Spiegel der Letteren. Jaargang 26

[p. 73]

In margine

De Middelnederlandse Walewein oorspronkelijk?^*

Men is er (bijna zonder uitzondering) van overtuigd, dat de Walewein, die omstreeks het midden van de 13de eeuw werd geschreven, een oorspronkelijk Middelnederlands dichtwerk is¹. Het bewijs voor de stelling dat de Walewein onafhankelijk van een Franse bron werd gedicht, lijkt de proloog van de roman te leveren. De dichter verwijst hierin naar mondeling circulerende Arturverhalen, die ten tijde van het ontstaan van de Walewein nog niet literair verwerkt waren. Verder wijst men er op, dat in de Walewein-proloog het bestaan van een Franse versie, die als voorbeeld van het Middelnederlandse dichtwerk gediend zou kunnen hebben, nadrukkelijk ontkend wordt. De enkele in de loop van het verhaal optredende verwijzingen naar een schriftelijke bron, die eventueel voor de ‘vertaal-

* Het hier aangeboden opstel maakt deel uit van een drietal studies die wij aan de Walewein-proloog hebben gewijd. In het opstel getiteld: ‘Biografie of retoriek? Enkele kanttekeningen bij de proloog van de Walewein’, onderzoeken wij de retorische elementen die in de laatste verzen van de Walewein-proloog (v. 23-32) verwerkt zijn. Wij komen tot de conclusie dat de hier optredende retorisch gekleurde details ongeschikt zijn voor de opbouw van een biografie van de auteur(s) (: de hypothese van G.A. van Es). Verder verdedigen wij de stelling, dat de gehele proloog van de hand van Penninc stamt. (Dit artikel verschijnt in TNTL). Het derde opstel van ons drieluik heet: ‘Het gebed uit de Walewein-proloog’. Hierin onderzoeken wij de gebedspassage uit de proloog van de Walewein (v. 8-22) tegen de achtergrond van de (vooral) geestelijke poëzie. Penninc blijkt met de gebedstraditie, zoals deze ons uit de religieuze literatuur bekend is, op vertrouwde voet te hebben gestaan. Verder bewijst hij in de gebedspassage, dat hij een kenner van het de Middeleeuwen kenmerkende typologische denken is geweest. (Dit artikel verschijnt in NT). De opstellen zijn zelfstandig geconcipieerd en hebben een eigen probleemstelling. Anderzijds vullen zij elkaar aan, zodat een inzicht in onze opvattingen over de Walewein-proloog pas na bestudering van alle drie opstellen is verkregen. Overlappingen zijn zoveel mogelijk vermeden, ze waren echter niet altijd te voorkomen.

1 Vgl. G.A. van Es in het kommentaar bij de uitgave van De jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Vostaert Artur-epos uit het begin van de 13de eeuw. 2dl. Zwolle, 1957, blz. 378-379. H. Sparnaay: (‘[...] we are bound to conclude that Walewein derives from a French romance’) heeft niet kunnen overtuigen. (Vgl. H. Sparnaay: ‘The Dutch Romances’. In: Arthurian Literature in the Middle Ages [...] Ed. R.S. Loomis. Oxford 1974⁵, blz. 453-461. Gitaat op blz. 461). J.D. Janssens bespreekt de verschillende opvattingen over de oorspronkelijkheid van de Walewein in zijn artikel: ‘De Arturistiek: Een “wout sonder genade” [...]’. In: SpdL 21 (1979), blz. 296-318. Vgl. vooral blz. 301-303.

[p. 74]

theorie’ zouden kunnen spreken, worden algemeen als geloofwaardigheids-formules beschouwd, waaraan verder geen bewijskracht mag worden ontleend. Een Franse roman, waarvan de Walewein een directe bewerking zou kunnen zijn, is nooit gevonden, hetgeen de tekstinterne ontkenning van het bestaan van een Frans proto-type nog eens bevestigt. Kortom: de Walewein - ‘dit staat nu menselijkerwijs gesproken wel vast’ (G.P.M. Knuvelder)² - is ‘een zelfstandige Middelnederlandse roman’. (J.D. Janssens)³. Het valt op, dat de hier boven beschreven hypothese op een zeer smalle tekstbasis berust. Twee passages uit de Walewein-proloog vormen in hoofdzaak de grondslag van de argumentatie. Er zijn weliswaar ook andere, niet uit de proloog afgeleide argumenten ten gunste van de oorspronkelijksheidstheorie aangevoerd, maar deze zijn uitsluitend complementair van aard: zij kunnen slechts optreden ter versterking van de bewijsvoering, ‘[a]ls alleenstaande argumenten-groep zouden ze [...] niet sterk genoeg zijn [...]’. (M. Draak)⁴. Wij vragen ons af, of het draagvermogen van de twee pijlers waarop de ‘zwaarwichtige’ these over de oorspronkelijkheid van de Walewein voornamelijk rust, wel groot genoeg is. Het zij ons toegestaan in het navolgende onderzoek onze twijfels nader toe te lichten.

