Spiegel der Letteren. Jaargang 19

[p. 97]

[Nummer 2]

Nieuwe steentjes uit de Lorreinen-puzzel

Sinds Conrad Borchling in 1922 in het Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung de Kasselse en Berlijnse fragmenten van de Middelnederlandse Roman der Lorreinen publiceerde, kennen we 35 bladen en fragmenten van bladen uit dit omvangrijke epos, dat uit drie boeken bestaan zou hebben. Uit het eerste boek, de vertaling van het Franse Chanson de Garin le Lohérain stammen de fragmenten Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 131 D 1 en Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterkunde 1022. Of het zg. Laidoen-fragment (Brussel, Koninklijke Bibliotheek 18430) ook tot de roman behoort staat voorlopig nog niet vast.

Het grootste deel, 23 volledige en 5 beschadigde bladen van één en hetzelfde fraai versierde handschrift uit de veertiende eeuw ligt op dit ogenblik over acht bibliotheken in de Duitse Bondsrepubliek, de Duitse Democratische Republiek en Frankrijk verspreid. Ze bevatten een belangrijk gedeelte van het tweede en, naar de mening van enkele uitgevers¹, ook een fragment van het derde boek. Bijzonder boeiend is de vraag naar de herkomst van al die verspreide fragmenten, die, afgezien van de negentien onbeschadigde bladen uit de universiteitsbibliotheek Gießen (Handschrift 98), allemaal tot omslag gediend hebben voor boeken, die achteraf verdwenen zijn. We tellen twee folio-, twee kwartoen drie oktaafbanden.

Stip je op een kaart van Duitsland de plaatsen aan, waar ze gevonden werden en noteer je er de ontdekkingsdata bij, dan verschijnen a.h.w. drie concentrische halve cirkels met middelpunt in Schwaben. Een eerste groep fragmenten werd in de eerste drie decennia van de negentiende eeuw in Zuidwest-Duitsland gevonden. Jeremias Jacob Oberlin (1735-1806) uit Straatsburg bewaarde het huidige Parijse blad (Bibliothèque Nationale, all. 118b) tussen andere makulatuurfragmenten in een map,

1 O.a. j.c. matthes: De Roman der Lorreinen (Nieuw ontdekte gedeelten), Groningen, 1876. Een korte beschrijving van het handschrift en zijn geschiedenis met een uitvoerige bibliografie is te vinden bij j. deschamps: Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken, Brussel 1970¹, 1972² onder nummer 5.

[p. 98]

die pas veel later teruggevonden werd. De Tübingse professor Carl Philipp Conz (1762-1827) bezat het dubbele blad dat na jaren in de Greifswaldse universiteitsbibliotheek weer opdook (huidige signatuur: 2^o Ms 638) en Friedrich David Gräter (1768-1830) uit Schwäbisch Hall, de ontdekker van de Comburgse Reynaert-redactie, was de oorspronkelijke bezitter van de twee bladen, die nu in de Württembergische Landesbibliothek te Stuttgart liggen (Cod. misc. 4^o 30d XIV).

De tweede halve cirkel loopt door München en Nürnberg, waar in de jaren zestig van de negentiende eeuw twee nieuwe fragmenten van ons handschrift te voorschijn kwamen. In 1861 kocht de Bayerische Staatsbibliothek München een blad van de antiquair Max Brissel, het enige uit de reeks dat een aanduiding draagt omtrent het boek waarvoor het tot omslag diende. In de rechter marge van de verso-kant staat ter halver hoogte nog duidelijk de rugtitel ‘Johannes Matthesius / De vita, doctrina et morte / ...... Lutheri’². Het blad draagt nu de signatuur Cod. germ. 198. Acht jaar later kreeg het Germanische Nationalmuseum Nürnberg zijn fragment (22.218) van Medizinalrat dr. Hölder.

Rond de eeuwwisseling dook dan in de Landesbibliothek te Kassel een volgende fragment op (4^o Ms. poet. et roman. 29), dat vrij lang ongeïdentificeerd bleef. Het werd later uitgegeven samen met het jongste blad uit de reeks, dat in de Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz te Berlijn bewaard wordt (Ms. germ. fol. 1385). Het laatste fragment werd omstreeks 1907 door Zollrat Erhardt uit Zwickau bij een Dresdner antiquair gekocht³.

