Spiegel der Letteren. Jaargang 26

[p. 83]

De verzen van de corrector in handschrift 's-Gravenhage, KB, 129 A 10
(De Lancelotcompilatie)

Inleiding¹

Sinds het verschijnen van de eerste (en tot nu toe enige) volledige editie van de Lancelotcompilatie² is algemeen bekend dat het handschrift waarin de tekst ons is overgeleverd ('s-Gravenhage, KB, 129 A 10) gebruikssporen bevat. Iemand, die gewoonlijk de corrector wordt genoemd, heeft grote delen van het handschrift voorzien van aantekeningen. Jonckbloet kon maar weinig waardering opbrengen voor zijn activiteiten. Het betrof zijns inziens ‘dikwijls noodelooze apposities ter loutere verduidelijking’, ‘nuttelooze uitbreidingen’ en ‘zinstorende veranderingen’, terwijl bovendien ‘de enkele er bij gedichte regels dikwerf slot noch zin hebben’ (p. LXVIII-LXIX). Toch gaf hij ook toe, dankbaar gebruik te hebben gemaakt van het werk van de corrector: ‘Hoe het zij, deze toevoegselen of verbeteringen hebben mij dikwijls geholpen in het vaststellen van eenen wat meer verstaanbaren tekst’ (p. LXVIII).

Ruim een eeuw later bleken de werkzaamheden van de corrector fascinerend te zijn. Nadat Draak en Hellinga³ opnieuw op zijn bemoeienis met de tekst hadden gewezen, analyseerde Gerritsen⁴ in een verhelderend artikel zijn activiteiten. De corrector verbeterde kopiistenfouten en probeerde de tekst van Vlaamse dialecteigenaardigheden te zuiveren. Daarnaast bracht hij veranderingen aan om het verhaal begrijpelijker te maken voor een luisterend publiek en voorzag hij de versregels van leesaanwijzingen ten behoeve van voordracht.

1 Dit artikel vloeit voort uit ZWO-projekt nr. 124-22-12.

2 Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek, op gezag van het gouvernement uitgeg. door W.J.A. Jonckbloet. 2 dln. 's-Gravenhage, 1846-1849.

3 Zie: M. Draak, De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. 2e ongewijzigde dr. Amsterdam, 1977. Med. KNAW, afd. Lett., N.R., dl. 17, no. 7, p. 43-44.

4 W.P. Gerritsen, Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague KB 129 A 10. In: Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck 3. Amsterdam, 1976. Litterae textualis, p. 38-59.

[p. 84]

De corrector heeft niet alleen letters en woorden veranderd, weggelaten of toegevoegd, maar ook volledige verzen bijgedicht. Mijn belangstelling voor deze verzen werd gewekt toen ik stuitte op een passage waarbij de corrector bijzonder handig te werk gaat. Het betreft het moment waarop Gaheret een dwerg opdraagt een uitdaging tot een tweegevecht over te brengen. De corrector las⁵ het volgende:

II, 8821
Nu ganc dinen here dit vertellen.
Ende en coemt hi niet, ic sal vellen
Sijn pawelgoenen, ende bi desen
‘Bi mire trouwe,’ seide die naen,
‘Dese boetscap sal wel sijn gedaen;

Na vs. 8823 ontbrak een vers. De corrector was gedwongen een versregel te vervaardigen om het weesrijm (desen) aan te vullen. Hoe moest hij dat doen? Hij beschikte niet over een legger waaraan hij een versregel kon ontlenen⁶. Blijkens zijn aanvulling besloot de corrector niet onmiddellijk te vertrouwen op zijn eigen scheppend vermogen, maar op zoek te gaan naar de scène waar de dwerg de boodschap overbrengt. Bijna 40 regels verder in dezelfde kolom (fol. 24 r,b) stuitte hij op de woorden van de dwerg:

II, 8861
Ne coemdi niet, weet wel hi sal
Uwe pawelgoenen neder werpen al;
Dit sal u mere scande welen.’

Hiermee was zijn probleem opgelost. In de ondermarge van de bladzijde schreef de corrector dat zel mere scande wezen⁷ en vulde zo het weesrijm aan⁸.

