Spiegel der Letteren. Jaargang 19

[p. 164]

In margine

Poot's ‘Harde steen voor 't hooft’

In Poot's Algemeene Brief, ‘dit vreemde web... van ernst en boertery’ (vs. 254 v.), zoals hij het gedicht zelf noemt, behoren de vss. 268-274 ongetwijfeld tot de serieuze passages:

‘'t Geloofsmerk, wydt en zydt door Godts Aposteldom
De werelt omgevoert, troost hier my en alom.
Doch dit zegt elk, en valt aen 't ryten, wringen, buigen:
Met recht, indien ge u zelf strekt rechter en getuigen.
Maer zeker, dit is my een harde steen voor 't hooft.
'k Geloof met hart en ziel 't geen Kristus Kerk gelooft,
En met dien zin hoop ik te leven en te sterven.’

De laatste uitgeefster, mevrouw dr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, zegt van de uitdrukking ‘dit is my een harde steen voor 't hooft’, dat zij die verder niet heeft aangetroffen, en geeft als verklaring: ‘dit hindert mij ten zeerste.’¹ Blijkbaar wordt dit ‘dit’ betrokken op de regels 270 v., waarin Poot de diverse exegeses van het ‘Geloofsmerk’ wraakt: ieder aanvaardt het Credo (want de geloofsbelijdenis wordt hier toch wel bedoeld^1a), maar elk heeft een eigen interpretatie, beroept zich op zichzelf als getuige (of treedt, naar de uitgeefster, op als aanklager) en beslist tenslotte als rechter. Poot reageert hierop met een ironische verzekering dat men, zo eigenmachtig handelend, op ‘ryten, wringen, buigen’ kan rekenen: ‘Met recht, indien...’ Dat hij daarna met een ‘Maer zeker...’ meedeelt, dat dit hem ten zeerste hindert, lijkt mij met die ironie niet helemaal in overeenstemming. Vandaar mijn voorstel voor een andere uitleg!

Ik zou ‘dit’ willen betrekken niet op het ‘ryten’ enz., maar op het ‘Geloofsmerk’ zelf: dit Credo, waaraan anderen scheuren, wringen, buigen, is voor mij een ‘hard’, d.i. een onwrikbaar, onaantastbaar gegeven, dat mij troost (vs. 269) en vastheid geeft. Ik geloof wat Kristus Kerk gelooft.

1 m.a. schenkeveld-van der dussen, Bloemlezing uit de gedichten van Hubert Korneliszoon Poot (Klassiek Letterkundig Pantheon no. 88), Thieme, Zutphen, z.j. (1975).

1a Vgl. j. oudaan, Betooveringe des atheïsdoms, Poëzy I 84, zoals geciteerd door j. melles, Joachim Oudaan..., Utrecht 1958, 151.

[p. 165]

Waarom nu koos Poot deze blijkbaar niet erg gangbare uitdrukking? Vermoedelijk heeft hij het Credo, allegoriserend, verbeeld, gesymboliseerd gezien in de steen die Jacob tot zijn ‘hooftpeulue’ maakte toen hij in de open lucht moest overnachten, waarna hij in de droom de ladder zag die tot in de hemel reikte en die de engelen Gods diende om op en neer te klimmen. Ontwaakt, noemt Jacob die plaats Bethel, ‘huys Godes’, en maakt de steen ‘tot een opgerecht teeken’. (Gen. 28: 10-19). Dat Poot aan dit hoofdstuk dacht, kan m.i. ook blijken uit het einde van vs. 269, waar ‘troost hier my en alom’ me een echo lijkt van Gen. 28: 15, waar God tot Jacob zegt: ‘Ik ben met u; ende ik sal u behoeden overal, waer gy henen trecken sult’.

Ook in wat volgt verneem ik echo's, en wel naar Erasmus. Op 18 november 1535 schreef deze vanuit Freiburg een brief aan Viglius Zuichemus (Viglius van Aytta), die toen in Basel verbleef. Erasmus vraagt zijn jonge vriend zich verre te houden van de besmetting der ‘secten’ en hun geen kans te bieden rond te strooien dat Zuichemus tot hen behoort. ‘Zelfs als ge het ergens met hun dogma's eens bent, laat het dan niet blijken. Bestrijd hen echter ook niet. Het is voor u, jurist, voldoende hen te pareren (eludere), zoals zeker iemand op zijn sterfbed de duivel pareerde. De duivel vroeg hem, wat hij geloofde. Hij antwoordde: wat de kerk gelooft. Toen de duivel weer: wat gelooft de kerk? Wat ik geloof. Wat gelooft gij? Wat de kerk gelooft.’² Aan vers 273 is dus, hoe serieus ook, ironie niet vreemd!