Het middelpunt van al die vondsten leek mij in de buurt van Stuttgart/Tübingen te liggen en daarom ging ik daar op zoek naar verdere sporen van het Lorreinen-handschrift. En inderdaad kwamen daarbij vier nieuwe, erg gehavende fragmentjes te voorschijn, die onmiskenbaar tot hetzelfde handschrift behoord hebben. Bibliotheksrat dr. G. Brinkhus had ze reeds in 1975 in de Tübingse universiteitsbibliotheek gevonden en als zodanig geïdentificeerd. Ze zaten in een omslag in de map Mc 360 IX, waarin makulatuurfragmenten bewaard worden. De omslag zelf draagt het opschrift ‘Niederl. poet. Bruchstücke abgelöst

2 Achter de Latijnse titel verbergt zich naar alle waarschijnlijkheid een van de 15 kwartouitgaven van de blijkbaar zeer populaire Historien Von des Ehrwirdigen in Gott Seligen thewren Manns Gottes, Doctoris Martini Luthers, anfang, lehr, leben und sterben, die tussen 1566 en 1663 in Nürnberg verschenen. Een Latijnse versie is niet bekend (g. loesche: Johannes Mathesius. Ein Lebens- und Sittenbild aus der Reformationszeit, Gotha, 1895, II. p. 411-416 en h. wolf: Beiträge zur Mathesius-Bibliografie, in Bohemia 5 (1964), 100-101).

3 c. borchling, p. 44.

[p. 99]

von Bebenhauser Communicantenregister’⁴. Al was het registertje zelf alweer onvindbaar, eindelijk hadden we een wegwijzer voor een doelgericht onderzoek.

Het stemmige voormalige cisterciënzerklooster Bebenhausen met zijn voor de orde karakteristiek gotisch kerkje ligt een viertal kilometer ten noorden van Tübingen in richting Stuttgart. Het werd in 1187 gesticht en omstreeks 1535 gereformeerd. Bijna een eeuw lang deed het toen dienst als ‘Kirchenamt’ en ‘Seminarium’ of evangelische kloosterschool. Tijdens een kort intermezzo van 1629 tot 1648 kwam het tijdelijk weer in katholieke handen, maar daarna vervulde het weer zijn vorige functie tot in het begin van de negentiende eeuw. Na de secularisatie van 1807 werd het achtereenvolgens gebruikt als koninklijk jachtslot, ‘Forstamt’, Hölderlinarchief en museum voor middeleeuwse kunst⁵.

De oorspronkelijk vermoedelijk rijke kloosterbibliotheek heeft in de loop der tijd veel geleden. Reeds tijdens de Boerenopstand van 1625 beschadigd⁶, werd ze later naar alle waarschijnlijkheid volledig leeggehaald. In jongere tijd heeft men slechts een twintigtal boeken teruggevonden, die vermoedelijk uit Bebenhausen stammen. Ze zijn moeilijk te herkennen omdat ze geen specifiek eigendomskenmerk dragen. Niettemin werden in de Württembergische Landesbibliothek te Stuttgart enkele drukken van vóór 1530 en een enkel handschrift met relatieve zekerheid geïdentificeerd. In hun banden zit weliswaar makulatuur, maar niets dat verband houdt met het Lorreinen-handschrift⁷.

Een spoor van de latere Bebenhäuser bibliotheek is te vinden in 2 catalogen uit 1763, resp. 1792⁸, waarvan de ca. 250 titels bijna allemaal uit de zeventiende en de achttiende eeuw stammen. Nauwelijks 4 werken dateren van vóór 1650. Bovendien stemt het signaturensysteem niet overeen met de notitie ‘nro ∴ 6 Fol ∴ 7’ die op de Greifswaldse fragmenten voorkomt. De beide catalogen bevatten dan ook geen aanduidingen omtrent de negentien Gießense bladen van het Lorreinen-handschrift, noch omtrent het Lutherleven van Mathesius, al was dit laatste een standaardwerk dat in geen enkele gereformeerde bibliotheek uit de zestiende eeuw ontbrak. Moeten we daaruit afleiden dat de nieuwe

4 Te oordelen naar de postzegel op de omslag werden de fragmenten tijdens de eerste twee decennia van de twintigste eeuw uit de boekband losgemaakt.

