Spiegel der Letteren. Jaargang 27

[p. 71]

In margine

Hs. Brussel K.B. IV-775

In de proloog tot een prozalegende van de heilige Alexius, voorkomend in een middelnederlandse bewerking van de Institutio Christiana die bewaard wordt in de British Library te Londen (hs. Add. 10287¹, wordt verwezen naar een middelnederlandse berijming van dezelfde stof waarvan tot voor enkele jaren geen spoor was overgebleven. Eerst in 1971 werd er één (perkamenten) blad van weergevonden. Het is een lichtjes besneden blad (160 × 108 mm) uit een manuscript van omstreeks 1300, dat dienst deed als dekblad op de binnenzijde van het achterplat van een slappe kalfsleren paneelstempelband van Vlaamse oorsprong, die de laatste twee delen bevatte van een zesdelige editie van het Oude Testament, in 1522 door Johannes Knobloch te Straatsburg gedrukte². Het gaat om de band, waarin ook de zes blaadjes zijn gevonden die de fragmenten bevatten van een vijfde handschrift van het middelnederlandse dierenepos Van den vos Reinaerde (thans: Brussel K.B. IV-774). In de zestiende eeuw moet hij het eigendom zijn geweest van Nicolaus Bredburch: op de titelpagina van het zesde deel van het Oude Testament schreef hij niet alleen zijn naam, maar ook een aanhaling uit Jeremias en de inhoud van het vijfde deel.

De gelukkige vinder van het Alexius-fragment is de Brusselse antiquaar A. van Loock, die de postincunabel van Knobloch in de paasvakantie van 1971 in Monte Carlo heeft gekocht. Aan Jan Deschamps komt de verdienste toe het fragment te hebben geïdentificeerd. Het bestaat, zoals gezegd, uit één enkel perkamenten blad, over één kolom beschreven in een goed leesbare littera textualis. Hoofdletters aan het begin van elk vers in een aparte kolom, niet gerubriceerd. Het eerste en het zevenentwintigste vers beginnen met een blauwe lombarde, twee regels hoog. Hier en daar

1 Zie over dit handschrift MNW 10 (Bouwstoffen), art. 408.17, art. 615 en cf. H. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland..., 's-Gravenhage 1895, p. 409; K. de Flou & E. Gailliard, Beschrijving van middelnederlandse en andere handschriften die in Engeland bewaard worden, [1ste] Verslag, VMKVA 1895, pp. 79-84 en R. Priebsch, Deutsche Handschriften in Engeland, 2. Bd., Erlangen 1901, pp. 103-04, nr. 119.

2 Beschrijving naar het exemplaar in de universiteitsbibliotheek te Freiburg i. Breisgau bij Ch. Schmidt, Jean Knobloch, 1500-1528, Straatsburg 1895, pp. 70-71, nr. 241.

[p. 72]

opvulling van de bladspiegel (135 × 65 mm) met krullen. Afschrijving en liniëring zijn, vooral op de v^o-zijde, nog duidelijk te onderscheiden. Elke kolom telt 27 regels. De r^o-zijde van het blad, die tegen het achterplat was geplakt, is bij het losweken enigszins beschadigd. Het fragment is in de rechterbovenhoek op de v^o-zijde gesigneerd IV-775.

NO icne can dichten no icne can laten
Ic ne can mi heidens⁺ hoghe maten
E... e ghewict het wort mi te zuar⁺³
... ghelanct het wort mi te naer^1-4
Min sin het mi dat ic onbere⁺⁵
Mine harte doet dat⁺ ic beghere
Min sin segghet mi hie is tonvroet⁺⁷
Min harte segghet het is goed
Min sin segghet hets boue sere⁺ macht⁹
Min harte wille dat ic die cracht
An gode soeke van hemelrike
Hie salse gheuen ghetrouwelike
Als⁺ hie al den anderen doet
Die vp hem betrouwen⁺ goed
Desen tuist⁺ ende desen strijt⁺
Hebbic ghedraghen langhe tijt
In mine harte allene stille
Ende hebbe ghedan des⁺ sines wille
Mare mie heuet die harte verwonnen
De sin sodat ic hebbe begonnen⁺
Ende wille .i. mirakele dichten
God moete minen sin verlichten
Dat icse moete wel scriuen
Dat hie te sire ere moete bliuen⁺²⁴
Ende hare vrome⁺ moete wesen
I. Diese horen sullen ende lesen
Vroeme wonder rike man
Dar veile dugheden⁺ waren an
Mer dugheden ende mer goeder seide⁺

+ ermee wachten

+ weegt het woord mij te zwaar (z. aant.)

