Spiegel der Letteren. Jaargang 22

[p. 47]

Kroniek

De arturistiek: een ‘wout sonder genade’
(vervolg)

In hetgeen volgt, zou ik nog enkele andere artikelen uit de bundel van F.P. van Oostrom (er zijn er nog 20!) onder de loupe willen nemen. Tot besluit volgen dan enkele algemene beschouwingen over de Arturistiek in de Nederlanden. Ik hoop daarmee te zijn tegemoet gekomen aan de wens van de samensteller van de bundel (blz. 6), een bundel die in zijn uitdagend naast-elkaar ongetwijfeld nog heel wat Arturisten tot verder onderzoek zal stimuleren.

In 1963 verscheen de doctorale dissertatie van W.P. Gerritsen, Die Wrake van Ragisel⁸⁵. Een gelukkige gebeurtenis in de geschiedenis van het vak, niet enkel omdat deze studie een van de fundamentele basiswerken voor de Nederlandse Arturistiek is geworden en het onderzoek van de Mnl. vertaal- en bewerkingstechniek hiermee definitief uit zijn kinderschoenen groeide, maar ook omdat dit werk aanleiding gaf tot (tenminste) twee belangrijke recensies: G.I. Lieftincks, Pleidooi voor de philologie in de oude en eerbiedwaadige ruime betekenis van het woord in TNTL 81 (1965), blz. 58-84 en N. de Paepes, De ‘Vengeance Raguidel’ en ‘Die Wrake van Ragisel’. Marginalia bij een nieuwe uitgave, in LB 54 (1965), blz. 21-47 en 81-104. Allebei werden ze in de bundel ‘Arturistiek in artikelen’ herdrukt, resp. op blz. 49-75 en blz. 275-326.

Het eerste gedeelte van Lieftincks bijdrage is een bespreking van de bovengenoemde dissertatie. N.a.v. die recensie zou ik graag op enkele punten van Gerritsens betoog ingaan.

De recensent vermeldt o.m. de hypothese van de Utrechtse hoogleraar, die ervan uitgaat dat de Mnl. dichters in hun vertalingen/bewerkingen gebruik hebben gemaakt van de principes van de ‘moderni’, waarnaar Geoffroi de Vinsauf zijn regels voor schoolgebruik heeft opgesteld (blz. 53 in de bundel). Zonder hieromtrent een uitvoerige discussie te beginnen, zou ik bij deze hypothese enkele kritische opmerkingen willen maken.

Het geloof in een veralgemeenbare direct-causale samenhang tussen de (Latijnse) poeticae-voorschriften en/of de retorische praktijken in de Latijnse literatuur enerzijds en de dichterlijke activiteit in de volkstaal anderzijds, heeft m.i.

85 w.p. gerritsen, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten, (2 dln.) Assen 1963.

[p. 48]

tot al te voorbarige conclusies geleid⁸⁶. W. Ryding stelt bij zijn bespreking van de technieken van de perspectiefwisseling en de ‘entrelacement’: ‘It is possible that the technique stems at least in part from a purely mechanical application of the counsels of the rhetoric manuals relative to digressio’⁸⁷. Nu heeft men de voorschriften van de retorische handboeken niet nodig om van één deel van het onderwerp over te gaan naar een ander: perspectiefwisseling is bijv. een heel normaal gevolg van de weergave van simultaneïteit en vloeit voort uit het wezen van een literair kunstwerk, dat per se een na-mekaar-van-woorden is. Ryding heeft dat wel aangevoeld, want hij relativeert zijn mening (cf. ook ‘at least in part’) o.m. door erop te wijzen dat het procédé ook al bij Homeros en Thucydides voorkomt⁸⁸. Hij had eraan kunnen toevoegen dat het ook in het Gilgamesj-epos en in de Indische epen valt waar te nemen en die werken staan compleet buiten de Grieks-Romeinse retorische traditie!

Hoe diep het vooroordeel van de directe Latijns-retorische invloed op de literatuur in de volkstaal in het onderzoek van de stijl en de verhaaltechniek zit geworteld, bewijzen de conclusies van M. Gsteiger⁸⁹. De geleerde geeft bij de bespreking van een beschrijving in Erec et Enide (v. 2319-28) zelf toe dat de ‘landschapsschildering’ door enumeratie der afzonderlijke elementen in verschillende literaturen optreedt, zodat men eigenlijk van een ‘Archetyp literarischer Gestaltung’ zou kunnen spreken; toch moet Chrétien de Troyes volgens Gsteiger ook hier van de antieke werken afhankelijk zijn geweest!? Wanneer dan Gsteiger van ‘stijlbreuken’ spreekt daar waar Chrétien ‘afwijkt’ van de schooltraditie, wordt pas duidelijk tot welke aberraties deze theorieën kunnen aanleiding geven⁹⁰.

Gerritsen laat zich in deze problematiek weliswaar veel genuanceerder uit⁹¹ Toch vraag ik me af of uitbreiding (amplificatio) en bekorting (abreviatio) niet tot het wezen zelf van de vertaling/bewerking behoren? En of de analogie van procédés tussen de retorische voorschriften/Latijnse voorbeelden en de werken

86 Men leze hierover o.m. d. thoss, Studien zum locus amoenus im Mittelalter, (Wiener romantische Arbeiten, X), Wenen/Stuttgart 1972. Voorzichtigheid tegenover de overigens magistrale studie van e.r. curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern/München 1969⁷ (1948¹), moge reeds ingegeven zijn door de woorden van de auteur zélf, die in het ‘Vorwort zur zweiten Auflage’ toegeeft: ‘Mein Buch ist nicht aus rein wissenschaftlichen Zwecken erwachsen, sondern aus Sorge für die Bewahrung der westlichen Kultur’ (blz. 9).

87 w. ryding, Structure in Medieval Narrative, Den Haag/Parijs 1971, blz. 70. Bedoeld worden de ‘digressio in materia ad aliam partem materiae’ en/of de ‘digressio a materia ad aliud extra materiam’; cf. galfredus de vino salvo, Documentum de arte versificandi, II 2, 17 e.v. Zie e. faral, Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle. Recherches et documents sur la technique littéraire du moyen âge, Parijs 1962, blz. 274-75.

88 Toch meent hij: ‘However, its gratuitously developed and extended use in prose romance may well derive its status as a legitimate artistic procedure from the authority of the rhetoric manuals’.

89 m. gsteiger, Die Landschaftsschilderungen in den Romanen Chrestiens de Troyes. Literarische Tradition und künstlerische Gestaltung, Bern 1958.

90 Zie m. gsteiger, o.c., blz. 98-125.

91 Bijv. w.p. gerritsen, Die Wrake van Ragisel, blz. 80-81.

[p. 49]

in de volkstaal ook niet uit de conventies van een genre kunnen worden verklaard? Of vanuit de receptie van een bepaald werk? Wanneer de Mnl. bewerker ‘Messire Gavains’ (VRM, v. 3576) uit de Vengeance Raguidel weergeeft als:

Min her Walewain, die hovescher daden
Gewone was, ende guder seden,
Plah hier eht sire hovescheden (Ab, 457-59)⁹²,

ben ik m.b.t. de uitbreiding - eerder dan aan het procédé der ‘amplificatio per interpretationem’ - geneigd te denken aan de voor de versroman karakteristieke rijmdwang⁹³, die in een afhankelijksrelatie sterker moet spelen dan in een oorspronkelijk werk. Bovendien zou hier in vergelijking met de Franse tekst sprake kunnen zijn van een licht gewijzigde receptie van de Waleweinfiguur, die in de Mnl. tekst met een uitgesproken lovende omschrijving wordt bedacht (cf. supra).

Nu geef ik volmondig toe dat er in bepaalde werken (bijv. de Roman de la Rose) en bij bepaalde auteurs (o.m. Dante en Chaucer) onmiskenbaar een directe samenhang met de Latijnse retorische traditie kan worden aangetoond; dat deze vaststelling echter veralgemeenbaar is (voor àlle Arturromans, bijv.) betwijfel ik ten zeerste.

Ik geef ook toe dat het afzien van de beschrijving van Ydeines schoonheid in het Wrake-fragment,

War toe soudic hare lede
Prisen elc van din besondren
Al cortict u en darf niet wondren
Want ic scuwen lange tale
Die jonvrouwe was gescepen wale
Ende vanden hersenen toten teen
Soene was ane haren Iet en geen
Dat wesen mohte en tuint verscoent (Ab, 475-482),

een sterke aanwijzing vormt voor Gerritsens hypothese. De dichter weet dat hij de ledematen van Ydeine ‘elc van din besondren’ dient te prijzen. Het is hem bekend dat hij daarbij, al beschrijvend, ‘vanden hersenen toten teen’ moet afdalen⁹⁴. Wijst dit echter noodzakelijk op rechtstreekse invloed op de Artes Poeticae? Het is mogelijk. Maar het zou ook kunnen dat de Artes hier de codificatie bevatten van vrij vanzelfsprekende procédés (de schoonheid van het geheel beschrijven door de afzonderlijke elementen; de archetypische reflex om bij de beschrijving van een personage bovenaan te beginnen), die een Mnl. dichter ook los van de voorschriften terzake kan hebben toegepast. De techniek

92 Zie w.p. gerritsen, o.c., blz. 122-123.

93 Ook Gerritsen bekent zijn twijfel op blz. 123.

94 Zie w.p. gerritsen, o.c., blz. 124-127.

[p. 50]

blijkt trouwens samen te hangen met de gedachte dat God de mens zou hebben geschapen, beginnende met het hoofd en eindigend bij de voeten⁹⁵.