5 Over het klooster Bebenhausen, zie o.a. h. hell: Cistercienserabtei Bebenhausen, München 1950 en e. paulus: Die Cistercienser-Abtei Bebenhausen, 1886.

6 Naar een mondelinge mededeling van prof. dr. J. Sydow van het Stadtarchiv Tübingen, die een nog ongepubliceerde geschiedenis van het klooster samenstelde. Voor een aantal belangrijke informaties ben ik hem bijzondere dank verschuldigd.

7 Schriftelijke inlichting van dr. W. Irtenkauf en dr. Amelung uit de Württembergische Landesbibliothek.

8 Hauptstaatsarchiv Stuttgart, A 474, 30a.

[p. 100]

bibliotheek van na 1550 intussen alweer (tijdens de dertigjarige oorlog?) geplunderd of naar een andere plaats overgebracht was?

Na de secularisatie werden de boeken uit alle kerkelijke instellingen in Württemberg weggehaald, gedeeltelijk gecentraliseerd en later weer over verscheidene oude en nieuwe bibliotheken verdeeld⁹. De banden die oninteressant of dubbel waren werden meestal op openbare veilingen verkocht. Te oordelen naar de brede spreiding van onze Lorreinen-fragmenten, is de bibliotheek waar zij vandaan komen dezelfde weg opgegaan. Potentiële erfgenamen van Bebenhausen zijn o.a. de bibliotheken van het katholieke Wilhelmstift en het Evangelische Stift te Tübingen¹⁰, maar bij een grondig onderzoek dat ik er mocht doorvoeren, bleek ook daar niets te vinden.

Ook het archief van het klooster heeft een zeer bewogen geschiedenis achter de rug, waarin zelfs paus Clemens IV een rol heeft gespeeld¹¹. Het grootste deel ervan, samen met de meeste stukken van het latere ‘Kirchenamt’ liggen nu in het Hauptstaatsarchiv te Stuttgart. Bij het doorzoeken van die tientallen meters archivaliën uit Bebenhausen vond ik verscheidene in Latijnse, vooral liturgische handschriften gebonden folianten, maar alweer geen spoor van de Lorreinen. Het viel wel op dat de Amstbücher en Geistliche Rechnungen uit de gereformeerde periode slechts tot omstreeks het midden van de zeventiende eeuw terugreiken, terwijl voor ons probleem vooral het laatste gedeelte van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw in aanmerking komen. Van vóór de reformatie bezit het Hauptstaatsarchiv in hoofdzaak de veel oudere oorkonden van het cisterciënzerklooster, die echter tussen 1555 en 1627 naar Stuttgart waren overgebracht¹² en die voor ons bijgevolg niet interessant waren. Ze steken overigens allemaal in moderne omslagen.

De laatste groep documenten uit Bebenhausen is het kerkarchief, dat sedert een paar honderd jaar vanuit de parochie Lustnau/Tübingen

9 Over de bewogen geschiedenis van de Württembergse bibliotheken, zie o.a. k. löffler: Geschichte der Württembergischen Landesbibliothek. L. Beiheft zum Zentralblatt für Bibliothekswesen, Leipzig, 1923 en w. irtenkauf: Die Ellwanger Zentral- und Universitätsbibliothek 1803-1818, in Elwangen 764-1964. Beiträge und Untersuchungen zur Zwölfhundertjahrfeier, Ellwangen/Jagst, 1964, I, p. 583-605.

10 Het Wilhelmstift te Tübingen kreeg een groot aantal werken uit de Ellwanger Zentralbibliothek, waar de bibliotheken van kleinere kloosters gecentraliseerd waren (irtenkauf, p. 604-605). De kloosterschool Bebenhausen was aan het Evangelische Stift ondergeschikt.

11 Een uitvoerig overzicht van de geschiedenis van het archief is te vinden bij b. ottnad: Das Schicksal des Bebenhäuser Klosterarchivs. Ein Beitrag zur Württembergischen Archivgeschichte, in Neue Beiträge zur südwestdeutschen Landesgeschichte. Festschrift für M. Miller, Stuttgart, 1962, p. 223-236.

12 ottnad, p. 223-224.