Deze wijze van handelen leek me voldoende aanleiding om de verzen van de corrector als aparte groep onder de loep te nemen⁹. Hoe trachtte hij zich te redden uit een situatie waarin hij niet kon volstaan met het aanbrengen van veranderingen, maar gedwongen was een volledige versregel te maken? Het zal duidelijk zijn dat op die momenten de mogelijkheid nadrukkelijk aanwezig was dat hij een inhoudelijke onregelmatigheid zou veroorzaken.

5 Vanzelfsprekend zonder de ingrepen van de editeur, die ik ter wille van de leesbaarheid van Jonckbloet overneem.

6 Vgl. W.P. Gerritsen, Corrections and Indications, p. 43-44.

7 Hij voorzag het vers bovendien van de leesaanwijzing ende.

8 Gerritsen heeft eveneens een voorbeeld gegeven van een situatie waarbij de corrector verderop in de tekst een oplossing voor zijn probleem trachtte te vinden. Vgl. Corrections and Indications, p. 46-47.

9 De corrector heeft eveneens volledige versregels opgeschreven ter vervanging van regels van de kopiist. Vaak had hij in deze gevallen ook kunnen volstaan met het veranderen van letters of woorden. Deze vervangende verzen zijn buiten beschouwing gebleven, het onderzoek betreft uitsluitend de ingevoegde verzen.

[p. 85]

De corrector is de schepper van 25 ingevoegde verzen, een aantal dat niet voldoende was om alle weesrijmen op te heffen (vgl. bijvoorbeeld fol. 28 v,c waar Jonckbloet het weesrijm aanvulde (II, 10604)). Het is opmerkelijk dat niet minder dan 18 versregels voorkomen in het gedeelte dat door kopiist A (fol. 1-47)¹⁰ werd afgeschreven. De relatief talrijke correcties in dit gedeelte kunnen verklaard worden uit de grotere aandacht van de corrector voor de tekst (het gemiddeld aantal ingrepen per pagina in de Queeste van den Grale en Arturs doet is kleiner), maar ook uit de slordigheid van A. Zo verwisselde deze kopiist verbazingwekkend vaak si voor hi en omgekeerd¹¹. Een ander voorbeeld van zijn slordigheid vinden we in een passage waarin hij tot twee maal toe namen afschrijft van personen die in het betrokken verhaalgedeelte geen enkele rol spelen. Terwijl we de avonturen van Agravein, Gurrees en Gaheret volgen, schrijft de kopiist eerst bijna¹² Sagremor af in plaats van Gaheret (II, 10319), om vervolgens even verder opnieuw een vergissing te begaan: Walewein in plaats van Agravein (II, 10369)¹³.

10 Vgl. M. Draak, De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot, p. 37.

11 Vgl. W.P. Gerritsen, Corrections and indications, p. 45.

12 Na drie letters bemerkte hij zijn vergissing en expungeerde Sag.

13 De slordigheden en vergissingen vinden wellicht hun oorzaak in de slechte staat van de legger die A ter beschikking had.

De ingevoegde verzen

Vrijwel altijd is een ingevoegd vers een logische aanvulling die uit de context voortvloeit. Op eenvoudige wijze, dat wil zeggen zonder diepgaand in de omringende regels in te grijpen en zonder buitensporig lange verzen te maken, vulde de corrector het weesrijm aan¹⁴. Eén voorbeeld kan zijn werkwijze verduidelijken.

Gaheret heeft een jonkvrouwe verlaten om een ridder van de Tafelronde, Brandelijs, en een andere jonkvrouwe te beschermen (fol. 25 r,a). Als hij na zijn geslaagde actie terugkeert, vraagt de achtergebleven jonkvrouwe bezorgd:

II, 9184
‘Ay God,’ seit si, ‘hoe eist vergaen
Vander joncfrouwen, die wi horden
So sere ropen in droven worden?’
Hi seide, dat noit te gere ure
Ere jonfrouwe alse hare gevel;
‘Bedi si was bescudt wel:

De aanvulling van de corrector lag voor de hand, als het ware opgeroepen door rijmwoord (ure) en context: en gesciede also scone auenture. Zijn aanvulling

14 Het komt één keer voor dat de corrector zich niet beperkt tot één versregel. Fol. 13c, c: ‘Van hem ne weet ic nu ter stede / Te seggene gene sekerhede / Bidien des sijt gewes / Men seit joncfrouwe dat hi doet es / Bedi in des coninc Arturs hof / Men weter anders niet of / (II, 4741-4744).