Ik geef tenslotte toe dat de verhouding tussen de retorische traditie en de literatuur in de volkstaal me nog lang niet duidelijk is⁹⁶. Wel meen ik dat ze veel gecompliceerder is dan een direct-causale en veralgemeenbare samenhang laat vermoeden. Ik geloof ook dat bij het onderzoek van de vertaal- bewerkingstechniek niet àlle uitbreidingen of bekortingen t.o.v. het origineel meteen als procédés uit de Latijnse retorica moeten worden uitgelegd, dat er wellicht vaak meer voor de hand liggende verklaringsmogelijkheden zijn. Laten we evenwel terugkeren tot Lieftincks recensie.

De auteur toont in het tweede deel van zijn recensie aan hoe de studie van de tekstgeschiedenis kan aanleiding geven tot allerlei nieuwe gedachten m.b.t. het culturele leven der hogere standen in onze streken (blz. 67). Uit zijn analyse komt o.m. naar voren hoe weinig wij uiteindelijk nog maar weten over het functioneren van de ridderroman in onze streken. Werd die inderdaad énkel voorgelezen? Konden de edelen inderdaad niet zelf lezen? En hun vrouwen? Tot welk publiek richtten zich de Dietse werken? Enkel tot de lagere adel, vermits de hogere (althans in Vlaanderen) grondig was verfranst? Of bestond er aan het hof van Vlaanderen een situatie van verregaande tweetaligheid? En hoe verschilt in die opzichten de situatie in het graafschap Vlaanderen van die in het hertogdom Brabant? Hoe was de toestand in Holland? Enz. Een studie zoals die van Joachim Bumke voor de hoofse literatuur in Duitsland zou een welgekomen werkinstrument zijn voor de neerlandicus-mediëvist⁹⁷.

Volledigheidshalve wil ik er de aspirant-mediëvist op wijzen dat de door Lieftinck in het uitzicht gestelde tekstuitgave van Lantsloot vander Haghedochte door Heeroma en Persijn (blz. 62) niet tot stand is gekomen. De publicatie wordt nu voorbereid binnen de Lancelotwerkgroep door W.P. Gerritsen, F.P. van Oostrom en P.G.J. van Sterkenburg⁹⁸.

De tweede hier te bespreken reactie op de publicatie van Gerritsens dissertatie is het m.i. erg belangrijke artikel van N. de Paepe van 1965. Uitgaande van de mening dat het vergeten van de speerstomp in de Vengeance Raguidel géén vergetelheid is van de dichter, maar integendeel de sleutel tot de diepere zin van het verhaal, komt de auteur tot diepzinnige beschouwingen over het wezen van het avontuur in de Arturroman, over de eenheid in een middeleeuws kunstwerk en stelt hij een nieuwe interpretatie van de roman voor. Op die wijze detecteert hij tegelijk een zwak punt in de studie van Gerritsen: de Vengeance Raguidel als episodische Arturroman. Wellicht bleef Gerritsen in zijn onderzoek iets

95 Vgl. e. faral, Les arts poétiques..., blz. 81.

96 Een uitvoeriger discussie over het probleem vindt men bij j.d. janssens, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek..., blz. 32-34, 292-303 en 364-365.

97 j. bumke, Mäzene im Mittelalter. Die Gönner und Auftraggeber der höfischen Literatur in Deutschland 1150-1300; is onlangs bij C.H. Beck-Verlag verschenen.

98 Zie w.p. gerritsen, ‘Lantsloot vander Haghedochte’. Fragments of an unpublished Middle Dutch verse translation of the ‘Roman de Lancelot en prose’, in BBIAS 27 (1965), blz. 167-169.

[p. 51]

te veel aanhanger van Gaston Paris (zie Lieftinck, blz. 53) en was hij te weinig discipel van Jean Frappier⁹⁹?

G. Paris onderscheidt de Arturromans in verzen in biografische en episodische romans¹⁰⁰. De biografische romans plaatsen volgens de eminente Franse geleerde een hoofdpersonage centraal dat literair begint te leven vanaf zijn geboorte of tenminste vanaf zijn verschijning aan het hof van Artur; de avonturen die over hem verteld worden resulteren in een huwelijk¹⁰¹. De oudste voorbeelden van dit subgenre zijn volgens Paris: de twee Tristans, de Erec, de Cligès en de onvoltooide Perceval van Chrétien de Troyes¹⁰²; voorbeelden uit de 13de eeuw zijn legio: Durmart, Fergus, Gliglois, Le Bel Inconnu, enz.; bij ons: de Morien en de Chevalier à la Manche¹⁰³. De episodische romans zouden daarentegen kort zijn en slechts één episode, vaak samengesteld uit verschillende avonturen, uit het leven van een beroemde held vertellen; die held is nagenoeg steeds Gauvain/Walewein. Voorbeelden hiervan zijn: La Vengance de Raguidel, La Mule sans Frein, Rigomer, e.a.: bij ons Gauvain et l'échiquier en Gauvain et Keu¹⁰⁴.

G. Paris heeft wel last om de Yvain en vooral om de Lancelot van Chrétien de Troyes te catalogeren¹⁰⁵; het gaat in het laatste geval immers om slechts één episode uit het leven van de held en van een huwelijk is er geen sprake! Maar anderzijds zou het in zijn oren als heiligschennend hebben geklonken om een werk van de grote romanschrijver episodisch te noemen. ‘Episodisch’ betekent in de gedachtengang van Paris, en van vele anderen na hem, immers zoveel als ‘a rambling romance’¹⁰⁶ of een verhaal ‘(qui) juxtapose purement et simplement, sans souci d'assurer quelque unité organique au poème’¹⁰⁷.

W.P. Gerritsen stelt weliswaar een hiervan afwijkende indeling voor, die evenwel nog de invloed van Paris verraadt: de liefdesromans van Chrétien enerzijds en de volgens hem veel losser gecomponeerde andere versromans anderzijds. Deze laatste noemt hij episodisch. Het zijn m.a.w. romans waarin de ‘conjointure’ veel minder strikt is dan bij Chrétien; werken dus waarbij de avonturen, die

99 Hoewel Gerritsen als leerling van Frappier diens werk herhaaldelijk citeert. Het komt me evenwel voor dat hij er niet altijd de volle consequentie uit getrokken heeft (cf. infra).

100 g. paris, Romans en vers du cycle de la Table Ronde, in Histoire littéraire de la France (dl. XXX) 1888. Ook w. kellerman neemt in zijn wegens ziekte nog steeds niet gepubliceerde referaat L'éthique courtoise et chevaleresque dans le roman athurien en vers après Chrétien de Troyes (op het XIth International Arthurian Congres te Exeter in 1975) de terminologie van G. Paris over, maar diept de oppositie structureel uit; zie j.d. janssens, Constanten en variaties in de Middelnederlandse ‘episodische’ Arturroman, in Handelingen van het XXIe Vlaams Filologencongres, Brussel 1977, blz. 94.

101 g. paris, o.c., blz. 14.

102 g. paris, o o.c., blz. 118.

103 g. paris, o.c., blz. 14-15.

104 g. paris, o.c., blz. 15 en blz. 82-86.

105 g. paris, o.c., blz. 118.

106 De uitspraak is van J.D. Bruce en betreft de Vengeance Raguidel; zie w.p. gerritsen, Die Wrake van Ragisel, blz. 15.

107 A. Micha's oordeel betreft dezelfde roman; zie w.p. gerritsen, o.c., blz. 15.

[p. 52]

de ridder tijdens de episodes beleeft, slechts compositorisch met de hoofdhandeling zijn verbonden, zonder dat er wordt gestreefd naar de innerlijke eenheid van de gehele roman. Vanuit die optiek moet de Vengeance Raguidel als episodisch worden aangezien¹⁰⁸.