[p. 101]

beheerd wordt. Een archiefinventaris uit 1914¹³ geeft als oudste document uit Bebenhausen een register van ‘Konfirmanden’, overlijdens en huwelijken aan, dat in 1776 begint en bijna 100 jaar in gebruik bleef. Bij het kleine aantal inwoners van Bebenhausen is het niet uitgesloten dat het bewuste Communicantenregister hieraan onmiddellijk voorafging en tot in het midden van de zeventiende eeuw terugreikte, maar bewijzen hebben we daarvoor niet.

Leggen we de hele puzzel samen, dan lijken twee hypothesen mogelijk. Ten eerste is het geenszins uitgesloten dat het handschrift van de Roman der Lorreinen inderdaad ooit in de kloosterbibliotheek van Bebenhausen is geweest, denken we maar het Comburgse handschrift. Contacten met de Nederlanden heeft het klooster, in tegenstelling tot de Comburg, echter niet gehad. Tenzij de roman in één codex samengebonden was met een andere tekst, die voor de cisterciënzerorde enig belang had, is er geen aanwijsbare reden, hoe en waarom het er gekomen zou zijn. Daarom lijkt me de hypothese dat Bebenhausen ooit een deel van ons handschrift in zijn bezit heeft gehad waarschijnlijker. Moet het aan het toeval toegeschreven worden dat alle fragmenten uit een geheel van ongeveer 120 bladen, d.i. 10 sexternen afkomstig zijn? De nieuwe Tübingse fragmenten bevestigen trouwens deze regel. Misschien heeft de pas opgerichte bibliotheek van Bebenhausen op het einde van de zestiende eeuw een stapeltje makulatuur aangekocht met het doel haar boeken en archiefstukken ermee te laten inbinden. Bij de aankoop zal men wel een preciese voorstelling gehad hebben van de benodigde hoeveelheid perkament en nadat de binder de bladen blijkbaar in omgekeerde volgorde verbruikt had, bleven er nog 19 over, die zorgvuldig opgeborgen werden.

Het is niet mogelijk de verdere avonturen van het handschrift precies te vervolgen, maar vast staat, dat de 19 Gießense bladen reeds in 1763 niet meer in de bibliotheek waren en zich in 1800 tussen de circa 900 veelal ongebonden handschriften bevonden, die Renatus Carl Freiherr von Senckenberg (1751-1800) aan de Gießense universiteitsbibliotheek legateerde. Hoe hij er aan gekomen was, is niet duidelijk, maar verbindingen naar Württemberg heeft hij wel gehad. Zo stamt zijn moeder Sophie Elisabeth von Palm uit Schwaben, en tijdens haar verblijf aldaar werd ze er geregeld door haar zoon bezocht¹⁴. Dat Senckenberg ook wel

13 Die Pfarr- und Gemeinderegistratur des Oberamts Tübingen, bearbeitet von m. duncker, Stuttgart 1914 (Württembergische Archivinventare 11), p. 105.

14 Autobiografie von R.C. von Senckenberg in f.w. strieder: Grundlage zu einer Hessischen Gelehrten und Schriftsteller Geschichte seit der Reformation bis auf gegenwärtigen Zeiten, Kassel, 1804, XIV, p. 226 en 244.

[p. 102]

eens handschriften uit kloosters in de buurt ‘leende’ en niet teruggaf, werd reeds in zijn tijd betreurd¹⁵. Er bestond zelfs een verbinding met J.J. Oberlin, bij wie hij in 1771-72 in het kader van zijn juristische vorming ‘Alterthümer’ studeerde¹⁶.

Senckenberg zelf heeft zich waarschijnlijk niet nader met de Lorreinen-fragmenten bezig gehouden. Hij nam ze ook niet op in de eigenhandig geschreven kataloog van zijn handschriften¹⁷. Ze lagen ongebonden tussen die 15.000 werken die in 1835 uit zijn huis naar de gebouwen van de universiteitsbibliotheek werden overgebracht. Pas in het Verzeichnis der Handschriften der ehemals von Senckenbergschen Bibliothek. Aufgenommen im Oktober und November 1837 durch D. Credner¹⁸ worden ze voor het eerst vermeld. Onder nummer B.S. 497 staan ze beschreven als ‘Fragment eines altdeutschen Gedichtes. 19 Blätter in Groß-Filio. Auf jeder Seite drey kol. Perg.’ Dezelfde Credner liet ze ook in de huidige kartonnen band inbinden, waarbij de twee katernen in de omgekeerde volgorde kwamen te liggen. Dank zij de gedrukte kataloog der Gießense handschriften uit 1840 van de hand van J.V. Adrian werd het handschrift dan in Nederland bekend, waarna W.J.A. Jonckbloet in 1844 de eerste tekstuitgave bezorgde.

