Spiegel der Letteren. Jaargang 20

[p. 131]

Albert Verwey's reis door Spanje
15 september tot 3 november 1893

Op 19 september 1893 bevond zich de toen 28-jarige dichter Albert Verwey in Valencia en schreef daar het eerste gedicht van zijn reeks ‘Spaansche Reis’. Hij mocht zich een geluksvogel noemen. Tien jaar eerder gedurende drie maanden bekend geworden met Nieuw-Mexico, waar ook, al was het maar in namen van plaatsen, Spaanse overblijfselen te vinden waren, was hij nu de uitverkoren metgezel van zijn zwager Gerlof van Vloten, dr. in de oosterse talen, die een bezoek aan de Moorse overblijfselen in Spanje voor zijn studie kon gebruiken. Reis en verblijf waren een geschenk van de weduwe van dr Jan van Vloten, Elisabeth van Gennep, wier jongste zoon nog ongehuwd in Leiden woonde, waar hij enige jaren later conservator zou worden van de beroemde verzameling oosterse handschriften Legatum Warnerianum geheten, en leraar Hebreeuws aan het gymnasium. Hij was een jaar jonger dan Verwey en een jaar ouder dan zijn jongste zuster Kitty Verwey-Van Vloten. Hij placht de weekeinden bij zijn moeder in Haarlem, na 1896 in Noordwijk-aan-Zee, door te brengen. Overigens was Gerlof niet de eerste Van Vloten, die zich naar Spanje begaf. Zijn oudste broer Willem, mijningenieur, had er - zonder succes - naar zilver gezocht, en daarbij ook zijn jongere broer Frank te werk kunnen stellen. Frederik van Eeden, de man van hun zuster Martha, had hen daar bezocht. Nu was dan de jongste zoon aan de beurt.

Behalve deze eminente reiskameraad en gids, had Verwey nog andere voordelen: hij schreef verzen èn proza. Hij had de stemmingspoëzie, het impressionisde, achter zich gelaten en zich op De Dingen bezonnen¹. Hij zag deze dingen niet alleen als dichter, maar ook, door zijn aanleg, en de omgang met de beeldende kunstenaars van zijn generatie, met een schildersoog. Bovendien had hij in de afgelopen jaren geschiedenis gestudeerd en zou in 1894 zijn drama Johan van Oldenbarnevelt schrijven. De historicus in hem was altijd werkzaam en bracht hem ertoe, al zijn brieven en voltooide gedichten te dateren.

Al deze eigenschappen en verworvenheden maakten, dat de Spaanse reis uitermate aan hem besteed was en hij het beleefde op vele wijzen kon beschouwen en vastleggen. En dat vastleggen deed hij zowel als instantané, ter plaatse, in gedichten, als bij herdenking, in het magistrale Nacht in het Alhambra en in een prozabespreking, naar aanleiding van Jacobus van Looy's Gekken dat in 1899 in het door hem en Lodewijk van Deyssel opgerichte Tweem. Tijdschrift gepubliceerd werd en in Stille Toernooien van 1901 (blz. 292), als De spaansche droom herdrukt. Tussen 1893 en 1897 stuurde hij nog een proeve in over het Alhambra aan een liefdadige uitgave, waarover later.

Het is dus mogelijk de reis zelf te vergelijken met Verwey's onmiddellijke of

1 De dingen, dichtbundel opgenomen in albert verwey, Dichtspel, Arbeiderspers, Amsterdam 1978.

[p. 132]

bijna-onmiddellijke indrukken en die weer met de synthese van 1897. (Herdrukt in De nieuwe tuin, 1898, blz. 62-69), O.D., I, blz. 271-275.

De trein nam de reismakkers mee van Leiden via Parijs, Bordeaux, Biarritz, Taragona, Saragozza naar Valencia. Eerst daar bleven ze langer dan één dag of etmaal en kon de dichter de rust vinden zijn indrukken in verzen vast te leggen. Ook bij de verdere reis door Spanje was hij afhankelijk van een wat langer verblijf op één plaats.