Gerritsen geeft nochtans toe dat de dichters van episodische Arturromans althans in de eerste helft van de 13de eeuw in Chrétien de Troyes hun meester hebben gezien. In veel van hun werk klinkt - volgens de Utrechtse mediëvist - de toon van Chrétien onmiskenbaar door; zij ontlenen niet alleen motieven, personen en situaties aan zijn romans, maar soms zelfs gehele passages¹⁰⁹. Hier raken we m.i. het fundamentele verschilpunt tussen Gerritsen en De Paepe. De Leuvense mediëvist gaat immers een stap verder. Hoewel impliciet in dit artikel aanwezig, vinden we zijn mening omtrent Chrétiens invloed duidelijker in een latere bijdrage: ‘Een zo grondige heroriëntering van de verhaalkunst als door Chrétien was verwezenlijkt, hoefde de eerstvolgende decennia na hem niet meer te worden verwacht en zijn epigonen van de 12e en 13e eeuw hebben die inderdaad ook niet aangedurfd. Ze vonden het kennelijk al een uitzonderlijke verdienste hem te kunnen imiteren. zo zal het dan wel te verklaren zijn dat vooral bij de auteurs die traditioneel tot de “school van Chrétien de Troyes” worden gerekend (naast Guillaume nog een Robert de Blois, een Renaut de Beaujeu, een Raoul de Houdenc om er maar enkele te noemen), de directe en zelfs letterlijke ontleningen aan de werken van de meester vrij talrijk zijn. Ook de verhaalstructuur en de poging om het geheel een sen - een “boodschap” laten we maar zeggen - mee te geven, hebben ze bij hem geleerd’¹¹⁰. De laatste zin resumeert m.i. het verschil in zienswijze...

Het middeleeuwse verhaal is volgens De Paepe¹¹¹ het in elkaar vervlochten zijn van twee ‘sensus’, nl. de sensus litteralis, d.i. de afwikkeling van elkaar opvolgende gebeurtenissen en de sensus allegoricus en/of moralis, d.i. een door deze gebeurtenissen zichtbaar gemaakte idee (in de bundel blz. 277, blz. 280). Terloops weze erop gewezen dat deze twee verhaalniveaus m.i. beantwoorden aan fundamentele romanaspecten die Chrétien aanduidt met resp. ‘conjointure’ en ‘sen’¹¹².

Vanuit deze idee bepaalt De Paepe de eenheid van het werk: ‘Episoden die geen enkel aspect van de centrale idee “verwoorden”, zouden de eenheid van het verhaal verbreken, of m.a.w. het geheel zou uiteenvallen in een hoofdhan-

108 Zie w.p. gerritsen, o.c., blz. 34.

109 Zie w.p. gerritsen, o.c., blz. 32.

110 n. de paepe, Inleiding op de nieuwe Ferguut-editie van E. Rombauts, N. de Paepe en M.J.M. de Haan, Culemborg 1976, blz. 9.

111 Ik zou op basis van het voorgaande eerder zeggen: het middeleeuwse verhaal waarin de visie van Chrétien de Troyes doorschemert. Er lijken mij enerzijds romans te bestaan waarin de ‘sensus allegoricus’ ontbreekt (wat ook De Paepe suggereert) en anderzijds werken (zoals m.i. de Queste del Saint Graal) waarin de betekenisstructuur merkelijk gecompliceerder is dan de verbondenheid van ‘sensus litteralis’ en ‘sensus allegoricus’ laat vermoeden.

112 Vgl. met gerritsen, o.c., blz. 32-34.

[p. 53]

deling en gedeelten daarbuiten. Wordt echter de centrale idee aan de hand van de opeenvolgende avonturen, facet na facet ontsluierd en blijkt er aldus een innerlijke structuur met een stevige coherentie der onderdelen aanwezig te zijn, clan wordt de eenheid in die mate sterker of zwakker, als ieder, ook maar het kleinste element, in deze coherentie opgaat of niet’ (blz. 277). Zulk een eenheidsscheppende idee vindt De Paepe in de Vengeance Raguidel: in het werk staat nl. de ontraadseling van het één-zijn in liefde als waarde in het leven van de hoofse mens centraal (cf. blz. 293). Vanuit een gezichtshoek die toelaat het verhaal in zijn geheel te overschouwen blijkt het dus mogelijk een idee te ontwaren die bepaald consequent doorheen de opeenvolgende episoden (Dame de Gautdestroit - Ydain - Trevilonete) werd ontwikkeld (blz. 300).

Volledigheidshalve weze hier vermeld dat er recentelijk nog een andere interpretatie die de eenheid van het werk beklemtoond, is mogelijk gebleken. R.H. Thompson bespeurt in de Vengeance Raguidel een ironische structuur die aan alle onderdelen (o.m. het vergeten van de speerstomp) zin geeft¹¹³. In hoeverre de twee interpretaties met elkaar verzoenbaar zijn, zal verder onderzoek moeten uitmaken. Het is in dit verband alleszins spijtig dat de wezenlijke bijdrage van De Paepe in internationale Arturmiddens niet of nauwelijks is bekend.

De neerlandicus vraagt zich bij dit alles wellicht verwonderd af waarom er in de Mnl. Arturistiek zoveel werk wordt gemaakt van de interpretatie van Franse romans. Het antwoord is nochtans duidelijk. Het ligt voor de hand dat men bij het vertalings-/bewerkingsonderzoek zo precies mogelijk de betekenis en de waarde van het origineel moet proberen te bepalen, vooraleer men de veranderingen in de daarop steunende Mnl. werken met een gerust gemoed kan gaan verklaren. De studie van de middeleeuwse literatuur kan derhalve niet anders dan comparatistisch zijn (zie De Paepe, blz. 275-76); de neerlandicus-mediëvist moet met een deel van de Franse ridderliteratuur (het werk van Chrétien de Troyes is een must!) grondig vetrouwd zijn. Dat is gelukkig een inzicht dat in academische middens geleidelijk aan doordringt.

* * *

Het artikel van P. Minderaa, De compositie van de Walewein van 1958, is het eerste in de bundel dat één enkele Arturroman betreft. Het heeft de verdienste te hebben gewezen op de weloverdachte manier-van-schrijven van de Wal.-dichters, vooral dan van Penninc. Nu is de compositie van de Wal. altijd al met veel lof bedacht¹¹⁴, maar dat gold dan hoofdzakelijk de drieledige questestructuur. De cirkelgang der ‘hoofdepisoden’ is evenwel nogal vanzelfsprekend, zodat hieruit eigenlijk niets kan worden afgeleid m.b.t. het verhaaltechnisch kunnen van de dichters. Minderaa toonde echter ook een welbewuste compositie aan m.b.t.

113 Zie r.h. thompsons referaat, ‘Fors del sens’: Humour and Irony in Raoul de Houdenc's ‘La Vengeance Raguidel’, tijdens het 12e Arturcongres te Regensburg.

114 Zie j.d. janssens, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek..., blz. 615-622.

[p. 54]

de ‘bij-episoden’ en kwam zo - hoewel hij dat zelf niet expliciet zegt - een belangrijk verschijnsel van de middeleeuws literaire compositie op het spoor: de co-tekstuele analogie¹¹⁵. Toch heb ik rond zijn betoog heel wat vragen.

Minderaa onderscheidt episodes van de eerste orde (Romeinse cijfers), waarin het verwerven van het schaakspel, afhankelijk van het vervullen van een reeks voorwaarden, wordt beschreven, en die van de tweede orde (nevenepisodes, genummerd met Arabische cijfers), die ons Walewein voor ogen stellen in zelfstandige avonturen. Als men de onderverdeling van de episodes visualiseert, bekomt men het volgende schema:

I	Aan het hof van Artur
1	De bergscène
II	Bij Wonder
2	De cnape-avonturen
III	Bij Amoraen
3	De episode van de rode ridder
IV	In Endi
4	Episode van de hertogszoon en de hertog
V	Bij Amoraens zoon
5 a.	Gevecht met Estor
b.	Belegering van het kasteel van de cnape
VI	Bij Wonder
VII	Aan het hof van Artur

Hierbij krijgt men de indruk dat bijna alle episodes rond het Endi-gebeuren als spil, parallel en min of meer spiegelend zijn gegroepeerd. Deze spiegelbeeldstructuur klopt evenwel niet helemaal. Minderaa stelde daarom voorzichtig voor om de Estor-passage, d.i. 5a, te beschouwen als symmetrisch beeld van het drakengevecht (in de bergscène), d.i. 1. De nevenepisode 5a zou ontstaan zijn uit de contaminatie van twee bekende motieven: de aanval van een demonische macht en de strijd van twee ridders van de ronde tafel die elkaars identiteit niet herkennen. Vandaar de talrijke inconsequenties in deze episode. De oorspronkelijke structuur (wellicht het harmonisch uitgebalanceerde grondplan van Penninc) zou er als volgt hebben uitgezien:

V	Bij Amoraens zoon
5b	De tweede knape-scène

115 We gaan ervan uit dat betekenis de resultante is van co-opposities, van differentialiteit (gelijkenis/verschil), die zich voordoet op drie niveaus: co-tekstueel, d.w.z. in de relaties tussen de diverse tekens binnen één tekst; intertekstueel, d.w.z. in de relaties van de tekst tot een geheel van andere teksten: een oeuvre, reeks, genre...; en tenslotte con-tekstuel, d.w.z. in de relaties van de tekst tot het geheel van de maatschappelijke realiteit. Zie h. van gorp, Vernieuwingen binnen de literatuurwetenschap, in Roman en onderwijs. Nieuwe benaderingsmogelijkheden van de roman in het onderwijs, Leuven 1979, blz. 95.

