Spiegel der Letteren. Jaargang 18

[p. 81]

[Nummer 2]

De fragmenten van een zogen. ‘Roman van Caesar’, zijnde een mnl. berijmde Romeinse geschiedenis^*

In F.J. Mone, Übersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit, Tübingen 1838, p. 85 wordt gewag gemaakt van ‘acht Quartblätter einer Perg. Hs. des 14. Jahrh. von Buchdeckeln abgelöst, welche Willems im Anz. V, 345 flg. [1836] beschrieben und Proben gegeben hat, mit dem Bemerken dass die Bruchstöcke nicht zu Maerlants Spiegel historiael gehören... Die Fragmente hefassen gegen 2000 Verse, sind mit Ersparung des Raums geschrieben, und verrathen dadurch, dass in seiner Vollstandigkeit das Gedicht einen grossen Umfang hatte.’ Van die acht bladen worden er twee in het handschriftenkabinet van de universiteitsbibliotheek te Gent bewaard, onder signatuur MS 1643. Ze zijn afkomstig uit de nalatenschap van F.A. Snellaert, die ze van Jan Frans Willems kan hebben gekregen, en uitgegeven door Nap. de Pauw, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten I, Gent 1897, pp. 535-542 (fol. VII), pp. 544-545, 724-728 (fol. V) en door W. de Vreese, Tijdschr. voor Ned. Taal- en Letterk. 15 (1896), pp. 74-78 (fol. V). Wij zijn zo gelukkig geweest de zes overblijvende, sedert lang zoekgeraakte folio's terug te vinden in MS 19613 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel¹.

Alle acht de bladen zijn eens in het bezit geweest van Willems, die er een afschrift van vervaardigde dat in 1847 bij de veiling van zijn boekerij onder de hamer kwam². Na enig zoeken zijn wij erin geslaagd

* De professoren A. van Loey en E. Rombauts zijn zo vriendelijk geweest enkele opmerkingen te maken bij onze tekstuitgave, die tot een verbetering van de commentaar hebben geleid. Wij betuigen hun hiervoor onze oprechte dank. Hulp kregen wij ook van lic. J. Coussens bij het collationeren van de drukproeven.

1 Onze dank gaat naar Dr. J. Deschamps, die ons bij onze nasporingen van onschatbare hulp is geweest.

2 Bibliotheca Willemsiana II, Gent [1847], p. 163, nr. 4762. ‘Fragmenten van Gedichten, in-8^o, halve kalfl. band. Bevat: Legende van den H. Amandus (gedrukt). - Fragment van den Gaidoen (gedrukt). - Gedichten van Willem van Hillegaertsbergen. - De beschrijving van het Hulthemse handschrift met opneming van eenige dichtstukken. - Der Leken Spieghel (naar het handschrift Van Hulthem). - Acht stroken parkement uit de bibliotheek te Brussel [cursivering van ons].’

[p. 82]

ook dat afschrift op het spoor te komen. Het berust veilig en wel in de Gentse universiteitsbibliotheek, MS 2145.

Volgens Willems' beschrijving telden de bladen oorspronkelijk drie kolommen. Doch daar voor fol. I tot V en voor fol. VIII wordt vastgesteld dat zij midden in de lengte zijn doorgesneden, is het te vermoeden dat daar nog een gehele kolom is weggevallen. Dit zou dan ook het geval zijn met fol. VI dat nog drie kolommen heeft, terwijl fol. VII er vier telt. Alle bladen zijn aan boven- en/of onderzijde besnoeid, soms is er een hele reep afgeknipt, zodat niet meer met zekerheid is uit te maken uit hoeveel regels iedere kolom was samengesteld. Ruw geschat moet dit aantal tussen 38 à 42 hebben geschommeld. Ondanks al deze verschillen is het goed denkbaar dat de fragmenten tot hetzelfde handschrift hebben behoord. Geen enkel ervan is gerubriceerd en op geregelde plaatsen treft men een opengelaten vierkant van ca. 10 mm aan voor de oningevulde lombarden.