2 G.P.M. Knuvelder: Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde. Dl. I. 's-Hertogenbosch, 1970. Citaat op blz. 137.

3 J.D. Janssens: ‘Walewein’. In: Moderne Encyclopedie der wereldliteratuur. Dl. IX. Bussum z.j. Citaat op blz. 257. Er dient op gewezen te worden, dat Janssens het begrip ‘oorspronkelijk’ relativeert. Zo veronderstelt hij, dat de Walewein - hoewel naar zijn mening een zelfstandig Middelnederlands dichtwerk - in bepaalde episoden direkte invloed van de Franse Arturtraditie verraadt. (Een voorbeeld:) De brug-episode uit de Walewein zou volgens Janssens rechtstreeks van de Lancelot-en-Prose afhankelijk zijn. (Vgl. SpdL 21 (1979), blz. 307-310). Recentelijk heeft Janssens dit standpunt verlaten: Niet het Frans, maar de Middelnederlandse Lantsloot vander Haghedochte zou Penninc tot de brug-passage hebben geïnspireerd. (Vgl. NT 75 (1982), blz. 307 en SpdL 24 (1982), blz. 88). Wij merken op, dat Janssens' gewijzigde visie verregaande consequenties heeft. De onlangs door Janssens geponeerde stelling, dat de idealisering en verhoofsing van de Walewein-figuur door Penninc ‘als een bewuste reactie tegen de Franse Arturromans’ (vgl. NT 75 (1982), blz. 297) moet worden opgevat, wordt ontkracht door Janssens' opmerking, dat ‘het positieve beeld van Walewein en de idealiserende verhoofsingstendens op rekening’ komt ‘van de onbekende dichter van LH [Lantsloot vander Haghedochte]. Deze en andere tendenzen [...] hebben de Wal[ewein]-dichters in hun Dietse bron gevonden [...]’. (Vgl. Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis. Bd. XXXV (1981), blz. 185). De gehele kwestie illustreert hoe complex de problemen zijn, die rond de vraag naar ‘oorspronkelijkheid’ en ‘afhankelijkheid’ rijzen. Wij durven in dit stadium van het onderzoek geen oordeel over de juistheid van Janssens' positieverandering te geven.

4 M. Draak: Onderzoekingen over de roman van Walewein. (Met aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein-Onderzoek sinds 1936’). Groningen/Amsterdam 1975², blz. 212.

I

[p. 75]

1

‘Vanden coninc Arture

 

Es bleven menighe avonture

 

Die nemmer mee ne wert bescreven⁵.

Deze zin vormt de eerste bewijsplaats voor de stelling, dat de Walewein een zelfstandig Middelnederlands dichtwerk zou zijn. Volgens G.A. van Es⁶, die hiermede de algemene opinie verwoordt, duiden de verzen er op, dat in de 13de eeuw vele Arturverhalen slechts uit mondelinge overlevering bekend waren. In geschreven vorm bestonden ze niet. (Vgl. v.3: [...] nemmer mee [...] bescreven). Uit de rijke stroom ‘ongeschreven’ Arturverhalen heeft Penninc een avonture gekozen, die hij nu voor het publiek gaat opschrijven. De these, dat Penninc bij de vervaardiging van de Walewein op een mondelinge traditie heeft teruggegrepen, berust met name op de interpretatie van bescreven, dat door Van Es (e.a.) als ‘te boek gesteld’⁷ wordt opgevat. Uit het feit, dat de dichter het bestaan van een ‘geschreven’ boek ontkent, leidt hij een mondelinge overleveringsvorm af. Wij vragen ons af, of de hier gegeven uitleg dwingend is. Het werkwoord bescriven geeft de werkzaamheid van de ‘schrijver’ weer, het betekent in de eerste plaats ‘schrijven’. (B.v.: Sinte Pauwels [...] in sijn eerste epistel die hi bescrivet totten Corinthen⁸; Alexanders Geesten⁹, v. 68 vlg.: Hoe ic die waerheit [...] In dietsce wel bescriven moete [...]). Ter omschrijving van de dichterlijke werkzaamheid komt hiernaast het werkwoord dichten voor. (Historie van Troyen¹⁰, v. 4 vlg.: [...] een historie goet Te dichtene int Duytsche woert). Het werkwoord maken kan in dezelfde betekenis gebruikt worden. (Alexanders Geesten¹¹, v. 9 vlg.: Die hovesch sijn [...] Segghen dat es wel ghemaect). Ook de Walewein-dichter gebruikt maken op deze wijze. (v. 23: Dies bat Penninc, diene [= het boek] maecte [...]). Vostaert, die het onvoltooide dichtwerk afmaakte, varieert: Penninc, die dichte desen bouc [...], v. 11173. Hetgeen J.W. Muller met betrekking tot de Rynaert-proloog zegt, geldt o.i. ook voor de Walewein: maken is ‘synoniem met dichten, [w]elke beide ww. dus [...] niet beteekenen, geheel uit zich zelf, uit zijne fantasie voortbrengen, maar: (de reeds bestaande stof) samenstellen, vormen, “fatsoeneren” [...]’¹². Ook het werkwoord bescriven heeft de Reynaert-filologen beziggehouden. In de