[p. 55]

VI	Bij Wonder
5a	Gevecht met Estor
VII	Aan het hof van koning Artur.

Vostaert zou dus - met alle moeilijkheden vandien - van dit evenwichtige grondplan zijn afgeweken. Waarom? Om in de Estor-episode de dier-helper uit het sprookje nog ter beschikking te hebben (wat na VI niet meer kon)¹¹⁶? Maar de rol van de vos, geeft Minderaa zelf toe, blijft beperkt tot het wekken van de held. Erg overtuigend is de reden van de voorgestelde verschuiving dus niet¹¹⁷.

De symmetrische opbouw van een roman of van een romanonderdeel is in de middeleeuwen niet uitzonderlijk. Een duidelijk voorbeeld vindt men in Chrétiens eerste roman. De avonturentocht van Erec en Enide wordt onmiskenbaar symmetrisch opgebouwd rond de centrale Arturscène uit het tweede deel van de roman¹¹⁸; die structuur werd bewust aangebracht en dient de diepere zin van het verhaal¹¹⁹.

Vinden we iets dergelijks in de Wal.? De Mnl. roman is zoals reeds gezegd gebouwd op een drievoudige queste; deze bereikt zijn verste punt in Endi. Heen- en terugreis doorlopen noodzakerlijkerwijze dezelfde punten: hof van Artur - kasteel van Wonder - kasteel van Amoraen - ENDI - kasteel van Amoraen - kasteel van Wonder - hof van Artur. Maar de structuur is niet zo evenwichtig als de schematische weergave het wel suggereert. Als we Waleweins tocht naar Ysabele in het midden van het Endi-gebeuren (rond v. 7876)¹²⁰ laten eindigen, dan merken we dat:

-	het Waleweingedeelte 7876 - 32 (proloog) = 7845 verzen lang is;
-	het Walewein/Ysabelegedeelte 11.172 - 7876 = 3297 verzen lang is.

Het symmetrische structuurschema is derhalve misleidend in die zin dat de ‘spil’ (symmetrie-as) in werkelijkheid niet in het verhaalmidden ligt. Dat kan bijkomstig lijken, maar het is m.i. niet zonder belang dat Waleweins moeizame

116 Dit is de verklaring in draaks dissertatie, Onderzoekingen over de Roman van Walewein, blz. 120.

117 k. groot, ‘Grootmeester Walewein's schaakproblemen’, in Spekt 1 (1971-72), blz. 262, suggereert nog enkele andere redenen: ‘Heeft Vostaert, vol ongeduld om het verhaal te beëindigen, episoden verwisseld en maar zo snel mogelijk de strijd met Estor verhaald om van deze geschiedenis af te zijn?’. We zien echter niet zo goed in dat het voor een gehaast dichter veel verschil uitmaakt episode 5a voor of na VI te vertellen. K. Groot vervolgt: ‘Of zag Vostaert in, dat het gevecht niet gevoerd kon worden na het bezoek aan koning Wonder, omdat daar Roges de vos zijn menselijke gedaante had herkregen, zodat het voor Estor niet mogelijk was om Ysabele te roven, waar twee ridders haar bewaakten?’. We zijn het er volledig mee eens dat het gevecht na VI niet meer kon worden gevoerd, maar we betwijfelen de gegrondheid van Groots verklaring daarvoor; ook Moriaen durft het aan twee ridders uit te dagen (Estor is toch geen bange rover, maar een tafelronde-ridder!).

118 Zie mijn doctorale disertatie, blz. 6-13 en blz. 118.

119 Zie o.m. r.r. bezzola, Le sens de l'aventure et de l'amour (Chrétien de Troyes), Parijs 1968 (1947¹), blz. 153-190.

120 Voor een motivering daarvoor, zie mijn doctorale disseratie, blz. 119.

[p. 56]

tocht tot bij Ysabele een (meer dan tweemaal) langere verteltijd vraagt dan zijn terugtocht naar Artur.

Moet dit op rekening worden geschreven van een gehaast of onhandig dichter? Ik geloof het niet; ik meen eerder dat het uitvoerig vertellen van Waleweins moeilijkheden tijdens zijn tocht naar Endi toe en het bondiger verhalen van de terugreis (reductie van de verteltijd) na het vervullen van de derde queste-opdracht wijzen op een goed inzicht in de ‘verhaalpsychologie’ van Vostaert (én in de verwachtingen van het publiek). Ofschoon ik graag toegeef dat de tweede Wal.-dichter wel eens aan het knoeien gaat (o.m. in de door Minderaa aangehaalde Estor-passage), heb ik de indruk dat de ‘fouten’ in Vostaerts deel worden overdreven¹²¹. Alleszins lijkt me vast te staan dat er tussen Penninc en Vostaert duidelijke afspraken hebben bestaan (cf. supra) en dat deze laatste de bedoelingen van zijn voorganger goed heeft begrepen. Vooraleer dit te kunnen aantonen, moet ik in Minderaa's betoog eerst een ander punt kritisch aan de orde stellen.

Ik heb nl. bezwaar tegen het scherpe onderscheid tussen de nevenepisodes (bij-episodes, episodes van tweede orde) en de hoofdepisodes (episodes van eerste orde). Volgens Minderaa zouden alle episodes die buiten de grote burchtscènes vallen nevenepisodes zijn. Deze visie vertrekt impliciet van de veronderstelling dat het schaakbord de ‘alpha en omega’¹²² is van het verhaal. Alles wat in verband staat tot de queste van het schaakbord is hoofdhandeling; bij de andere gebeurtenissen ‘zwaait de dichter van de hoofdweg af’¹²³.

Maar is het schaakbord inderdaad de ‘alpha en omega’ van de Mnl. ridderroman? Dat blijkt in ieder geval niet uit de tekst.

1.	Na v. 1288 (uitzonderingen zijn v. 1721 en 1723 in de Arturscène) wordt er over het ‘soaec’ niets meer gezegd; dit wordt voor het eerst opnieuw genoemd in v. 9598. Dit betekent dat de dichters het schaakbord gedurende 8311 verzen uit het oog verliezen. M.a.w. 74,5% van het verhaal rept met geen woord over ‘de alpha en omega’ van de gebeurtenissen.
2.	De lang verwachte verovering van het schaakbord is een anti-climax. Walewein is al bijna te Cardoel aangekomen als Vostaert het verhaal even onderbreekt om mee te delen:

Ic wil ju allen maken condre:
Die rike coninc van den Wondre
Eer dat Walewein sinen casteel
Ruumde, haddi hem al geheel
Tscaecspel ghegeven, dat was so diere
Ende dat bert. (v. 11.057-62)

121 Zie mijn doctorale dissertatie, blz. 620-622.

122 Deze voorstelling die in de Wal.-literatuur telkens weer opduikt, is van w.j.a. jonckbloet, Roman van Walewein (II), blz. 158.

123 Cf. p. minderaa (in de bundel op blz. 80): ‘Telkens wanneer het hoofdverhaal van de queste van het schaakbord een stap verder is gebracht, zwaait de dichter van de hoofdweg af voor een episode, die, hoe ook kunstig aangeschakeld, in wezen los staat van dat hoofdverhaal’.

[p. 57]

3.	Terug te Cardoel staat niet het schaakbord centraal, wel Ysabele en Walewein. De ridder vertelt uitvoerig zijn avonturen (v. 11.095-11.102). Pas na dertig dagen feest komt het schaakbord opnieuw de belangstelling opeisen en dan nog alleen als alibi om Waleweins lof te bezingen cf. v. 11.144-49):

Nu moetic keren up die gone
Daer ic die tale of liet te voren:
Walewein die edel ridder vercoren
Prosenteerde, dat wetic wel
Sinen oem dat scaecspel
Bede vor heren ende vor vrouwen
Dat sijt alle mochten stouwen.
Ons orcont die walste tale
Dat het verlichte alle die sale:
So uterlijc waest ende so diere.
Dar gaf men in alre maniere
Waleweine prijs ende lof:
Si seiden dat des conincs hof
Verchiert meer was van hem allene
Danne vanden besten .x. gemene
Die behorden ter tafelronden. v. 11.134-49)

Uit dit alles blijkt dat het schaakbord slechts de alpha en omega van het verhaal is¹²⁴.