[p. 86]

is in hoge mate in overeenstemming met het Oudfrans (S V¹⁵, p. 41, r.41: navint si bien. ne si bele auenture).

In de inleiding is een voorbeeld gegeven van de opmerkelijke wijze waarop de corrector soms handelde bij het aanvullen van een weesrijm. Hij trachtte een oplossing te vinden door verderop in de tekst te zoeken naar een aanvaardbaar vers. Er is nog een passage (fol. 42 v,a) waarin hij op deze wijze te werk ging. Een jonkvrouwe die Lanceloet van zijn wonden genezen heeft, dreigt nu door een bruut te worden verkracht:

II, 15536
Doe riep si met ere stemme groet:
‘Ay lieve vrient Lanceloet,
Twi ne siedi niet hier thanden

De roep om hulp (vs. 15537) kon door de corrector eenvoudig aangevuld worden, want enige verzen verder herhaalt de jonkvrouwe haar woorden (II, 15546): Si riep lude: ‘Lieve vrient Lanceloet.

Er zijn ook plaatsen waar de corrector zijn kennis van het verhaal gebruikte. Een voorbeeld vinden we op fol. 36 v,b. Voor het weggevallen vers (II, 13448) kon hij de context niet gebruiken want er begint een nieuw verhaalgedeelte:

II, 13443
Davonture seget hier ter steden:
Alse Hestor was gesceden
Vanden castele die hiet Ragidel,
Daer die boec af seget wel,
Hoe hi Mangart den roden onderdede,
Vanden lieberden, die nichte was
Mijns heren Waleweins als ict las,

Deze verzen verwijzen naar een verhaal dat meer dan 5000 regels eerder is weergegeven (II, 4263-4810). De corrector herinnerde zich hoe Hestor een jonkvrouwe, die door twee leeuwen bewaakt werd, bevrijd had: Ende die joncfrouwe oc bescudde mede (II, 13448).

Op een aantal plaatsen dwingt de corrector respect af door zijn behendige wijze van handelen. Zo ook op fol. z8 r,b. Agravein, Gurrees en Gaheret steunen een hertog in diens strijd tegen zijn zonen. Als het kasteel waarin zij zich bevinden aangevallen wordt, bereiden de bewoners zich voor op een hevige strijd. Het aantal verdedigers is redelijk groot:

II, 10309
CC ridders ende daer toe
Zeilscotters¹⁶, diere vele waren doe.

15 The Vulgate Version of the Arthurian Romances. Edited from manuscripts in the British Museum by H.O. Sommer. 7 dln. New York, 1979 (Onveranderde herdr. v.d. dr. v. 1916).

16 Zeilscotters: mannen die bewapend zijn met een draagbare of vaststaande grote boog om pijlen te schieten.

[p. 87]

 

Die hertoge wapende hem daer naer

 

Ende IV neven die hi hadde daer ginder

 

Die hadden geweest des hertogen kinder

 

Die int achterste pongijs was bleven doet:¹⁷

 

Si waren vrome ridders ende groet;

De corrector moest het weesrijm (naer) aanvullen en besefte dat hij met daer ginder de rijmwoorden al bezat om tot een goede aansluiting te komen. Als ginder het rijmwoord van het volgende vers werd, was het weesrijm aangevuld. Zo ontstond Die wapenden hem oc ghinder¹⁸.

Er zijn slechts twee plaatsen waar de Middelnederlandse tekst door de toevoeging van de corrector sterk afwijkt van het Oudfrans. De passage op fol. 25 v,c is er één van¹⁹. Gaheret en Gindan staan op het punt hun tweegevecht te beginnen, onder de ogen van de Vrouwe van Rostoec en de jonkvrouwe die door Gindan van haar land beroofd is:

II, 9499
Daerna gingen si metter vart
Beide sitten op hare part,
Ende die vrouwe deedse thant
Alse die vergaderen souden dan.
Garehet sprac dus Gindan an:

Jonckbloet vulde aan: Varen tote op dat sant. Hij was het niet eens met de invoeging van de corrector, die dan ook gekozen had voor een vers waarbij de omringende regels eveneens aangepast moesten worden:

Ende die vrouwe deed alse thant
Dat si die joncfrouwe nam bider hapt
Ende gingen daer si vergaderen souden dan.