5 Wij citeren de Walewein naar de uitgave van G.A. van Es. (zie noot 1).

6 G.A. van Es (zie noot 1), blz. 378.

7 G.A. van Es (zie noot 1). Woordenlijst blz. 548, vertaling voor bescreven.

8 Vgl. E. Verwijs/J. Verdam: Middelnederlandsch Woordenboek, s.v. bescriven.

9 Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant. Ed. J. Franck. Groningen, 1882.

10 Istory van Troyen van Jacob van Maerlant. Ed. N. de Pauw/E. Gailliard. Gent, 1889.

11 Zie noot 9.

12 J.W. Muller: ‘Aernout en Willem als de twee dichters van Reinaert I gehandhaafd’. In: TNTL 41 (1922), blz. 65-114, blz. 110 en blz. 110, opmerking 1.

[p. 76]

proloog tot de Reynaert lezen wij over de avonture van Reynaerde de toevoeging: Die arnout niet en hadde bescreuen (F, v. 6)¹³. De zinswending niet bescreuen is ook hier ‘niets anders dan: niet geschreven’ (J.W. Muller)¹⁴, waarbij verder dient te worden vastgesteld, dat de lezingen van Reynaert A, 5 (onghemaket) en F, 6 (niet bescreven) ‘logisch met elkander overeenstemmen’ [...]. (J.W. Muller)¹⁵. De mogelijkheid, dat Willem hier zinspeelt op een mondelinge Reynaert-traditie wordt niet in ernst overwogen. Voor K. Heeroma b.v. is het waarschijnlijk, dat Arnout ‘ook een “Reinaert”-dichter [...], een uit het frans vertalend dichter’¹⁶ is geweest.niet bescreuen (= onghemaket) betekent in de Reynaert-proloog ‘niet geschreven’, d.w.z., nog niet (naar het Frans) gedicht’. De beginverzen uit de Reynaert vertonen een opvallende overeenkomst met de eerste verzen uit de Walewein-proloog: De Reynaert-dichter Willem spreekt er zijn spijt over uit, dat het avontuur van Reynaerde in zijn moedertaal niet (of niet volledig)¹⁷ bestaat: ook Arnout heeft het niet bescreven. (F, 6). De Walewein-dichter begint met een soortgelijke constatering: Er bestaat menig avontuur over Artur, dat nooit eerder [in het Diets] bescreven werd. Vóór de literaire werkzaamheid van Penninc, diene maecte (v. 23), was de Walewein net als de Reynaert onghemaket bleven, niet bescreuen: het dichtwerk bestond niet in het Diets. De opmerking nemmer mee [...] bescreven (Walewein, v. 3) is (in de eerste plaats) voor het publiek bestemd¹⁸. Er wordt een verhaal in het vooruitzicht gesteld, dat voor de Dietse toehoorder volkomen nieuw is. Dat Penninc, evenals trouwens de Reynaert-dichter, deze informatie aan het begin van de proloog verstrekt, is stellig geen toeval. Wij hebben hier te maken met een eeuwenoude ‘Exordial-topos’, die ertoe dient ‘[d]ie Abfassung einer Schrift zu begründen [...]’¹⁹. De topos: ‘ich bringe noch nie Gesagtes’ (E. Curtius)²⁰, heeft een retorische strekking. Door de ‘Verheißung eines stofflich Neuen, Unerhörten’ (H. Brinkmann)²¹ wordt de attentio van het

13 Vgl. Van den vos reinaerde. Exegetische commentaar door Prof. dr. J.W. Muller. Leiden, 1942. Van den vos reynaerde I Teksten [...] Ed. W.G. Hellinga. Zwolle, 1952. In de beide uitgaven treft men ook de lezingen van handschrift F aan. (Wij citeren de Reynaert naar de editie van Hellinga).