Spaansche reis bestaat uit 24 gedichten, met een 25ste als opdracht aan zijn reisgezel. De beschreven pleisterplaatsen zijn tevens titels van de gedichten. Dateringen van die gedichten zijn wel in handschrift aanwezig, maar werden niet gedrukt. Ik noem ze hieronder:

Valencia I-III 19 Sept. 1893 IV. 21 Sept.

Alicante I-III Aankomst en Café 21 Sept. Kustvaart 26 Sept.

Aguilas I 28 Sept. (te Malaga geschreven)

Malaga 1 30 Sept., (in de trein naar Granada)

Granada: Vizioen, Stierenspel, Alhambra, Droomstad 3 Oct.

Gibraltar 26 Oct. (in Toledo geschreven)

Tanger Avond 19 Oct. (in Sevilla geschreven), Derwischen 25 Oct. (in Toledo geschreven)

Cadiz 20 Oct. (in Sevilla geschreven)

Sevilla I Theater 23 Oct. (in Cordoba geschreven), II Murillo's Antonio 20 Oct. (in Sevilla geschreven)

Cordoba I. Moskee II. Oude stad 22 en 23 Oct.

Toledo 3 Nov. (in Madrid geschreven)

Madrid I Puerta del Sol 2 Nov.; II Manzanares 3 Nov.

De opdracht aan Gerlof van Vloten is 29 Sept. te Malaga geschreven.

Deze titels geven dus geen aanwijzing voor de duur van elk verblijf. Tussen Alicante en Aguilas werd gedurende de kustvaart naar Malaga ook Cartagena nog aangedaan, en verder Almeria, zoals uit de Spaansche droom van 1899 blijkt.

Bij het bestuderen van deze dateringen vallen ons twee dingen op:

1. dat er tussen 3 en 19 oktober geen verzen genoemd worden;

2. dat er op de terugreis maar zelden een gedicht ter plaatse voltooid is.

(Het woord ‘voltooid’ gebruik ik hier opzettelijk, omdat het mogelijk is, dat Verwey met kladjes of een dagboek gewerkt heeft, die niet bewaard zijn.) Maar in de bundel Aarde en de herdrukken van 1912 en 1938 volgt op Spaansche reis de reeks van 8 sonnetten ‘Klare dagen’ geheten (O.D., I, blz. 214-217). Op de twee laatste na zijn deze alle in Spanje geschreven en vier ervan hebben met het land te maken. Terwille van de dateringen en plaatsbepalingen noem ik ze hier alle acht:

1.	Reiziger (mijzelf)	29	Sept.	1893	Malaga
2.	Granaatboomen Aan Jan Eduard Karsen	5	Oct.	1893	Granada
3.	Jacques Perk	5	Oct.	1893	Granada
4	en 5. Liefde voor alle ding I en II	5	Oct.	1893	Granada

[p. 133]

6.	Overtocht	11	Oct.	1893	Gibraltar-Tanger
7.	Europa	22	Nov.	1893	(Noordwijk)
8.	Op mijn Spaansche reis	27	Nov.	1893	(Noordwijk)

Uit de sonnetten 2, 3, 4 en 5 blijkt, dat het verblijf in Granada minstens tot en met 5 okt. geduurd heeft, en uit 6, dat de overtocht Gibraltar-Tanger op 11 okt. heeft plaats gevonden. Er blijkt ook uit deze groep, dat Nederland in Spanje niet vergeten werd, en dat de opdracht aan Gerlof van Vloten in Reiziger zijn tegenhanger had. Ze zijn na elkaar geschreven te Malaga, op 29 sept. 1893.

De reeks Spaansche reis is het eerst gepubliceerd in de prachtige eerste jaargangen van het Vlaamse tijdschrift Van nu en straks en door Aug. Vermeylen in persoon daarvoor verworven. Een overdruk op oud-hollands papier en met de 13 sierlijke vignetten van Dijsselhof is in grijs, ook oud-hollands papier, afzonderlijk verschenen, ongepagineerd, met de blanco- en de schutbladen mee 40 bladzijden. (Van nu en straks, 1893, VI en VII, blz. 1-25).