Hoe Oberlin, Conz en Gräter aan hun fragmenten gekomen zijn weten we evenmin, maar Conz is in ieder geval als leerling in Bebenhausen geweest¹⁹. Oberlin van zijn kant was vanaf 1763 custos van de ‘Akademische Bibliothek’ in Straatsburg en, mocht hij het fragment niet uit een van de bandjes uit die verzameling gehaald hebben, dan kan hij het nog steeds verworven hebben tijdens een van zijn reizen in het Zwarte Woud tussen 1771 en 1776²⁰. Gräter tenslotte studeerde en promoveerde vóór 1789 te Tübingen en was daarmee ook erg dicht bij de bron van deze fragmenten²¹. De latere verspreiding van de fragmenten zal waarschijnlijk door de vermelde doublettenveilingen te verklaren zijn. We sluiten dus niet uit dat hier of daar nog een verder fragment op ontdekking ligt te wachten, maar de systematische weg loopt hier toch dood.

15 k. löffler: Die Handschriften des Klosters Weingarten. XLI. Beiheft zum Zentralblatt für Bibliothekswesen, Leipzig, 1912, p. 20 en 146.

16 f.w. strieder, t.a.p., p. 237.

17 Gießen, Universitätsbibliothek, Handschrift 28^c I & II.

18 Gießen, Universitätsbibliothek, Handschrift 28^ca 1/2 fol.

19 Allgemeine Deutsche Biographie. Auf Veranlassung und mit Unterstützung seiner Majestät des Königs von Bayern Maximilian II. Herausgegeben durch die Historische Commission bei der Königlichen Akademie der Wissenschaften, 1876. (Neudruck, Berlin 1968), IV, p. 457.

20 Ibidem, XXIV, p. 96-97

21 Ibidem, IX, p. 599.

[p. 103]

Nu terug naar de vier fragmenten uit de Tübingse universiteitsbibliotheek die de signatuur Me IV,5 hebben gekregen Ze vormen samen de linker- en rechterstrook van een blad, waarbij in het midden een reep van ongeveer 25 mm ontbreekt. De breedte is overal 110 à 112 mm, de bovenste helften zijn 190, de onderste 149 resp. 144 mm hoog. Waarom ze middendoor gesneden werden is niet duidelijk, maar ze passen zo precies op elkaar, dat de doorgeknipte regel steeds reconstrueerbaar is.

Het boekje waarvoor ze tot omslag hebben gediend, moet ongeveer 90 mm breed en 302 mm hoog geweest zijn, een formaat dat bij dat soort registertjes wel meer voorkomt.

Merkwaardig is echter de manier waarop ze bewerkt werden. In plaats van de voor de hand liggende methode, het blad dubbel te vouwen, het boekje met de rug in de vouw te leggen en de randen om te plooien, heeft de boekbinder links en rechts twee even brede repen van zijn blad geknipt en ze voor- en achteraan op het boekje geplakt. De middenstrook ging daarbij verloren. Het procédé is vergelijkbaar met de techniek die bij de Stuttgartse bladen is toegepast: een diploma wordt middendoor gesneden en beide bladen in omgekeerde volgorde tegen voor- en achterkant van het boek geplakt. Bij het Nürnbergse fragment werd zelfs een strook afgeknipt en achteraf heel zorgvuldig op zijn originele plaats teruggekleefd. De insnijding van de hoeken is hier overigens weer identiek met die bij de andere fragmenten, zodat met grote waarschijnlijkheid dezelfde boekbinder aan het werk is geweest.