Het schrift (littera textualis) wijst naar de eerste helft van de veertiende eeuw en men kan op zijn minst twee handen onderscheiden. De eerste hand schreef fol. I tot III en zij maakt een archaïserende indruk, o.m. door het steevast gebruik van lange ſ aan het woordeinde. Fol. V tot VIII zijn van een andere en betere hand; de ductus ervan is ronder en vaster. Fol. IV zou door verschillende handen kunnen geschreven zijn: vanaf de negende regel op v^oc (vs. 845 in onze editie) menen wij een verandering in de schrijfhabitus te kunnen opmerken en die vaststelling wordt ondersteund door het feit dat van hieraf aan de versregels met een hoofdletter beginnen, wat boven op fol. IV niet het geval is. Rekening houdend met hetgeen verder zal worden gezegd over de volgorde waarin de fragmenten moeten worden gelezen, is het wellicht niet gewaagd te veronderstellen dat de kopiist die ermee begonnen was de omvangrijke codex af te schrijven hier om een of andere reden zijn werk neerlegde, misschien omdat hij het beu was, en dat dit dan door een bedaagder, met betrekking tot zijn schrijfgewoonten conservatiever scrivein werd voortgezet. Absolute zekerheid hierover hebben wij natuurlijk niet. Men mag daarbij niet vergeten dat de bladen op veel plaatsen onleesbaar zijn. Zij hebben aanzienlijk geleden, vertonen lijm- en vochtvlekken, wormstekige gaatjes en scheuren en op enkele ervan zijn sporen van leder overgebleven. De inkt is sterk verbleekt en hier en daar zijn er letters, soms hele woorden afgesleten. Wij zijn verplicht geweest talrijke passages onder de kwartslamp te bestuderen om ze te kunnen ontcijferen.

[p. 83]

Bij de correctie hebben beide handen gebruik gemaakt van expungering en doorhaling; nu en dan is een verkeerd geschreven woord zo goed als mogelijk verbeterd. Vergeten letters en woorden zijn doorgaans boven de regel ingevoegd. Eenmaal zijn twee op elkaar volgende verzen (vss. 738-739) met elkaar verwisseld; duidelijke verwijzingstekens brengen de lezer evenwel snel terecht. De abbreviaturen zijn meestal van het traditionele type, met uitzondering van de afgekorte eigennamen, die op enkele uitzonderingen na geen onoverkomelijke problemen opleveren. Van de weinige plaatsen waar zintekens voorkomen, dienen vermeld vss. 13 (?), 161, 162, 167, 250 (?), 477, 519, 603, 923, 1167 en 1212. Op al deze plaatsen scheidt een punt op de regel of een middelhoge punt hoofdzin van bijzin, twee onafhankelijke zinnen of twee op elkaar volgende identieke woorden. Voorts staan romeinse cijfers steeds tussen twee punten, behalve wanneer zij aan het begin van een versregel voorkomen; in dit laatste geval ontbreekt gewoonlijk de punt vóór de cijfers. Een uitzondering vormt het raadselachtige sx, vs. 639.

Een vluchtig onderzoek van de taal der fragmenten heeft aangetoond dat het verkeerd is ze als ‘Vlaamsch’ te bestempelen, gelijk Lieftinck doet in Bouwstoffen, art. 914 sub A XII. Ieder vakgenoot weet wat voor een hachelijke onderneming het is de oorsprong van een handschrift aan de hand van de taal te willen achterhalen, omdat meestal twee of meer dialectlagen, die van de auteur en die van de afschrijver(s) over elkaar heen liggen en ook omdat wij slechts zeer gebrekkig op de hoogte zijn van de mnl. dialectgeografie. Veel gegevens spreken elkaar tegen en tal van bijzonderheden moeten nog grondig worden onderzocht. Toch hebben wij gemeend een poging tot lokalisering te moeten wagen en onze voorzichtige conclusie luidt: Westmiddelnederlands, Brabants getint. Als wij afzien van provinciale begrenzing, kunnen wij onder de verschillende taalvormen in de tekst een meer westelijke en een meer oostelijke groep onderscheiden. Noordelijke dialecten en extreem oostelijke (Hollands, Gelders, Utrechts, Limburgs e.d.) zijn niet of nauwelijks vertegenwoordigd, terwijl ook kenmerken van het kustmnl. (ingweoons) zo goed als ontbreken³.