Van de volgorde gaan we over tot de vorm van de gedichten van Spaansche reis. Het is aardig te zien, hoezeer die overeenkomt met de gemoedservaringen van de reiziger in dit toen voor een Nederlands dichter zo vreemde land. Het zuidelijk leven was hem een openbaring. Er is dan ook in 't begin van de reeks nog geen sprake van een weloverwogen samenstelling. Het eerste gedichtje, Valencia I, heeft 10 regels; daarna volgen er 3, die wèl de 14 van het sonnet hebben, maar waarin op alle manieren met de rijmen gegoocheld wordt. Die zijn soms liggend, soms staand, en vooral in de terzinen steeds verschillend. Gibraltar heeft nog het meest van een gewoon sonnet, maar dat is dan ook niet Spaans maar Brits. Er is zelfs één gedicht van 17 regels, waarin 6 gelijke rijmen achter elkaar, maar dat is Tanger II. Derwisjen en drukt in zijn onregelmatig ritme de bezetenheid uit van die fanatiekelingen en hun voor anderen schokkende zelfkastijding. Er zijn ook verzen van 4, van 13, van 18 regels. Het chronologisch uitgeven van zijn gedichten, waarvoor Verwey bekend was - dus niet naar kwaliteit, onderwerpen, omvang of wat ook - begint pas na de bundel Aarde. Ook vielen er de toneelstukken buiten, omdat ze afzonderlijk het licht zagen.

Daar de rijmen bij de sonnetten door inspringen zijn aangegeven, wisselt ook het gedrukte beeld voortdurend. Dit wordt nog versterkt, doordat die 14 sonnetregels soms mèt wit tussen de vier strofen, en soms, maar na Alicante II doorlopend, zónder wit gedrukt zijn.

Dat van de reis Granada met het Alhambra de dichter het best is bijgebleven, is begrijpelijk en komt nu ter sprake.

In maart 1895 verscheen een uitgave Constantinopel-Scheveningen ten bate van ‘de slachtoffers van de aardbeving te Constantinopel en den storm te Scheveningen’. Onder de bijdragende kunstenaars was ook Verwey met een

[p. 134]

rijmloos gedicht, Alhambra geheten. Er is daarin al een begin van de dramatische vorm, waarin tenslotte Nacht in het Alhambra zijn kracht heeft gevonden:

Geef mij water dat stroomt, opgaand geboomte,

en dan na 10 regels:

Zo sprak de bouwheer...

en ook de naam van die bouwheer Kalief Joezoef wordt genoemd.

Wat Nacht in het Alhambra gemeen heeft met Granada III is de vragende aanhef:

Granada

Lopen arkaden lichter langs een vijver?
Stroomt water klaarder over marmren zalen?
Zag m' ooit door frisser groen laantjes met stijver
En kieser sier in arabesken dwalen?
Hebben ooit handen met een preutser ijver
En wisser kunst, wiskunst, weten vertalen
In stuc van lijnen, - en ooit vromer schrijver
Wijsheid van Koran met gedeegner halen, -
Zodat 't Heelal der Dingen is begrepen
In spel van lijnen, en in spreuken, samen
In kleurge wanden, paarlend bij het dagen,
De Eenheid van 't Al verheerlijkend, geslepen
kant, filigraankunst, teerste en luchtste ramen -
Omlijsting, 't Eeuwge dat geen hand kan vagen.

De straten van Granada waar in 't donker
Gitaren gonzen en van 't lang gefluister
Van minnaars aan de traliën de duister
Nacht warm wordt, - gaan met graden naar 't geflonker
Van 't sterrebeeld. En op den top wat wonk er
Rode lantaarn van het Alhambra? ruiste er
Wening uit rode muren? of wel, huisde er
Morenkoning nog eens en wat zo klonk er,
Was 't het gespeel van alle zijn fonteinen -
Droppengeklater in de zilvren zalen -
Vrouwengepraat van die in kanten sjalen
Gehulde en parelen? - De starren straalden
Klaarder dan ooit, ook kalmer, toen ik daalde
Naar de stad lêeg en de verlaten pleinen.