In enkele vroegere studies heb ik proberen duidelijk te maken dat de motoriek van een niet-historische. Arturroman vaak op gang wordt gebracht doordat de initiële rust aan het hof van Artur wordt verstoord door ‘der normverletzende Einbruch eines unhöfischen Aussen’, een ‘Aussen’ (in de Wal.: het vliegende schaakbord) dat verwijst naar de nog bestaande ‘inordinatio’ buiten (en ook wel binnen) de wereld van Artur, die in deze romans de belichaming is van de hoofse norm¹²⁵. De queste-ridder, vertegenwoordiger van de hoofse gemeenschap, wordt op zijn tocht geconfronteerd met een Andere Wereld die zich contrair tegenover de hoofse opstelt. Hieruit ontstaat de zo karakteristieke en fundamentele polariteit van deze Arturromans, door het ‘Aussen’ geopenbaard: de hoofse Arturwereld tegenover een niet-hoofse Andere Wereld, of nog: ‘ordo’, het ideaal van Arturs hof, tegenover ‘inordinatio’, de realiteit van de Andere Wereld. De doortocht van de avonturenridder dwingt echter de Andere Wereld rekening te houden met de hoofse norm, zodat de contrareïteit afneemt: voor ‘inordinatio’ (isolement, verdrukking, onrecht, felle coutumes) treedt

124 Aldus ook k. groot, o.c., blz. 265. Hij voegt eraan toe: ‘De tussenliggende letters bleven gereserveerd voor Ysabele’. Dat is niet helemaal juist: de cnape-episode (schenking van Gringolette, de roofridderscène, de veldslag in het land van Amadijs) ‘staat buiten’ de queste naar het schaakbord en heeft nog niets te maken met de tocht naar Ysabele.

125 Zie j.d. janssens, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek..., blz. 222-252 en van dezelfde auteur, Constanten en variaties in de Middelnederlandse ‘episodische’ Arturroman, blz. 94-100.

[p. 58]

‘ordo’ (integratie in de hoofse gemeenschap, bevrijding, harmonisch samenleven) in de plaats. Het verdrukkende wonder en het onhoofse isolement nemen m.a.w. gaandeweg af in de loop van het verhaal.

Deze (veel te korte) beschouwingen over de betekenis van het avontuur in een niet-historische Arturroman, kunnen ons helpen om stelling te nemen in de door Minderaa te berde gebrachte problematiek Alle avonturen uit de Wal. hebben nl. met elkaar gemeen dat ze op de een of andere wijze te maken hebben met (re-) integratie in de hoofse samenleving, met het opbouwen of herstel van hoofse ‘ordo’ Er loopt bijgevolg een abstractmotieflijn doorheen het hele werk, die zowel de zgn. hoofd- als nevenepisodes met elkaar verbindt en de roman een grotere eenheid schenkt dan Minderaa (en Groot) het voorstelt. De ‘nevenepisodes’ moeten m.i. een andere betekenis hebben dan hij erin wil vinden. Voor hem zijn ze eigenlijk slechts ‘opvulsels’ van het questestramien¹²⁶, in werkelijkheid schenken ze het verhaal zijn volle betekenis. Het schaakbord is inderdaad niet het doel van de queste; het is er de aanleiding voor. Het eigenlijke doel is de (re-) integratie, de bevrijding, de opheffing van het ab-normale, m.a.w.: de universaliteit van het hoofse norm, de uiteindelijk harmonische samenleving. De verovering van het schaakbord is dan het teken dat het doel (binnen deze roman) bereikt is, dat de Arturgemeenschap opnieuw en terecht aanspraak kan maken op de status van ideale hoofse gemeenschap.

Wanneer Walewein dan het doel van zijn queste heeft bereikt (d.i. op de terugreis aan het hof van koning Wonder) heeft het wonderlijke, de ‘inordinatio’ afgedaan. Dat blijkt op spectaculaire wijze door de onttovering van de vos Rages en de (daarmee gepaard gaande onttovering van zijn stiefmoeder)... Een gevecht met Estor, zoals dat door Minderaa (en Groot) in de oorspronkelijke structuur na het verblijf in Wonder wordt aangenomen, zou hier volkomen ongepast zijn geweest. Zo ook zijn de berg en de rivier uit het begin van het verhaal, symbolen van de bovengenoemde contrareïteit, hier verdwenen: de wereld van Wonder heeft zijn isolement opgegeven, ‘Daer was bliscap boven maten’ (v. 10.960)! Na dit nieuwe verblijf bij Wonder is alles afgelopen, alles is opnieuw ‘in orde’... Walewein, Ysabele en de jongeling Roges rijden nu zonder enige moeite door een lieflijk landschap naar het hof van Artur.

Dat het rijk van Wonder op de terugreis niet meer wordt voorgesteld als een. afgescheiden universum en er na de opheffing van het wonder geen avontuur meer kon plaatsvinden, is helemaal in overeenstemming met de zin van de roman en zal dus wel beantwoord hebben aan Pennincs bedoelingen. Speculaties over een verschuiving van de episodes of over vergetelheden van Vostaert heb-

126 Hoewel ook Minderaa zijn visie nuanceert, komt hij uiteindelijk toch niet los van deze mening: ‘In het algemeen kan men echter zeggen, dat de bij-episoden niet alleen dienden om het avonturenverhaal afwisselender en rijker te maken, maar dat de dichter deze scènes voor hun beeld van de christenridder terecht niet hebben willen missen en daartoe motieven, al of niet ontleend, maar die buiten de gang van het hoofdverhaal staan, hebben ingevoegd’ (blz. 82 in de bundel).

[p. 59]

ben in dat verband dan ook geen zin. Terloops wil ik erop wijzen dat ik de gelijkenis - zelfs niet via de duivelsvergelijkingen (blz. 88) - tussen het uitmoorden van een drakennest en het gevecht met Estor niet zie; is die parallellie niet een hersenschim om de spiegelstructuur, die Minderaa verplichtte om 5a te beschouwen als tegenhanger van 1, te laten uitkomen?

Op de vraag van Minderaa: ‘Mogen wij aannemen, dat Vostaert daarmee een van Penninc stammend harmonisch uitgebalanceerd grondplan verliet?’ (blz. 88), antwoord ik bijgevolg: nee! Dat het grondplan hem hier in de steek liet of erg vaag was, geloof ik niet. We hebben immers gemerkt dat Vostaert van zijn voorganger heel duidelijke aanwijzingen heeft meegekregen: de sprookjesstructuur¹²⁷, gegevens uit de Franse Lancelotcyclus en uit Gerberts Percevalvoortzetting. Als er dan al een verschuiving heeft plaatsgegrepen, moet die mi. gezien worden als een verschuiving t.o.v. Vostaerts bron, i.c. het sprookje¹²⁸, en niet t.o.v. Pennincs grondplan. M.a.w., de spiegelbeeldstructuur die Minderaa suggereert kan ev. van toepassing zijn op de bron, het basissprookje, maar niet op het werk van Penninc, die een Arturroman schreef!

* * *

Ondanks mijn bedenkingen vind ik het artikel van Minderaa een waardevolle bijdrage; de schrijver heeft terecht de rol van de analogie en de betekenisvolle distinctie in een middeleeuws werk op het voorplan gebracht. De invloed van zijn methode is evenwel vrij nefast wanneer ze gehanteerd wordt door een onderzoeker die ‘faced with a story composed of a multitude of narrative details, resolves the story into elements that fit the pattern he has chosen and disregards those that do not’¹²⁹; dan kunnen de wildste structuurschema's en de meest bizarre geometrische figuren uit de bus komen...

Exponent van deze richting lijkt me Hanneke Paardekooper-Van Buuren, met haar artikel Structuur en zin van de Ferguut (van 1964), in de bundel van blz. 105 tot en met 113. Ik hoef hier geen uitvoerige kritiek op haar betoog

127 Het afwikkelen van de drieledige queste kon hij ev. schrijven op basis van het nagelaten verhaal van Penninc, maar hij moest ‘het sprookje kennen om “überhaupt” te kunnen inzien dat met Assentijn's burcht het verste punt van de queste bereikt is’ (zie m. draak, o.c., blz. 206).

128 Ook op die manier kunnen we Vostaerts geknoei in de Estor-pasage verklaren.

129 Cf. w. ryding, Structure in Medieval Narrative, blz. 34. Hij neemt de structurele analyse van E. Vinaver, A. Witte en B. Mergell m.b.t. de Tristanverhalen (blz. 33-37) op de korrel. Ik denk hier ook aan de studie van p. gallais, L'hexagone logique et le roman médiéval, in CCM 18 (1975), blz. 1-14 en 133-148, die - hoe verhelderend sommige van zijn bedenkingen ook zijn - de roman Erec et Enide geweld aandoet om in zijn structuurmodel te laten passen (en m.i. bovendien zijn eigen inzichten verkeerd toepast in de onderzochte roman!). Tot mijn grote verbazing stelde ik bij collega's vast dat ze mij als een adept van Gallais' ‘spiralen’ beschouwden; om dat misverstand de wereld uit te helpen, hoop ik eerlang mijn kritiek ter zake bekend te maken (in mijn dissertatie maakte ik reeds kritische bedenkingen en verklaarde toen enkel met een her-werkte versie van zijn model te kunnen werken; toen was het tweede deel van de studie, waarin de auteur helemaal de mist ingaat, nog niet verschenen).