Op de hoeken en langs de vouwen van het perkament zijn aanzienlijke gaten en scheuren ontstaan die tekstverlies tot gevolg hadden. De ergste schade werd echter door de lijm veroorzaakt, die bijna de volledige recto-kant zelfs onder de kwartslamp tot op enkele onsamenhangende letters na onleesbaar maakte. De achterkant bleef relatief goed zichtbaar.

De nieuwe fragmenten omvatten in totaal 120 goed bewaarde en 240 beschadigde verzen. Wat de inhoud betreft passen ze tussen het dubbele blad uit Greifswald. De boden Roelant, Reinaut en Wernier die door Karel naar Robbrecht gestuurd waren, zijn ter plaatse aangekomen en hebben hun verhaal gedaan. Robbrecht veinst onwetendheid en wil onmiddellijk naar Karel toe om Rigaudijn aan te klagen. Vóór zijn vertrek laat hij echter de drie boden in een toren opsluiten.

Tot slot laat ik een zo getrouw mogelijk afschrift van het handschrift volgen. De slechte toestand van de fragmenten maakte een frequent gebruik van diakritische tekens noodzakelijk.

[p. 104]

Letters tussen haakjes zijn in het handschrift zeer onduidelijk.

( - ) duidt een onleesbaar vers of versdeel aan.

) a betekent dat het versdeel vóór a afgesneden is.

a ( betekent dat het versdeel volgend op a afgesneden is.

Afkortingen zijn door cursivering zichtbaar gemaakt en de paragraaftekens werden in de marge vóór de versregel overgenomen.

⁺ (E) ( - )

Ende ( - )

Dae( - )

Die h( - )

Ou(e)r ( - )

Hae( - )

Robbrecht ( - )

Waer ( - )

§ Sae( - )

Van ( - ) wernier

Ende ( - )

Ons (gee)ft ons ( - )

Om ( - )

Dat ( - )

Hem ( - )

Dat ( - )

Den ( - )

Daer ( - )

Ende ( - )

Die ( - )

Dae( - )

Van ( - )

Om ( - )

D( - )

R( - )

N( - )

Waer ( - ) gi ( - )

Ve(rsta) ( - )

Entie ( - )

Ende e( - )

Hi en ( - )

Ende ( - )

Ende si ( - )

Dat ( - )

Rob(brecht die graue van mei)laen

All ( - ) den heren saen

+ r^o a

[p. 105]

 

Twaren heren dat verstaet

 

Dat ( - ) hebbe ( - )

 

Al es dat sake dat ic lage

40

Marg( - ) die alle dage

 

Mine ge( - ) waer hi ( - )

 

Entie ( - ) menegen ( - )

 

Heeft ( - )ien sint ( - )

 

Ende ( - ) ic .m. ( - ) en

45

Ende so ( - ) verdiende ( - )

 

Dat hi starf die ba( - )

 

Dien ( - )

 

Alse ( - )

 

Op ( - )

50

Jc ( - )

 

Te ( - )

 

Lie( - )n he( - )

 

Dat ( - )

 

Me( - )

55

En(de) ( - )

 

En( - )

 

Ving( - )

 

Ende h( - )

 

Dies ( - )

60

Maer in ( - )

 

⁺ Hi dede ( - ) (

 

Ende woude mi (

 

Jc sat doe op (

 

Dat ment gaf (

65

Die spise die hi (

 

Te gyronuile (

 

Daer ic tote hem (

 

Maer die heraut gelo(

 

Verwoede harde (

70

Ende daer na staref(

 

§ Mine mesinede (

 

Vingen den co(

 

Die liede dat he(

 

Hiet ende do( - )de (h) (

75

Dit hie(-)en (mine) (

 

Ende versloegens(

 

Dat mi was(

 

Maer dat weet w(

 

Dat eer ict w(

+ r^o b

[p. 106]

80

Daer om moetict (

 

Die borch beset(

 

( - ) eef wo(

 

Ende ontboet hi (

 

(Wernier van grauen) (

85

(Ochte die) vo(

 

Want ( - ) (

 

(-)e ( - )te(

 

Daer na w( - )e (

 

( - ) (

90

Ende woude (-)en (

 

(D)ie gra( - ) (

 

( - ) (

 

( - ) (

 

( - ) (

95

Ende doe ( - ) (

 

Doe quam ( - ) (

 

Die mordenare R(

 

Dat gode geclae

 