14 J.W. Muller (zie noot 12), blz. 111.

15 J.W. Muller (zie noot 12), blz. 107.

16 K. Heeroma: Spelend met de spelgenoten [...]. Den Haag, 1969, blz. 193.

17 Vgl. de lezing A, 6: Niet ... vulscreuen.

18 Wie in de proloog (betrouwbare) gegevens over de werkelijke auteur hoopt aan te treffen, leest de proloogtekst ‘averechts’. De proloog dient ertoe het publiek te beïnvloeden. Ook ogenschijnlijk ‘persoonlijke’ opmerkingen moeten vanuit hun retorische functie begrepen worden!

19 E.R. Curtius: Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. Bern/München, 1973⁸. Citaat op blz. 95.

20 E.R. Curtius (zie noot 19). Citaat op blz. 95.

21 H. Brinkmann: ‘Der Prolog im Mittelalter als literarische Erscheinung’. In: Wirkendes Wort 14 (1964), blz. 1-21. Citaat op blz. 4.

[p. 77]

publiek gewekt, de ‘Aufnahmebereitschaft’ (O. Sayce)²² vergroot. Onze conclusie luidt: Er bestaat geen dwingende reden om uit de proloogverzen 1-3 een mondelinge overlevering van de Walewein te willen afleiden. De dichter probeert veeleer door gebruik te maken van een beproefd retorisch middel te bereiken, dat zijn verhaal bij het Dietse publiek een goed onthaal zal vinden.

22 O. Sayce: ‘Prolog, Epilog und das Problem des Erzählers’. In: Probleme mittelhochdeutscher Erzählformen [...]. Ed. P.F. Ganz/W. Schröder. Berlin, 1972, blz. 63-72. Vgl. blz. 65.

II

Nu hebbic ene scone up heven
Consticse wel in twalsche vinden
Ic soudse jou in dietsche ontbinden:
Soe es utermaten scone!

Ook deze passage uit de Walewein-proloog heeft veel aandacht getrokken. De verzen 5 vlg. vormen de tweede bewijsplaats voor de oorspronkelijkheidstheorie. G.A. van Es vertolkt de gangbare opvatting met de volgende parafrase: ‘[...] als ik deze mooie vertelling (die uit de Arturoverleveringen bekend is) in Franse dichtvorm had kunnen vinden, zou ik ze hier voor U in het Vlaams gaan vertalen. Maar aangezien er nu eenmaal geen Franse roman over dit avontuur bestond [...] is hij noodzakelijkerwijze zelfstandig te werk gegaan. Dat zegt hij wel niet met zoveel woorden, maar dat volgt toch natuurlijkerwijze uit het verband’²³. Een ‘proloog die (o wonder) eigen bedenksel toegeeft’ (M. Draak)²⁴ is stellig uitzonderlijk te noemen. Van Es stelt immers te recht vast: ‘Het verwijzen naar een Franse bron zou voor Penninc eerder aantrekkelijk geweest zijn, omdat zijn werk daardoor in de ogen van zijn publiek aan waarde gewonnen zou hebben’²⁵. Men mag zelfs aannemen, dat een Dietse dichter, die een zelfstandig werkstuk neerschreef, niettemin zou pretenderen, dat zijn verhaal in een Franse traditie stond, om zo het verwijt van leugenachtigheid te ontlopen. ‘Origineel’ (in de moderne betekenis van het woord) mocht immers een Middeleeuws dichtwerk niet zijn: ‘Das Verhältnis zum Werk setzt im Mittelalter nicht “originär” mit der Erfindung eines Erzählgegenstandes ein, sondern - gemäß der Traditionsgebundenheit der Dichtung - mit der “Faszination” des Erzählers durch einen Stoff [...]. Dies Stehen im Kontinuum verbürgter Tradition zeigt sich schon in dem ausgeprägten Bemuhen, die Fiktionalität der Dichtung durch Quellenangaben [...] aufzuheben’. (P. Kobbe)²⁶. Hoe belangrijk het Franse voorbeeld voor de

23 G.A. van Es (zie noot 1), blz. 379.

24 M. Draak (zie noot 4), blz. 203, noot 4.

25 G.A. van Es (zie noot 1), blz. 379.

26 P. Kobbe: ‘Funktion und Gestalt des Prologs in der mittelhochdeutschen nachklassischen Epik des 13. Jahrhunderts’. In: Deutsche Vierteljahrsschrift 43 (1969), blz. 405-475. Citaat op blz. 420.