Het lijkt me verder waarschijnlijk, dat Poot mede heeft gedacht aan het begin van Erasmus' Explanatio Symboli, waar de catechumeen zijn begeerte kenbaar maakt te worden opgenomen in de gemeenschap van ‘de Katholieke kerk’, ‘quae est domus Dei’, die huis Gods is³. Zo kan Poot's associatie van de steen van Bethel en de geloofsbelijdenis, die ik voorhands nergens elders aantrof, worden verklaard. Dat Poot niet aan een kerk als instituut dacht, blijkt voldoende uit de omschrijving ‘Kristus Kerk’ - in zijn tijd was het overnemen van Erasmus' term uiteraard niet mogelijk, maar hij heeft die ‘algemeene kerk’ van Kristus aan weerszijden van allerlei kerk- en sectegrenzen gevonden.

Wanneer mevrouw Schenkeveld zegt, dat Poot zich houdt aan een christendom dat meer let op geloofsovereenkomsten dan op geloofsverschillen, en daaraan toevoegt: ‘geheel in de geest van zijn Rotterdamse vrienden’ (a.w;., p. XI), zou ik verder willen gaan en zeggen: ‘geheel in de geest van zijn Rotterdamse Vriend’. Hij moet, zoals hier blijkt, geschriften van Erasmus zelf hebben gekend. De brief aan Zuichemus met de ironische grap (die Erasmus, meen ik, nog eenmaal elders heeft gedebiteerd) bevond zich in Poot's tijd in de collectie-Papenbroeck en was omstreeks 1705 in de Leidse editie van Erasmus' Opera Omnia uitgegeven. Juist omdat ze aan een Hollander was gericht, kan ze meer

2 p.s. allen, Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami X, Oxonii 1941, ep. 2878.

3 Leidse editie van Erasmus' Opera Omnia (= (LB) V 1133 A.

[p. 166]

dan gewone aandacht hebben getrokken en Poot, voor wie het probleem actueel was, hebben getroffen. Samen met de Explanatio Symboli, waarin Erasmus een uitleg geeft van het Credo⁴⁵.

Bergschenhoek, 12 maart 1977

Hendrik Chabotlaan 45

n. van der blom

4 Toen Vlatten, raadgever van hertog Johann III, die voor zijn gebied van Gulik en Kleef een kerkelijke hervorming in erasmiaanse geest wilde doorvoeren, Erasmus met dit doel om een catechismus vroeg (p.s. allen, a.w. X ep. 2804, 3 mei 1533) verwees Erasmus hem naar zijn Explanatio Symboli (van maart 1533, p.s. allen, a.w. X ep. 2772). De Explanatio heeft vooral in Engeland invloed gehad. Zie c. augustijn, Erasmus en de Reformatie, Amsterdam 1962, 268 v.

5 Uit hetzelfde jaar 1533 (najaar) en uit dezelfde sfeer stamt Erasmus' Liber de sarcienda ecclesiae concordia, een uitlegging van ps. 84, Erasmus' geestelijk testament, Augustijn, a.w. 277 vv. Dit pleidooi voor het ‘herstel van de eendracht in de kerk’ (niet: eenheid; voor Erasmus is de kerk nog één, en zijn beide partijen nog niet definitief uiteen) heeft de Rotterdamse pastoor Duyfhuis in de 16e en de Rotterdamse dichter Joachim Oudaan in de 17e eeuw sterk beïnvloed, zie mijn bijdrage De plaque met de titel ‘De preek van Duyfhuis’. Kerkelijke tegenstellingen in de kunst van de 17e eeuw, in: Bulletin Museum Boymans-van Beuningen XV, 1964, 39-52. Het slot van het bekende vers onder Duifhuys' portret ‘...Dees kracht betoonde / De Hemel-DUIF, die 't HUIS bewoonde’ verwijst m.i. naar ps. 84, 3-4, a.a., p. 43 v. Voor Poot's contacten met erasmiaanse Doopsgezinde en Remonstrantse families uit Rotterdam, die Oudaan weer beïnvloedde, zie c.m. geerars, Hubert Korneliszoon Poot, Assen 1954, 116 v.