begeerlicke dingen: maer ^h de rechtveerdige ⁶² sal geven, ende niet inhouden.

61 Hebr. de begeerte. And. begeert de begeerige. D. de mensche die seer begeerich is. T.w. om goet te krijgen. Siet Iob 35. op vers 13.

h Psal. 37.26.

62 T.w. aen den armen, ende nootdurftigen, ende dat nae sijn vermogen, van ’t gene dat hem Godt verleent heeft.

27

ⁱ Het offer der godtloosen is een grouwel: hoe veel te meer als sy’t met een ⁶³ schendelick voornemen brengen?

i Prov. 15.8. Ies. 1.13. Ier. 6.20. Amos 5.21.

63 T.w. expresselick voorhebbende eenige boosheyt daer mede uyt te richten, ende gelijck als Godt aenroepende tot een hulpe van haer schelmerye. siet hier van een exempel in Bileam, Num. 23.1.

28

^{k 64} Een leugenachtig getuyge sal vergaen: ende een man ⁶⁵ die hoort, sal spreken ⁶⁶ tot overwinninge.

k Prov. c. 19.5, 9.

64 Hebr. een getuyge der leugenen.

65 T.w. nae de wet des Heeren ende sonderling nae ’t gebodt van geen valsch getuygenisse te geven. of: die neerstelick toehoort, ende niet anders getuycht dan ’tgene hy gehoort, of gesien heeft.

66 And. altoos, T.w. ’tzy dat hy geroepen wort in ’t gerichte, om getuygenisse te geven, ofte andersins om yet nae de waerheyt, die hem bekent is, te verhalen, alsoo noodich, ende stichtelick is.

29

Een godtloos man ⁶⁷ sterckt sich in sijn aengesichte: maer de oprechte, ⁶⁸ die maeckt sijnen wech vast.

67 Ofte, stijft sich: D. verhardt sijn aengesichte. De sin is, dat hy met groote hartneckicheyt, ende onbeschaemtheyt sijnen eygenen sin volcht, sonder acht te geven op ’tgene dat recht, ende hem bevolen is.

68 T.w. om dat hy alle sijn doen, ende laten nae Godes woort aenrecht.

30

Daer en is geene wijsheyt, nochte daer en is geen verstant, nochte daer en is geen raet ⁶⁹ tegen den HEERE.

69 Dat is, die met des Heeren wijsheyt ende verstant, etc. te vergelijcken zy, ende die soude konnen wederstaen.

31

^l Het ⁷⁰ peert wort bereydt tegen den dach des strijts: maer de ⁷¹ overwinninge ⁷² is des HEEREN.

l Psal. 33.17.

70 Verstaet onder dit woort alle uyterlicke middelen, die tegen de oorloge, ende den strijt plegen aengeleyt te worden.

71 Siet 2.Sam. 8. op vers 6.

72 D. komt van den Heere.