Ende sloech ( - ) (

100

(-)ie ( - ) (

 

Ende altemale (

 

(-)ie ( - ) (

 

Die m( - ) (

 

Ende (wernier) (

105

§ (-)idder ( - ) (

 

W( - ) (

 

( - ) (

 

E( - ) (

 

D( - ) (

110

Ende hoet ( - ) (

 

( - )ie ( - ) (

 

( - ) ic sen(

 

Al hadde (

 

( - ) orlog(

115

( - ) ouer b(

 

Van haer doet(

 

An die keyser (

 

Doe waren weder sij(

 

Dat hijt gerne do(

120

Daer na quam hi(

 

⁺Van rebla daer hi ( - )

 

Dus ic te rechte was droeuege( - )

+ r^o c

[p. 107]

 

Al ( - ) alles ( - ) oem ( - )

 

Noch dach ( - ) hi Rigau( - )

125

Tote ( - )

 

En hadde ( - )

 

En ( - )

 

Daer ( - )

 

M ( - ) so voersage ( - )

130

Me( - ) te ( -)

 

§ Gi heren ( - )

 

Dat ( - )s ge( - )

 

Was ic ( - )

 

Ende ( - )

135

Da( - )med( - )

 

Dat ( - )

 

Ende ( - )

 

Daer ( - )

 

D( - )

140

M( - )

 

( - )

 

Daerna so ( - )

 

Dat ( - )

 

( - )

145

E( - )

 

( - )

 

D( - )

Rest van de kolom onleesbaar behalve de regels 158 en 159:

Hoe dat bijt mochte geuaen

Ende hadde hi verranesse gedaen.

Op regel 174-5 staat een lombarde ‘M’

⁺ Sonder dat icken hier belegen

Houden daer ic en gere wegen

Aue en ne lude no stille

Jc en hebbe van hem minen wille

Jc ligge hier al mijn leuen lanc

Jn wennene ane sinen danc

Van hier en can hi niet ontflien

Jc doere omme so nouwe spien

Anders gi heren dat verstaet

En dragic te Ritsarde geen quaet

Want haddic hier Rigaudine

Jc toge hier af entie mine

+ v^o a

[p. 108]

 

§ Doe seide die graue roelant

 

So ligdi om niet in dit lant

195

Ende quist sere v assaut

 

Want weet wale dat rigaut

 

Nu te male es sekerlike

 

Bi karlen in vrankerike

 

Ende was eer wi quamen hier

200

Dat wisten wel v boden fier

 

Gubelijn entie andre mede

 

Die hi bi orliens der stede

 

Ontmoete dies wondert mi

 

Twi het v geseit niet si

205

Robbrecht seide es dit waer

 

So willic met v varen daer

 

Ende wille den keyser ouer hem clagen

 

Dat hi mi van minen magen

 

Bi sire ondaet dus heeft geroeft

210

Reinaut seide dies geloeft

 

Heeft dus gedaen Rigaudijn

 

So sijn som die scouden sijn

 

§ Doe andworde her wernier

 

Dat segic vor v allen hier

215

Dat hijs niet en mochte algader

 

Sint hi verloes sinen vader

 

Ende sinen broeder alsic wale

 

Verstaen hebbe an Robbrechts tale

 

Maer sint hi louede ende woude

220

Dat hijs (bi) karlen bliuen sonde

 

Ende ( - ) mesdede iet

 

Dies was hi sculdech te doene niet

 

Daer heefti meest in mesdaen

 

Doe seide Robbrecht van meilaen

225

Jc wille met v ten keyser varen

 

Hi sal mi hopic wel te waren

 

Een harde goet rechtere sijn

 

Ouer den valscen rigaudijn

 

So vele getrouic d( - )oninc

230

Al seide Robbrecht dese dinc

 

Hi hadde els in sijn gedachte

 

Want garine ende sijn geslachte

 

Dinct hi daer te verslane

 

Op dat hijs quame to (pointe) ane

[p. 109]

235

Aldus so sciet daer die raet

 

Ende Robbrecht dat verstaet

 

Dede op breken ende laden

 

Ende voer te bordeas waert met staden

 

Entie heren alle drie

240

Nv hort dat v lieue gescie

 

⁺ ) al sonder spel

 

) .iij. heren wel

 