[p. 60]

te leveren; die kan men lezen in het daaropvolgende artikel van K.R. de Graaf, Ferguut, Artur en Galiene (blz. 115-127)¹³⁰. Enkel dit: ik meen met vrij grote zekerheid te kunnen stellen dat H. Paardekooper-Van Buuren bij het onderzoek van haar ‘zeven’¹³¹ Parcivalparallellen (waarom heeft ze het telkens over Parcival?) de Conte du Graal van Chrétien de Troyes niet grondig heeft gelezen. Dat leid ik o.m. af uit de stelling m.b.t. haar 5e parallel: ‘Hij (d.i. de vader van de jonkvrouw die zich over Ferguut ontfermde) is de camerlinc van de koning. Parcival kreeg zijn ridderlessen o.a. van Yonet, de page van de koning. En Parcival wilde, aangespoord door Yonet, wel de wapens van Le Chevalier Vermeil afnemen, maar aan de kleren waarin hij van huis ging, bleef hij te zeer gehecht dan dat hij ze voor betere wilde verwisselen’ (blz. 107). Van ridderlessen door Yvonés (!) gegeven, blijkt niets uit de tekst van Chrétien. Ook niet van diens aansporing, integendeel. Perceval wil het lijk van de rode ridder in stukken hakken als hij de wapenrusting niet los krijgt; daarop wil Yvonés ze losmaken, wat naar Percevals zin niet gauw genoeg kan gebeuren:

‘Faites dont tost, fait li vallés,
Ses me donez sans nul aret’¹³².

De parallel van de camerlinc-passage is in de Conte du Graal op een andere plaats te vinden, nl. de episode van Gornemans de Gorhaut, die Perceval in het ridderlijk leven initieert. De beide passages hebben ook de klerensymboliek gemeen: in de Ferguut trekt het hoofdpersonage, niet zonder spijt, maar daartoe aangespoord door de camerlinc, nieuwe kleren aan (vgl. v. 897-900, 911-926 en 953-970)¹³³; dat is niet anders in de Conte du Graal (v. 1597-1623). Het is niet de enige parallel die de schrijfster verkeerd legt: dat ze de nachtelijke scène te Ydel met de tentepisode uit de Conte du Graal vergelijkt om tot de conclusie te komen dat we hier een omgekeerde Parcivalparallel beleven, is onbegrijpelijk¹³⁴; de Blancheflor-episode komt zo duidelijk (zelfs woordelijk) met de situatie uit de Fergus/Ferguut overeen, dat zelfs een oppervlakkige lectuur van de Conte du Graal dit verband duidelijk maakt.

Ik zou - om het hoofdstuk Ferguut af te sluiten - nog het volgende willen melden over de stand van het onderzoek,

1. Het artikel van A.M.E. Draak, The Second Part of the Duth Ferguut and its French Sources, in Neophilologus 19 (1934), blz. 107-111 (in de bundel, blz.

130 Zie ook j.d. janssens, De Fergus en de Ferguut. Marginalia bij de nieuwe Ferguuteditie, in SpL 19 (1977), blz. 282-83 en blz. 286.

131 Dat betwijfel ik. Zie het bovengenoemde artikel, blz. 282-83.

132 We citeren naar de uitgave van w. roach, Chrétien de Troyes. Le roman de Perceval ou le conte du graal, publié d'après de ms. fr. 12576 de la Bibliothèque Nationale, (TLF 71), Genève/Parijs 1959, v. 1146-47. Vert.: ‘Doe het dan snel! - zegt de jongeman - Geef ze me zonder verwijl.’

133 We geven de versaanduiding naar de nieuwe editie van E. Rombauts, N. de Paepe en M.J.M. de Haan, Ferguut. Uitgegeven met inleiding en aantekeningen, Culemborg 1976.

134 Zie j.d. janssens, De Fergus en de Ferguut, blz. 283.

[p. 61]

89-93), kan op bepaalde punten aangevuld worden door J.D. Janssens, De ‘Fergus’ en de ‘Ferguut’. Marginalia bij de nieuwe Ferguut-editie, in SpL 19 (1977), blz. 280-288 en door F.P. van Oostrom, Een curieus type kopiistenfout: de associatieve verwisseling van persoonsnamen, in SpL 20 (1978), blz. 187-190. Er valt in dit verband (eens te meer) een wens te formuleren: een studie over de receptie van Chrétiens oeuvre in de Nederlanden!

2. Een nieuwe zienswijze m.b.t. de verhaaltechniek, de politieke bedoeling en de datering van de Fergus werd op overtuigende wijze naar voren gebracht tijdens het Arturcongres te Regensburg door Beate Schmolke-Hasselmann, Le roman de Fergus: technique narrative et intention politieke. De Duitse romaniste brengt belangrijke nuances aan op de studie van M.D. Legge (waarop het eesrte deel van De Paepes inleiding in de nieuwe Ferguuteditie, blz. 9-12, is geïnspireerd) en van M. Schlauch; ze stelt een ontstaansdatum voor tussen 1237 en 1241. Haar dissertatie, die heel binnenkort bij Niemeyer verschijnt: Der arthurische Versroman von Chrestien bis Froissart. Zur Geschichte einer Gattung, (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, Vol. 176), belooft ook voor de Nederlandse Arturist interessant te worden.

* * *

De volgende reeks artikelen is gewijd aan de Mnl. vertalingen/bewerkingen van de Franse Lancelotcyclus en aan de geïnterpoleerde Arturromans in de Haagse Lancelotcompilatie.

Het onderzoek van de Mnl. vertalingen/bewerkingen van de Lancelot-Queste-Mort én de daaraan voorafgaande teksten, de Estoire del Saint Graal, de Merlin en een vervolg daarop, de Suite du Merlin, heeft serieus vorm gekregen in het gigantische Lancelotprojekt van het Utrechtse team onder leiding van W.P. Gerritsen. Een goed overzicht van de geplande publicaties, die volgens de meest optimistische voorspellingen een periode van ca. 15 jaar (tot 1995) zullen in beslag nemen, vindt men in de gestencilde syllabus van het Instituut de Vooys door W.P. Gerritsen, Pleidooi voor een editie van de Middelnederlandse versies van de Oud franse prozacyclus ‘Roman de Lancelot en prose - La Queste del Saint Graal - La Mort le roi Artu’ onder auspiciën van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Utrecht, mei 1977. Dit pleidooi is niet zonder resultaat gebleven, vermits de Akademie in september 1977 erin heeft toegestemd om dit projekt te patroneren (zie W.P. Gerritsen, Orlanda S.H. Lie en F.P. van Oostrom, Le ‘Lancelot en prose’ et ses traductions moyennéerlandaises, in de bundel op blz. 139). Men kan alleen maar het grootste respect opbrengen voor de werkgroep die dit werk van lange adem aandurft en de mediëvistiek een indrukwekkend voorbeeld van teamwork voor ogen houdt! De studies die zij eerlang zal afleveren, beloven ‘philologie in de oude en eerbiedwaardige ruime betekenis van het woord’ te worden, waarin voortbouwend op de filologische traditie van het verleden, de nieuwste inzichten inzake

[p. 62]

comparistiek en onderzoek van de verhaaltechniek worden ingebouwd. Wegens de complexiteit van de problematiek zie ik hier af van een bespreking van de artikelen die over dit onderwerp handelen; ik hoop er in de nabije toekomst n.a.v. de eerste publikaties uitvoerig op te kunnen terugkomen.

Volledigheidshalve moet hier nog gewezen worden op een publikatie en een lezing die sinds de afsluitdatum van de bibliografische lijst zijn verschenen en op het Lancelotonderzoek betrekking hebben: F.P. van Oostrom, Origineel, vertaling, bewerking: een gevecht in ‘Lancelot en prose’, ‘Lancelotcompilatie’ en ‘Lantsloot vander Haghedochte’, in NTg 72 (1979), blz. 322-334 en W.P. Gerritsen en F.P. van Oostrom, The ‘Poetry of Interlacement’ in two Middle Dutch Versions of the ‘Lancelot en prose’ (referaat op het 12de Arturcongres te Regensburg; de Franse tekst verschijnt in het hulde-album voor Charles Foulon).