[p. 78]

Middeleeuwse bewerker wel was, blijkt ook uit het feit, dat hij soms opmerkt, ‘mühsame Quellenforschungen unternommen [zu] haben, urn die wahre Geschichte zu finden und alle falschen Versionen auszuscheiden [...]’. (C. Lofmark)²⁷.

Ook in de Middelnederlandse prologen wordt niet zelden gesuggereerd, dat de dichter zijn best heeft gedaan om de juiste bron voor zijn bewerking te achterhalen. Wij beperken ons tot twee voorbeelden. In de proloog van de Reynaert merkt Willem op:

Dat hi die vijte van reynaerde soucken
Ende hise na den walschen boucken
In dietsche dus heuet begonnen
[...]²⁸

K. Heeroma geeft bij deze verzen het volgende kommentaar: ‘[...] Willam zegt uitdrukkelijk dat hij de “vite”, de “grondtekst” van zíjn “avonture” had laten opzoeken uit de fránse literatuur. Blijkbaar is Willam erin geslaagd, die juiste “grondtekst” te vinden, want hij heeft een “Reinaert” gedicht [...] op touw gezet [...]’²⁹. Jacob van Maerlant beweert in de proloog van de Merlijn, dat hij de beschikbare bronnen intensief bestudeerd heeft. Hij zou namelijk op Franse versies gestoten zijn, die als onjuist moeten worden aangemerkt:

Ick wille dat gy des zeker zijt,
Dat ick die historie vele valsch
Gevonden hebbe in dat walsch,
[...]³⁰.

Kennelijk heeft Jacob - hij geeft althans zulks voor - de bestaande handschriften grondig met elkaar vergeleken. De ‘verkeerde’ versies heeft hij vanzelfsprekend niet gebruikt. Hij is bij zijn bewerking van de ‘juiste’ bron uitgegaan. De werkwijze van Jacob stemt overeen met hetgeen C. Lofmark voor de Middelhoogduitse bewerker vaststelt: ‘[Der höfische Romandichter] muß erst die authentische Quelle entdecken, dann nach ihrer Autorität den Verlauf der Geschichte treu wiedergeben’. Hij ‘beweist [...] die Wahrheit seiner Aussagen durch Berufung auf eire Quelle, die er für vertrauenswürdig erklärt hat’³¹. Hetzelfde geldt voor de Middel-

27 C. Lofmark: ‘Der höfische Dichter als Übersetzer’, In: Probleme mittelhochdeutscher Erzälformen [...]. Ed. P.F. Ganz/W. Schröder (zie noot 22), blz. 40-62. Citaat op blz. 55.

28 Vgl. noot 13.

29 K. Heeroma (zie noot 16), blz. 183.

30 Jacob van Maerlants Merlyn. Ed. J. van Vloten. Leiden, 1880.

31 C. Lofmark (zie noot 27), blz. 56.

[p. 79]

nederlandse dichter: Vanderheyden ziet ‘het verwijzen naar gebruikte bronnen, het beroep op het gezag van auteurs uit wier werk de schrijver putte als een ‘uiting van de verering voor de “waarheid”’, die men ook bij de dichters van romantische verhalen - ‘avonturen’ - aantreft³². Tegen deze achtergrond steekt de Walewein-dichter, die volgens de gangbare mening in zijn proloog het bestaan van een Franse bron nadrukkelijk ontkent, wel zeer sterk af. Had Penninc er geen behoefte aan zijn dichtwerk door de verwijzing naar een (desnoods fictieve) bron in een Artur-traditie te plaatsen? Geheel onverschillig tegenover de eis van zijn tijd, dat de roman in een vaste traditie diende te staan, kan ook de Walewein-dichter niet gestaan hebben. Dit bewijzen de vele verwijzingen naar een (schriftelijke) bron, die regelmatig in het werk optreden. Bij zoveel twijfels verdient het wellicht aanbeveling de kwestieuze verzen nog eens nader te onderzoeken.