Overduidelijk in de problemen gebracht door het ontbrekende vers, probeerde hij gebruik te maken van zijn kennis van het verhaal (de Vrouwe van Rostoec heeft partij gekozen voor de jonkvrouwe, tegen Gindan), maar het resultaat wijkt sterk af van het Oudfrans. Het is niet verwonderlijk dat de corrector moeite had met het aanvullen van het weesrijm, want de passage is corrupt. Er ontbreekt veel meer dan één vers. Het Oudfrans (S V, p. 44, r. 42 - p. 45, r. 7) leest namelijk:

Et la dame lez fait conduire en vne isle petite qui estoit desous la tour close dune aigue rade et corant. Et quant il sont uenu a la riue

17 pongijs: gevecht; het betreft een broer van de hertog, eveneens een hertog en vader van de vier neven, die eerder in de strijd de dood heeft gevonden.

18 De corrector vergat daarbij om ginder in vs. II, 10312 door te strepen of te expungeren.

19 Op fol. 20b, v, b vinden we de andere plaats. De corrector vult aan ende es op dander zide van haer zitten ghegaen (II, 7600), terwijl het Oudfrans leest: Et tout ce fist il pour entreprendre enuers la dame daucune chose (S V, p. 26, r. 14-15).

[p. 88]

. si entrent en vne nef. et li cheual auec eulz Si les passent li maronnier iusques en lisle. Et quant il y sont uenu si les laissent ensamble & sen vont.
Quant li doi cheualier furent en lisle seul a seul. si monterent sor lor cheuaus puis prisent lor escus & lor lances. Si ni ot que daler ensamble. Lors apele Gaheries Guidan

Tot slot van deze paragraaf: er is één uitzondering op de regel dat de ingevoegde verzen dienen om een weesrijm aan te vullen. In de Queeste van den Grale probeert de corrector op fol. 146 r,c een ingewikkelde verklaring begrijpelijker te maken. Aan de uitleg van een droom over het ellendig lot van de Ridders van de Tafelronde, die aan wellust ten onder gaan, voegt hij toe: Ets al verloren / dat zegic v te voren (III, 6216-6217).

Besluit

Met de opmerkingen dat ‘de enkele er bij gedichte regels dikwerf slot noch zin hebben’ en dat ‘de verbeteraar niet gelukkig is geweest in het bijdichten der uitgevallen regels’ (ed. - Jonckbloet, p. LXVIII-LXIX) doet men de corrector onrecht. De 25 verzen die hij ingevoegd heeft, laten zien dat hij in staat was op betrekkelijk eenvoudige wijze, zonder veel in te grijpen in omringende regels, een weesrijm aan te vullen. Hij maakte daarbij vaak behendig gebruik van de context en van zijn kennis van het verhaal. Slechts een enkele maal heeft zijn invoeging tot gevolg dat het Middelnederlands sterk afwijkt van het Oudfrans.

Het in de vorige alinea geschetste resultaat van mijn onderzoek naar de ingevoegde verzen bevestigt in grote lijnen het bestaande beeld van de activiteiten van de corrector. Dit artikel levert dan ook geen wezenlijk nieuwe gezichtspunten op en zal het onderzoek dientengevolge evenmin in nieuwe banen leiden. Toch leek het bijeengebrachte materiaal mij zo aardig dat ik het niet in de aantekeningen bij een toekomstige editie²⁰ wilde wegstoppen.

bart besamusca

20 Onder leiding van W.P. Gerritsen werk ik, in het kader van het ‘Lancelot-project’, aan een proefschrift dat onder meer een uitgave van omstreeks 5000 verzen van de Lancelot en prose-vertaling in handschrift 's-Gravenhage, KB, 129 A 10 zal bevatten: A.A.M. Besamusca, De Lancelot-Compilatie (Boek II, vs. 5529-10738). Middelnederlandse Lancelot-romans 5.