* * *

Het korte artikel van A.M.E. Draak, Het ‘wout sonder genade’ (blz. 327-331), waaraan ik de titel van mijn zonderling gecomponeerde recensie ontleende, mag tenslotte niet onbesproken blijven. De schrijfster achtte het waarschijnlijk dat wij in ‘tfelle woud sander genade’ uit de Roman van de Ridder metter Mouwen (verder afgekort: RRmM) - verder onbekend in de Arturgeografie - een in hoofdzaak Hollandse overlevering ontmoeten (blz. 328). Sommige Nederlandse kronieken weten inderdaad iets over het woud zonder genade te vertellen: ‘Het Oude Goutsche Chronycxken’ (uitg. van Scriverius, Amsterdam 1663 - de oudste redactie is vermoedelijk van ca. 1440), de ‘Chronica de Trajecto, et ejus episcopatu, ac ortu Frisiae’ van de Anonymus Latinus (waarschijnlijk kart na 1456) en de ‘Divisiekroniek’ (eerste druk in 1517). Dat de RRmM en de kronieken over hetzelfde bos spreken is duidelijk: daarvoor zijn de punten van gelijkenis te groot. De precieze samenhang tussen roman en kronieken blijft evenwel duister, want Draak moet met spijt bekennen: ‘Nu is het mij niet mogen gelukken het verhaal van het “Wout sonder genade” te vinden in een kroniek vóór 1440’ (blz. 330-331). Ze was die nochtans dicht op het spoor wanneer zij aan een etymologiserend geschiedkundig verhaal dacht.

In de Cornicke van Brabant van Hennen van Merchtenen worden de heldendaden van de vroegste ‘Brabanders’ uiteengezet. Na de lotgevallen van Breboen (de Brabosage!) - waar Brabant naar wordt genoemd - wordt de genealogische lijn episch verder afgewikkeld. Van Breboens kleinzoon, Maersiaent, wordt het volgende verteld:

Ende des edel hertoghe vrome
Suverert wont sonder genade,
Met sinen ridderliken daden,
Van meneger costumen, quaet ende fel;
Ende dit wout, verstaet mij wel,

[p. 63]

 

Crech sint den name Vlaendren,

 

Daer men scoen ende claer den sen

 

In die Vlemsche Cornike wint.

 

Dies scedes nu plomp vander dinc,

 

Want teser materien niet en hoert. (v. 779-788)¹³⁵

Dat dit ‘wont sonder genade’ met ‘costumen, quaet ende fel’ hetzelfde motief is als dat uit de RRmM is zonder meer duidelijk. De identificatie met Vlaanderen is ook niet zo verwonderlijk, want we troffen ze ook reeds aan bij de Anonymus Latinus en (hoewel niet expliciet) in de ‘Divisiekroniek’¹³⁶. Bovendien stapt de Brabantse kroniekschrijver van het onderwerp af omdat het blijkbaar niet tot zijn onderwerp, de geschiednis van het hertogdom Brabant, behoorde; en tot onze grote vreugde deelt hij zijn bron mee: ‘die Vlemsche Cornike’...

De geciteerde passage vormt een belangrijke aanvulling en verbetering van Draaks visie. Primo, we bezitten nu een kroniek met een ‘wout sonder genade’ van vóór 1440. In de epiloog van het werk maakt de schrijver nl. zijn naam bekend en verklaart dat hij de kroniek in het jaar 1414 voltooide (v. 4465-4469). Secundo, ik betwijfel het dat we hier met een primair Hollandse overlevering te doen hebben; ik meen dank zij Hennen een Vlaamse traditie op het spoor te zijn gekomen.

Een noodgedwongen kort onderzoek naar ‘die Vlemsche Cornike’ leerde me dat mijn mening vrij stevig gefundeerd kon worden, maar tegelijk ook dat het onderzoek naar de overlevering van het motief niet eenvoudig zou zijn, althans te gecompliceerd om er in deze bijdrage uitvoerig verslag over te brengen. De genealogische kroniek, Chronicon Comitum Flandrensium (in 1643 door George Galopin uitgegeven onder de titel Flandria Generosa), kort na 1164 door een monnik van Sint-Bertijns opgesteld en voortgezet in de 13de en 14de eeuw¹³⁷, begint met de voorstelling van de mythische eerste forestier van Vlaanderen, Lidericus Harlebeccensis. Na diens dood in 836 wordt van zijn zoon het volgende gezegd: ‘Ingelramnus forestarius, quartus filius Lidrici Harlebeccensis rexit Flandriam, quae prius dicebatur vel nemus sine misericordia, zonder ghenade, vel Flandria, hoc est, Vla-andre, cum magno rigore super malos justitiam faciendo’,¹³⁸. Hiermee hebben we een vroege vindplaats (vóór de RRmM!)

135 We citeren naar de helaas verouderde uitgave van G. Gezelle, Hennen van Merchtenen's Cornicke van Brabant (1414) uitgegeven op last der Academie, (KVATL), Gent 1896.

136 Bij de Anonymus heet het: ‘ipse Imperator nominavit illud magnum nemus, quod modo est Hollandia, & Flandria, nemus sine misericordia...’ (in de bundel, blz. 330).

137 Zie l.a. warnkönig, Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte bis zum Jahr 1305 (I), Wiesbaden 1967 (1835¹), blz. 51-52 en J.-J. de Smet, Recueil des chroniques de Flandre publié sous la direction de la commission royale d'histoire, (4 dln.), Brussel 1837-65, deel 1, blz. XXIX. Het bedoelde Chronicon vindt men in deel 1, blz. 34-257. Zie ook r.c. van caenegem met de medewerking van f.l. ganshof, Encyclopedie van de Geschiedenis der Middeleeuwen. Inleiding tot de geschreven bronnen van de geschiedenis der Westerse Middeleeuwen, Gent 1962, blz. 39-40.

138 j.-j. de smet, o.c., blz. 34.

[p. 64]

gevonden, maar duikt een nieuw probleem op. Hoe moet die Mnl. interpolatie worden opgevat? Als een latere glosse¹³⁹

Het probleem wordt alleszins nog ingewikkelder. Waar de Mnl. Rijmkroniek van Vlaanderen uit het Comburgse handschrift het leven van Liederic uit het Chronicon vrij letterlijk vertaalt¹⁴⁰, wordt de regering van zijn zoon op een nietszeggende manier afgehandeld - zonder verwijzing naar ‘het wout sonder genade’:

Liederic die wan eenen sone,
Die Inghelram hiet, ende die gone
Was sterc ende coene mede,
Ende van groter werdichede,
Ende bleef grave naer den vader
Van den lande van Vlaendren al gader... (v. 37-42).

En tenslotte nóg een merkwaardigheid. In de romaneske kroniek Catalogus et chronica principium Flandriae, tam forestariorum quam dominorum ac comitum Flandriae; quae terra olim dicebatur terra de Buc seu nemus regionis sine misericordia (!), volgens de uitgever vóór 1423 te dateren¹⁴¹, wordt in het woudgebied de wrede gigant Phinardus gesitueerd aan wiens tirannie door Lydericus een einde wordt gesteld¹⁴².

Toen ik het onlangs met Van Oostrom over deze problematiek had, schudde hij tot grote verbazing zo maar drie nieuwe vindplaatsen van het motief uit zijn mouw¹⁴³: een passage uit Het leven van Sint Amand van Gilles de Wevel (ca. 1336)¹⁴⁴, uit De maghet van Ghend van de Gentenaar Bouden van der Lore (ca. 1381)¹⁴⁵ en uit de Kronijk van Vlaenderen van 580 tot 1467¹⁴⁶.

139 De tekstuitgave van De Smet geeft geen uitsluitsel en ik heb de handschriften nog niet onder ogen gehad.

140 Vgl. o.m.: ‘Lidericus Harlebeccensis, videns Flandriam vacuam et incultam ac nemorosam, occupavit eam, primus in ea comes existens’ met:

Liederic van Aerlebeke zach,
Dat tlant van Vlaendren al wilt lach,
Al ydel ende onghewonnen doe,
Ende vul van foreesten toe,
Ende sloucher doe an syn hant,
Ende wart deerste grave int lant. (v. 13-18)

We citeren de Rijmkroniek naar j.-j. de smet, o.c., deel 4 (1865), blz. 591-896.

141 zie j.-j. de smet, deel 1, blz. XXIX. De kroniek vindt men op blz. 19-33.

142 D.i. de zgn. ‘Sage von dem Waldgrafen von Harelbeke’, zie l.a. warnönig, o.c., blz. 105-110.

143 Ik maak van de gelegenheid gebruik om hem te bedanken, omdat ik zijn vondst hier mag publiceren.

144 Van Oostrom kwam de plaats op het spoor via het MNW op het lemma genade (dl. 2, kol. 1379): ‘Dat wout sonder genade, het onherbergzame woud’ (Leven van Sint Amand I, v. 3383). Dr. Werner Verbeke, die in 1978 te Leuven op dit heiligenleven promoveerde, vermoedt dat het hier om een historisch woud in Vlaanderen gaat. k. de flou, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne en een gedeelte van het graafschap Ponthieu (18 dln.), Gent 1914-1938, geeft hierover evenwel geen uitsluitsel.