)i hem doen verstaen

 

)erte hadde beuaen

245

)e dedi die heren

 

)t wel groter eren

 

)rden vasten toren

 

)hen niegerincs voren

 

)pen met staden

250

)en niet sijn verraden

 

)oe al waest (sca)de

 

) alle te rade

 

)n wat hie doen soude

 

)yser varen woude

255

)dworde saen

 

)hets wel gedaen

 

)dit grote here

 

)en sonder were

 

)weet vor waer

260

)ser alle daer

 

)se gemeinlike

 

)den keyserrike

 

) (n) harde saen

 

)bbrecht van meilaen

265

) met derre scaren

 

) toe geuaren

 

) eiscen garijn

 

)e hier sijn

 

)m verstaen doen

270

)ubelin die baroen

 

)geuen raet

 

)et sal wesen quaet

 

)nu sijn uwe gaste

 

)harde vaste

275

)en starken corde

 

)hier (borde)

 

)en gene noet

+ v^o b

[p. 110]

 

)ant een here groet

 

) daer herbergen laten

280

)e mirer straten

 

)e heren mede

 

)arijs in die stede

 

)n lieticse varen

 

) die dinc bewaren

285

)en niet souden

 

)e wi deren wouden

 

)ste in den casteel

 

) hem haren wille geel

 

) ende drinkene mede

290

)lmen daer ter stede

 

)euen sekerlike

 

) in vrankerike

 

) tote daer comen

 

)n wille genomen

295

)daer in den lande

 

) doet viande

 

)eide es dit v raet

 

)in seide twaren iaet

 

)oech di maer Rigaudine

300

)rin garine

 

⁺ So waer uwe pine ( - )ale

 

Nochtan vergouden altem(ale)

 

Robbrecht seide so willict doen

 

Doen dede sluten die ba(roe)n

305

Den torne daer die heren in la(g)en

 

Smargens alst begonste (d)agen

 

Stont op robbrecht haestelike

 

Ende sine liede gemeinlik(e)

 

Ende togen met scoender vart

310

Alle te vrankerike wart

 

Deu wat wasser menege baniere

 

Ende menech pinnoceel die(r)e

 

Ende menech ors scone ende st(a)rc

 

Dat wert was meneger marc

315

Men sach noit dat waenic twaren

 

Een groeter heer so scone varen

 

Alse hier die graue Robbrecht dede

 

Ende alse hi leet dor ene stede

 

Ende men vragede waer hi woude

+ v^o c

[p. 111]

320

Seidi dat hi gerne soude

 

Te parijs ocht daer omtrent

 

Daer die keyser hilt parlement

 

Want die keyser woude orlogen

 

Dies quam hi hem also vermogen

325

Te hulpen met sinen geslachte

 

Dat altoes was van machte

 

§ Doe seiden die liede daer si leden

 

Dat dit eerlike ware gereden

 

Een graue te h(e)lpen sinen here

330

Hi maechs hem te rechte danken sere

 

Bi dusgedanen buselorden

 

Ende met selken valscen worden

 

Eshi (leden dor dat) lant

 

(So dat hem) ( - ) en vant

335

Die here verseide wech ocht strate

 

Ende leet bi selken barate

 

So dats die coninc niet vernam

 

(Dat) hi also gevaren quam

 

Karel (die keyser van) vrankerike

340

Woude (op enen) meidach sekerlike

 

Sijn hof houden te sent denijs

 

Daer so quamen des sijt wijs

 

Die loreine dat weet wale

 

Alse die wouden horen die tale

345

Van den (boden) geloeft mi das

 

Die comen souden van bordeas

 

Die harde vaste besloten la(g)en

 

Dat si (-)oet ( - ) verdrage(n)

 

Ende ( - ) mede

350

Omme den heren (c)orten d(ed)e

 

( - )gedaen

 

( - ) seiden si saen

 

Dat dit die valschste liede waren

 

Die si noit sagen twaren

355

Doe ( - )in tro(u)wen

 

Willen ( - ) so vele r(o)uwen

 

Si selen d(u)chtic vor alle (d)inc

 

( - ) doden den coninc

 

Roelant seide twaren mi es leet

360

Dat garijn niet en we(et)

Marburg/Lahn, maart 1977

a. berteloot