3 ghewict weegt (voor wicken als nevenvorm van wegen cf. MNW 9, 2538 en Franck-Van Wijk i.v.); of moet men aan de interpretatie ‘uit de weg gaan (als zijnde te zwaar), ontwijken’ (MNW 2, 1908 i.v. gewiken) de voorkeur geven? In het laatste geval vormen 3 ghewict en 4 ghelanct een aardige antithese, die in de volgende verzen wordt volgehouden.

1-4 De teneur van deze verzen is wel de volgende: ‘Ik kan niet dichten, maar ik kan het ook niet laten. Ik kan nauwelijks wachten om ermee te beginnen. Nu eens valt (het vinden van) het (geschikte) woord mij te zwaar, dan weer komt het al te gemakkelijk bij mij op’. Vers i is waarschijnlijk bedorven, misschien moet men lezen ne can tlaten.

+ mijn verstand gebiedt mij dat ik er mij van onthoud

5 moet men lezen ict?

+ wat

+ te dwaas, te gek

7 hie hij (de dichter); of is hie een verschrijving voor het?

+ zijn (v.d. dichter?)

9 boue l. bouen; het abbreviatuurstreepje is blijkbaar vergeten (cf. vers 38).

+ zoals

+ vertrouwen

+ tweespalt

+ conflict

+ derhalve

+ beginnen te vertellen

+ Hem een blijvend bewijs van verering zou zijn

24 hie: een verschrijving voor sie, d.i. de mirakele?

+ nut, baat

+ veel deugden

+ zede

[p. 74]

30

Dan men nu pliet⁺ in der steide

 

Dese man was rike ende milde⁺

 

Ic wilde me ouer al dat hilde^32-35

 

Yeghen was in die port

 

Vor den keiser bet ie hort

35

Ye bet ghemint in die stat

 

Het ne betamt oec niemene bet

 

Na sere seide⁺ na sere dughet

 

Als ghi van hem bore moghet³⁸

 

Hie was rike ende gaf gherne

40

Cranken ende armen tsine te terne⁺⁴⁰

 

Ic segghe v dat hie plach te desen

 

Cranken armen ende wesen

 

Elkes daghes .iij. tafelen rechten⁺

 

Dat gheboet hie sinen knechten

45

Ende hietem⁺ dat sie souden ghieven⁺

 

Hem die war bi hadde leuen⁴⁶

 

Wedewen pellegrim ende wesen

 

Sodat sies moghen gheweisen⁺

 

Al dats daghes ghetidich⁺ was⁴⁹

50

Alle daghe plach hie das

 

Bouen al desen was so groet

 

Sine alemoesene dars was noet

 

Dat het ne ware wonder ne was^53-54

 

Selue ne was hie selue niet sonder

Brussel/Contern, aug. 1984

w.e. hegman

+ gewoon is (aan te treffen)

+ barmhartig

32-35 zijn volslagen onbegrijpelijk, zijn ze corrupt? Ik zie vooralsnog geen kans om de oorspronkelijke lezing te herstellen.

+ zijn zede

38 hore l. horen en cf. vers 9.

+ te nuttigen, te eten (z. aant.)

40 te terne < te terene; cf. MNW 8, 249 i.v. teren.

+ aanrechten, dekken

+ beval hen

+ geven

46 is weer onduidelijk.

+ bestaan, zich onderhouden van

+ van pas, geschikt (z. aant.)

49 met de spijs die paste bij het seizoen, met wat het jaargetijde te bieden had.

53-54 zijn blijkens het rijm ongetwijfeld corrupt, waarschijnlijk het gevolg van een dubbele dittografie. Kan er niet gestaan hebben Dat het ne ware wonder Selue ne was hi niet ronder?

3 De tekst, die op sommige plaatsen corrupt schijnt, is strikt diplomatisch weergegeven. Enkel bij het aaneenschrijven van woorden hebben wij het hedendaags gebruik gevolgd. De plaatsen waar wij hierin van het handschrift afwijken zijn de volgende: 12 ghe trouwelike, 16 ghe draghen, 35 ghe mint, 40 teterne, 44 ghe boet. De traditionele abbreviaturen zijn met gebruikmaking van cursivering opgelost.