145 De dichter eindigt zijn werk met de wens dat God ‘beware dat edel maghedijn, ende hare vrienden allegader soene jeghen haren vader’, zodat Vlaanderen, ‘dat woud van ongenadecheden, heten moet tprieel van vreden’. Vgl. j. te winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde (dl. 2), Haarlem 1922², blz. 96; de uitgaxe van De maghet van Ghend naar het Hulthemse handschrift door ph. blommaert, Oudvlaemsche Gedichten, Gent 1841, blz. 108.

146 Ik slaagde er niet in de kroniek weer te vinden (uitg. Maatsch. der Vlaemsche Biblioph., Gent 1839) en geef het citaat weer, zoals Van Oostrom het mij ter hand stelde: ‘ende hy tomende in 't landt van Buc, datmen hiet oec Dwoudt sonder ghenade, nu ter tijt Vlaenderen ghenaemt’.

[p. 65]

De samenhang van al deze gegevens is me nog niet duidelijk; ik hoop er in een latere, uitvoeriger bijdrage op terug te komen. Op dit ogenblik is echter toch al waarschijnlijk gemaakt dat het motief van de RRmM uit een Vlaamse traditie afkomstig is. Dat bewijzen trouwens ook vindplaatsen uit latere werken, zodat de Hollandse overlevering wel op contaminatie zal berusten. Ik denk hier o.m. aan de Gedichten op de Graven van Vlaenderen door Gillis van der Beke, notaris en procureur voor de Schepenen van der Keure te Gent (1624):

Flandris, een Inghels rudder vaillant,
Ontschaecte den conijnck van Inghelant
Zyne dochtere, des was hy gram,
Sooodatter hy mede int felle wout quam,
Daer men hiet Zonder ghenaden.
Doe wort Flaendris zoo beraden,
Dat hyt aventuerde al
Ende zuverde twout van al tal.
Dus es dat edel Vlaenderlant
Door den rudder Flandris ghenaempt.¹⁴⁷

Verder ook in het historische gedicht (na 1523?), waar Gayus zich in Gent vestigt en:

Daerna so stichti tsGravensteen
Om die roovers in te vanghen, alsoot wel sceen,
Want het hiet alomme so ic versta,
Dat Wilde Wout, al Sonder Ghenà.¹⁴⁸

En nog:

Vlaenderen hiet Wout al Sonder Ghenaden,
Daer en mocht nyemans liden sonder stade;¹⁴⁹

* * *

Om de lezer bij het einde van deze uitvoerige ‘recensie’ een volledige kijk te geven op de bundel ‘Arturistiek in artikelen’, volgt een overzicht van alle artikelen zoals ze in de bundel voorkomen. Tussen haakjes wordt de datum van de eerste publikatie aangegeven.

147 Gedichten op de Graven van Vlaenderen, v. 1-10 in n. de pauw, Middelnederlandsche gedichten en fragmenten, Gent 1914, blz. 309.

148 Zie n. de pauw, o.c., blz. 377, ten jare 78 vóór Christus, v. 35-38.

149 Zie n. de pauw, o.c., blz. 379, onder 1178, v. 1-2.

[p. 66]

j. van mierlo, Oorspronkelijk Dietse Arthur-literatuur in de twaalfde eeuw ook voorbeeld van Franse, blz. 13-48 (1956);

g.i. lieftinck, Pleidooi voor de philologie in de oude en eerbiedwaardige ruime betekenis van het woord, blz. 49-75 (1965);

p. minderaa, De compositie van de Walewein, blz. 77-88 (1958);

a.m.e. draak, The second part of the Dutch Ferguut and its French sources, blz. 89-93 (1934);

w.j.m.a. asselbergs, Ferguut, blz. 95-103 (1967);

h. (paardekooper-)van buuren, Structuur en zin van de ‘Ferguut’, blz. 105-113 (1964);

k.r. de graaf, Ferguut, Artur en Galiene, blz. 115-127 (1974);

b.l. spahr, Ferguut, Fergus and Chrétien de Troyes, blz. 129-136 (1972);

w.p. gerritsen, o.s.h. lie, f.p. van oostrom, Le ‘Lancelot en prose’ et ses traductions moyen-néerlandaises, blz. 137-147 (1978);

h.h. steinhoff, Zur Entstehungsgeschichte des deutschen Prosa-Lancelot, blz. 149-163 (1968);

p. tilvis, 1st der mhd. Prosa-Lancelot II (= P II) direkt aus dem Afrz. übersetzt?, blz. 165-177 (1972);

k. heeroma, ‘Die gene die Lancelote maecte’, blz. 179-208 (1973);

m. joye, De Middelnederlandse Graalromans: overzicht en enkele vaststellingen, blz. 209-222 (1974);

j. te winkel, De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift, blz. 223-236 (1891);

d. a. wells, Source and tradition in the ‘Moriaen’, blz. 237-258 (1971);

m.j.m. de haan, Het bediet van Moriane?, blz. 259-274 (1972);

n. de paepe, De ‘Vengeance Raguidel’ een ‘Die Wrake van Ragisel’. Marginalia bij een nieuwe uitgave, blz. 275-326 (1965);

a.m.e. draak, Het ‘Wout sonder genade’, blz. 327-331 (1936);

r. hamburger, Nog meer aanwijzingen voor de bekorting van Lanceloet en het Hert met de Witte Voet?, blz. 333-336 (1971);

a.g. van hamel, Een episode van den ‘Torec’, blz. 337-357 (1916);

w.p. gerritsen, L'épisode de la guerre contre les Romains dans ‘La Mort Artu’ néerlandaise, blz. 359-371 (1970).

* * *

Uit het voorgaande kunnen tot besluit enkele algemene conclusies worden getrokken. Om de Arturistiek in de toekomst in veiliger banen te leiden, moeten een reeks inzichten dringend verworven ofwel bevestigd worden: er moet klaarheid komen m.b.t. de verspreiding van de ‘Matière de Bretagne’ in onze streken, m.b.t. de receptie van de Franse Arturromans van Chrétien de Troyes en diens ‘school’, m.b.t. de creativiteit van Mnl. dichters in verschillende verhaaltechnische situaties zoals oorspronkelijke compositie, vertaling/bewerking en compilatie, m.b.t. het functioneren van de ridderroman aan onze adellijke

[p. 67]

hoven, m.b.t. de bemiddelingsfunctie van de Mnl. literatuur tussen de Franse en de Duitse...

Een betrouwbare ALMA (m.i. enkel als teamwork denkbaar) zou de beginnende onderzoeker veel energieverspilling besparen en zou een ideaal vertrekpunt bieden om de bovengenoemde problemen - werk voor verschillende generaties? - aan te pakken.

Als we dan tenslotte de bibliografische lijst van de bundel overschouwen, vallen in het Arturonderzoek enkele merkwaardige lacunes op. Walewein ende Keye is er met geen enkele tekstuitgave noch studie vertegenwoordigd; ook Perchevael komt er erg bekaaid af (enkel de uitgave van het Praags fragment door L. Zatočil en een korte bespreking ervan door M. Draak). Nochtans zijn precies deze twee Arturromans uitermate belangrijk om de invloed van Chrétien in de Nederlanden na te gaan. In Walewein ende Keye bijv. vindt men duidelijke verwantschap met Chrétiens Yvain, zoals wordt aangetoond in een bijdrage van Dra. Ingrid van de Wijer, ‘Yvain’-passages in de Arthurroman ‘Walewein ende Keye’, die eerlang in dit tijdschrift zal verschijnen.

Er is echter geen reden tot wanhoop! Integendeel. De Mnl. Arturistiek is uitgegroeid tot een volwassen wetenschappelijke disclipline. De Lancelotwerkgroep belooft ons de volgende jaren tekstuitgaven en studies die een antwoord op een deel van de bovengenoemde problemen mogelijk zullen maken. In de werkplaats van W.P. Gerritsen is een editie van Walewein ende Keye in de maak: deel 1 (tekst) is persklaar en deel 2 (inleiding en commentaar bij de tekst) bestaat in een eerste versie. Van de Perchevael is er reeds een hele tijd een uitgave in voorbereiding door M. Draak (er bestaat een eerste versie van).

Persoonlijk verwacht ik veel van een grondig onderzoek van de verteltechniek en de structuur in de Arturromans; ook de inzichten van de receptie-esthetica lijken me voor de Arturistiek bijzonder beloftevol. Het ziet er naar uit dat ‘het wout sonder genade’ geleidelijk aan zijn afschrikwekkend karakter aan het verliezen is, dat de gevaarlijke hindernissen en verborgen valstrikken plaats zullen maken voor veiliger wegen. Als dit artikel hoe dan ook daartoe zou mogen bijdragen, zijn mijn verwachtingen ver overtroffen.

Oktober 1979

j.d. janssens