Allereerst dient men zich af te vragen, wat de woorden wel in twalsche vinden (Walewein, v. 5) eigenlijk betekenen. W.A.F. Janssen vertaalt letterlijk: ‘[...] wel in 't Frans vinden [...]’³³. Daarbij wordt uit het oog verloren, dat wel hier als adverbium van wijze dient te worden opgevat en derhalve ‘goed’ betekent³⁴. Penninc zegt: ‘Kon ik het avontuur goed in het Frans vinden [...]’, hetgeen inhoudt, dat Penninc, overeenkomstig de hier boven beschreven werkmethode, ernaar heeft gestreefd de juiste (Franse) bron te bemachtigen. De woorden wel in twalsche vinden drukken het tegenovergestelde van Jacobs opmerking uit, die beweert, dat hij het verhaal vaak valsch [...] in dat walsch [g]evonden heeft. Wat bedoelt Penninc als hij zegt: ‘Als ik van dit Arturverhaal de “juiste bron” kon vinden, dan zou ik het in het Diets vertalen’? De conclusie van Van Es, dat ‘er nu eenmaal geen Franse bron bestond’³⁵, is bij deze interpretatie onjuist. Deze zou o.i. moeten luiden: ‘Maar aangezien ik niet de juiste bron kon vinden, ga ik het verhaal nu maar zelfstandig in het Diets vertellen’. Hebben er dan toch Franse versies bestaan, die door Penninc afgekeurd zijn? Verder vraagt men zich af, waarom Penninc melding maakt van een bronnenstudie. De zin van de woorden wel [...] vinden kan immers slechts zijn, dat de dichter voorgeeft de beste versie als grondtekst voor zijn bewerking te hebben gekozen. De zoekactie dient met succes bekroond te worden, wil de dichter geen afbreuk doen aan de kwaliteit van het eigen dichtwerk. Het zou zeker geen aanprijzing zijn als Penninc hier zou zeggen: ‘Ik heb in het Frans de

32 J.F. Vanderheyden: ‘Litteraire theorieën en poëtiek in Middelnederlandse geschriften [...]’. In: VMVA 1961, blz. 173-275. Citaat op blz. 199 (vlg.).

33 W.A.F. Janssen: ‘Vanden Vos Reinaerde’. In: LB XLII (1952), blz. 76-85 en blz. 93-112. Het gehele citaat luidt: ‘Nu heb ik een heel mooi op stapel gezet, dat, al kon (of: zou kunnen?) ik het wel in 't Frans vinden, ik voor u toch in 't Diets meende te moeten verhalen’. (Vgl. blz. 101 vlg.). Janssen heeft met de concessieve interpretatie van de verzen niet kunnen overtuigen.

34 Vgl. ook G.A. van Es (zie noot 1). Woordenlijst, blz. 626: wel = ‘goed’.

35 G.A. van Es (zie noot 1), blz. 379.

[p. 80]

juiste bron niet kunnen achterhalen, en begin derhalve maar op mijn eigen houtje, gebruik makend van een Arturverhaal, dat ik ooit gehoord heb’.

Wij betwijfelen ook om een andere reden, of de gangbare uitleg van v. 5 vlg. wel juist is. Ziet men namelijk in de onderzochte verzen een hypothetisch-conditionele spreekeenheid die het karakter van een irrealis draagt (de dichter zoekt tevergeefs), dan zou dit streng genomen inhouden, dat het schone verhaal over Walewein in het Diets niet verteld gaat worden. Immers, ‘de tweede helft van de zin, de eigenlijke bewering, toezegging of mededeling, geldt pas, als de restrictie is weggenomen, m.a.w. als die voorwaarde is vervuld [...]’. (G.A. van Es)³⁶. Het is duidelijk, dat Penninc dit hier niet bedoeld kan hebben. Het probleem schuilt in de vraag: ‘Welke modaliteit bezit de hier onderzochte zinsconstructie’? Van Es maakt er op attent, dat de ‘modaliteit van de hypothetisch-conditionele spreekeenheid [...] zeer gecompliceerd [kan] zijn - genuanceerd zoals iedere mededelende zin zich bewegen kan tussen de polen van zekerheid en onzekerheid, overtuiging, mogelijkheid, twijfel; eventueel zelfs gemengd met hoop of verwachting’³⁷. Van Es heeft een historisch onderzoek aan deze bijzondere zinsconstructie gewijd. Hij merkt op, dat de bijzin oorspronkelijk een zelfstandige wenszin vormde: ‘In verschillende gevallen is optativische oorsprong van de b[ij]z[in] duidelijk. Daaraan ontleent de verbinding een bijzonder modaal, “dramatisch” karakter’³⁸. Verder stelt Van Es vast, dat de constructie in het Middelnederlands ook gebruikt wordt om een ‘begeerde mogelijkheid’ te omschrijven³⁹. Dit bijzondere gebruik van de conditionele zin blijkt ‘gemeingermanisch’ te zijn. O. Behaghel merkt dienaangaande op: ‘Derartige [Bedingungs-] Sätze gehen auf selbständige Wunschsätze zurück; in vielen von ihnen könnte man ans Ende des Nebensatzes ein Ausrufungszeichen setzen und den Nebensatz als selbständigen Wunsch auffassen’⁴⁰. Biedt deze constatering de oplossing voor ons probleem? Allereerst een voorbeeld uit het begin van de Vierde Martijn ter toetsing:

II, 20
Constic fraye rime vinden
Ende op XIX. doen inden,
So woudic rime maken
[...]⁴¹

36 G.A. van Es: Nederlandse Syntaxis in klein bestek. Zwolle, 1966, blz. 161.

37 G.A. van Es (zie noot 36), blz. 161.

38 G.A. van Es: ‘Voegwoordelijke verbindingen ter uitdrukking van de conditionele (hypothetische) modaliteit in het Nederlands’. In: TNTL 71 (1953), blz. 1-119. Citaat op blz. 44.

39 G.A. van Es (zie noot 38), blz. 44. Van Es geeft als voorbeeld: Mochtewi bi enegen engiene/Beriden die edele heren/Wi soudense sconincs hove doen keren...

40 O. Behaghel: Deutsche Syntax Eine geschichtliche Darstellung. Bd. III. Heidelberg, 1928, blz. 642.

41 Hein van Aken Vierde Martijn. Ed. W.E. Hegman. Zwolle, 1958.

[p. 81]

De hier geciteerde verzen vertonen een opvallende gelijkenis met de onderzochte verzen uit de Walewein-proloog. In beide gevallen hebben wij naar de vorm te maken met een hypothetisch-conditionele spreekeenheid. W.E. Hegman, de uitgever van Vierde Martijn, geeft de volgende parafrase van de regels: ‘Kon ik echte, goed sluitende rijmen vinden om strofen van negentien regels te schrijven, dan zou ik gedichten maken [...]’⁴². De vraag rijst: Was deze voorwaarde voor Hein van Aken, de dichter van de Vierde Martijn, vervulbaar, m.a.w. maakte hij strofen van 19 versregels? Een blik op het dichtwerk bewijst, dat dit inderdaad het geval is geweest. Hegman merkt op: ‘De maker van de Vierde Martijn wil zijn meester in kunstvaardigheid overtreffen: de strofe van Maerlant wordt door toevoeging van nog twee disticha + slotregel [...] tot de (overmatige) lengte van 19 rr. uitgebreid [...]’⁴³. De bijzin neemt hier de betekenis van een wenszin aan (: ‘Kon ik maar [...] vinden [...]’!). De wens blijkt in vervulling te gaan: De dichter víndt fraye rime en máákt strofen van 19 regels. Niets staat het dichten (rime maken) in de weg. Door de wensvorm te kiezen geeft Hein van Aken aan zijn woorden een sterk retorisch effect. Hij beklemtoont de moeite die het ‘vinden’ hem gaat kosten. (‘Mocht ik in staat zijn ...’). De woorden zijn ‘dramatisch’ (Van Es), gespeeld! Het doel van de dichter kan slechts zijn het publiek op een voor hem en zijn dichtwerk gunstige wijze te beïnvloeden. De omstreden verzen 5 vlg. uit de Walewain-proloog kunnen op dezelfde manier verklaard worden. De zinsconstructie (Consticse [...] (vinden/Ic soudse [...]) dient niet (zoals tot nog toe gebruikelijk was) als irrealis te worden opgevat. De bijzin (v. 5) is o.i. een wenszin, die een ‘begeerde mogelijkheid’ (Van Es) uitdrukt. Penninc verzucht: ‘Mocht ik in staat zijn van het avontuur de juiste versie in het Frans te vinden!’. Gaat de ‘bede’⁴⁴ in vervulling - de dichter twijfelt er niet aan, maar geeft uit gespeelde bescheidenheid zijn mededeling de vorm van een wens, waarvan de vervulling onzeker lijkt⁴⁵ - dan is hij graag bereid het verhaal te gaan vertellen. De retorische functie van de formulering is ook hier duidelijk. Het zoeken naar de juiste bron is een moeizame opgave: het publiek zal de dichter voor zijn inspanningen dankbaar zijn. Beoogd wordt een captatio benevolentiae⁴⁶. Bij nader onderzoek blijkt de hier besproken wensconstructie

42 W.E. Hegman (zie noot 41), blz. 90.

43 W.E. Hegman (sie noot 41), blz. 89.

44 Een bevestiging voor de juistheid van onze interpretatie menen wij in v. 23 van de Walewein-proloog te vinden. In v. 23 (Dies bat Penninc diene maecte ...) wordt het voorafgaande gedeelte van de proloog (gekenmerkt door de ik-vorm) als ‘bede’ getypeerd. Hiertoe behoort ook v. 5 vlg.