O.D., I, blz. 207

Granada 3 Oct. 93

En de ‘Nacht’, waarin de stemmen van het Alhambra, de dichter zelf en de minnaar wisselend tot uiting komen:

[p. 135]

De dichter

Waar is de flonkring, waar 't geklater
Waarmee mijn straal de zon beklom? -

Als de nacht daalt over het Alhambra, waarvan de dichter dan zegt:

De stem sprak waar. Geen teken beeldt mij klaarder
Dan dit gebouw het Gaande en 't Eeuwige één.
De Meester is zijn eigen openbaarder
En die van al wat leeft meteen.

wordt uit de stad het geluid hoorbaar van guitaar en zang:

Hoor! door den nacht komt aangedreven
Van ver, 't droefgeestige gebrom
Van snaar waarlangs het teder beven
Eens jongen minnaars opwaarts klom.

In deze driespraak, waarin het Alhambra de eeuwigheid vertegenwoordigt, de dichter degene, die in het vergankelijke het onvergankelijke zoekt, en de jonge minnaar zijn aardse liefde zingt voor de aangebedene, heeft de minnaar het laatste woord.

Vaarwel, de morgen maakt den hemel geel.
Vaarwel, mijn lief. De nachtegaal
heeft uit. Het veld wordt vaal.
De nacht had al zijn deel.

Met dat vijf maal herhaald vaarwel in drie strofen, van resp. vier, vijf en zes regels wordt het talmend afscheid nemen van de jonge minnaar in de dageraad, die van geel blauw wordt, als de zon op Alhambra's kruin schijnt, prachtig weergegeven.

Verwey heeft dan ook voor dit gedicht de hoogste lof gekregen, die hem te beurt kon vallen: het is door Stefan George onmiddellijk in het Duits vertaald en deze vriend sprak zich erover uit, dat hij het beter vond dan L'homme et la sirène van Henri de Régnier, van wie hij al eerder tegen Verwey had gezegd: ‘Er ist ein nobler dichter’. Toch is het niet zeker, dat het dramatische gedicht van de Fransman op Verwey's keuze van deze vorm invloed heeft gehad. Verwey had zich van zijn 16de jaar af mede op het drama toegelegd, al waren het dan in eerste instantie bijbelse drama's. De man en de sirene is door Albert Verwey vertaald, maar niet vóór sept. 1899 in het Tweem. Ts. verschenen (V. 5, 209-237), dus 14 maanden later dan Nacht in het Alhambra.

Wat wèl gezegd kan worden, is dat Verwey en George inspirerend op elkaar gewerkt hebben. Niet alleen door hun eigen poëzie, maar ook door hun uitwisseling van kennis van andere Europese dichters. George was, van Frankrijk uit, ook in Spanje geweest, en er zal stellig in 1897/98 over beider ervaringen in dat land gesproken zijn. Toch zijn er in George's vroege dichterlijke oeuvre nagenoeg geen sporen van Spaanse belevenissen te vinden. Zijn verblijf in dat land is waarschijnlijk ook maar van korte duur geweest, en zal hem, zelf van

[p. 136]

Franse afkomst en komende uit Frankrijk, en doordrenkt van de klassieke cultuur niet overweldigd hebben. Verwey, als Noorderling, destemeer. Maar dit was dan ook zijn aanleg en bedoelen: de werkelijkheid verheerlijken. (‘Holland en Duitsland’, Tweem. Ts., VIII, Jan. 1901, 1-15, Luide toernooien, blz. 5-30). Spanje was, mede door zijn nauwe en innige relatie met de Van Vlotens een diep-doorleefd deel van die werkelijkheid. ‘Eén onafgebroken zonneschijn was ons bijgebleven van September tot November. Wat volgde - in Madrid - was een hollandsche motregen.’ schrijft hij in de proza-herdenking van 1899. Maar ook daarin neemt Granada met het Alhambra de grootste plaats in. ‘De vormen van het heelal naar hun éénheid in den menschegeest, wordt er door uitgedrukt’ verduidelijkt hij ook daar².

m. nijland-verwey

2 In verband met de Spaanse reis staat vermoedelijk ook nog het sonnet ‘Philippus Neri’, met onder de titel de Latijnse aanhaling:

‘Spernere mundum, spernere neminem
spernere se ipsum, spernere se sperni.’

Voor het eerst gepubliceerd in De Beweging, Sept. 1916, blz. 170, en herdrukt onder de Nalezing van Oorspronkelijk Dichtwerk II, blz. 663. Een aan St. Philippus Neri gewijde kerk bevindt zich nl. in Cadiz en het gedicht is van vroeger.