45 Vgl. O. Behaghel: ‘[...] der Sprechende gibt aus Höflichkeit seine Aussage die Form der Unsicherheit’. (zie noot 40), blz. 643.

46 Vgl. H. Brinkmann (zie noot 21): ‘Die Rhetorik legt im einzelnen fest, auf welche Weise die Sympathie [benevolentia], Aufgeschlossenheit [docilitas], Aufmerksamkeit [attentio] des Hörers gewonnen werden kann’. Citaat op blz. 4.

[p. 82]

(Constic [...] vinden, [...]) wel vaker in de Middelnederlandse prologen voor te komen. Steeds weer heeft de formulering een retorische intentie⁴⁷.

47 In de proloog van een gedicht van Willem van Hildegaersberch b.v. treffen wij een constructie aan die sterk aan de verzen 5 vlg. uit de Walewein-proloog doet denken:

II,1
Ic heb gevonden of gehoert
In mynen sin een nuttelijc woert,
Dat ic geerne soude ontbynden,
Cost ic im mijn memori vynden
Rechte rijm ende waer beduyt.

Vgl. Gedichten van Willem van Hildegaersberch. Ed. W. Bisschop/E. Verwijs. 's-Gravenhage, 1870, blz. 3. Willem is gaarne bereid een nuttelijc woert te gaan vertellen. Hij voegt er de wens aan toe: Mocht ik in staat zijn (Cost ic ...) de juiste versregels en de ware uitleg te bedenken. Ook hier neemt de conditionele zinsconstructie het karakter van een wenszin aan.

III

Er bestaat o.i. gegronde reden te twijfelen aan de overtuigingskracht van de argumenten die ter staving van de oorspronkelijkheidsthese zijn aangevoerd. Welke consequentie heeft deze constatering voor het Walewein-onderzoek? Ondanks het feit dat J.D. Janssens recentelijk de afhankelijkheid van Penninc (en Vostaert) ten opzichte van de Middelnederlandse Arturtraditie heeft beklemtoond⁴⁸, menen wij uit ons onderzoek te mogen concluderen, dat het voor het Walewein-onderzoek gewenst is, de blik op Frankrijk gericht te houden. Het blijft o.i. noodzakelijk, dat men, ter bepaling van de literair-historische ‘achtergrond’ van de Walewein, Franse Arturromans uit de 12de en 13de eeuw bij het onderzoek betrekt, om zodoende de traditionele (Franse) vertelelementen van de meer specifieke (Middelnederlandse) te kunnen onderscheiden⁴⁹. Bouwt men de these, dat de Walewein onafhankelijk van het Frans ontstaan zou zijn, verder uit, en neemt men (b.v.) een directe invloed van mondelinge, oorspronkelijk Keltische verhalen op de Walewein aan⁵⁰, dan vrezen wij, dat de draagkracht van de oorspronkelijkheidsthese overschat wordt. Het zal duidelijk zijn, dat wij niet pretenderen het bewijs te hebben geleverd, dat de Walewein naar een Frans voorbeeld moet zijn gedicht. Het doel van dit opstel kon slechts zijn, bestaande zekerheden te relativeren, zodat een ieder, die zich met de Walewein bezighoudt, zich (opnieuw) zal afvragen: Is de Walewein wel oorspronkelijk?

j.h. winkelman

48 Vgl. de in noot 3 geregistreerde opvattingen van J.D. Janssens. Een citaat uit Handelingen (zie noot 3), blz. 185: ‘[...] de LH [Lantsloot vander Haghedachte]-dichter [...] blijkt de Wal.-dichters in hoge mate te hebben geïnspireerd’.

49 Wij stemmen geheel in met een eerder door J.D. Janssens (en N. de Paepe) gemaakte opmerking, dat de studie van de Middeleeuwse literatuur niet anders dan comparatistisch kan zijn: ‘[...] de neerlandicus-mediëvist moet met een deel van de Franse ridderliteratuur vertrouwd zijn’. Vgl. J.D. Janssens: ‘De Arturistiek: Een “wout sonder genade”’. In: SpdL 22 (1980), blz. 47-67. Citaat op blz. 53, met verwijzing naar N. de Paepe.

50 Vgl. J.D. Janssens: ‘Oude en nieuwe wegen in “het woud zonder genade” [...]’. In: NT 75 (1982), blz. 291-312. Vooral blz. 299.