3 Bij het signaleren van een taalvorm hebben we niet telkens de door ons gekozen lokalisering met het noemen van bewijsplaatsen aangevuld. Wij verwijzen daarvoor naar de gebruikte referentiewerken: a. van loey, Middelnederlandse Spraakkunst, I. Vormleer, Groningen-Antwerpen 1964⁴; idem, II. Klankleer, Groningen-Antwerpen 1965⁴; a. van loey, Bijdrage tot de kennis van het Zuidwestbrabantsch in de XIII^e en XIV^e eeuw, Brussel 1937 (aangehaald als ZWBr.); p. van haverbeke, De 13de-eeuwse Middelnederlandse oorkondentaal te Brugge en omgeving, Gent 1955; j. jacobs, Vergelijkende klanken vormleer der Middelvlaamsche dialecten, I. Klankleer, Gent 1911; h. vangassen, Bouwstoffen tot de historische taalgeografie van het Nederlands, Hertogdom Brabant, Belgisch inter-universitair centrum voor Neerlandistiek 1954 (aangehaald als vangassen, Brabant); h. paardekooper-van buuren en m. gysseling, Moriaen, Zutphen z.j. [1971], K.L.P. 183 (aangehaald als gysseling, Moriaen). Terloops werden ook al eens j. franck, Mittelniederländische Grammatik, Arnhem 1971 (reprint van de uitg. 1910) en w.l. van helten, Middelnederlandsche spraakkunst, Walluf 1973 (onveranderde herdr. van de uitg. 1887) geraadpleegd. De lezer kan meestal via de registers op de genoemde werken onze beweringen zonder veel moeite controleren.

[p. 84]

Meer oostelijke vormen zijn het pers. vnw. sg. si (nooit soe); af, brachte (nooit of, brochte); op (nooit up); erde 567, 601, 786, 1043, 1071, erterike 344; ermoede 1369 (naast arm 1364, armelike 1366); gerne 735, 825; geslechte 20, mechtech 99, 288, 913 (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 6, opm. 2; ZWBr. p. 29); onuertellec 1098, suert 772, 871, 1066 (nooit suart, suaert); beide(n) 46, 106, 133 etc., heide 831, meint 185, meinde 1389, gemeinlike 881, 1132; bekin 519, kinde 1266 (vóór 1300 beperkt tot Brabant en de Denderstreek, maar in de 14e eeuw ook elders in gebruik naast kennen, dat vooral in Holland en Vlaanderen voorkomt, terwijl in West-Vlaanderen kinnen onbekend lijkt; veel materiaal in ZWBr. p. 171 en bij Vangassen, Brabant, passim; voor de lokalisering zie Gysseling, Moriaen p. 40); scep 1398 (Gysseling, Moriaen p. 41); steet 707, 737; dunct 223, 648, 722, donct 536, 1208, dos 425, 1001, 1120, 1184, 1260, 1370 (naast dus, aldus passim); 2e pers. sg. sprecti 848, 854 (Van Helten § 184, Franck § 16); luttel 636, hulpt 119, 195, 571, gehulpen 985; selen 627, 628, 654, 716, 988, 1241, selewi 226, 428; et (= het) 609, 736, ets 105, 688; -ech in machtech 155, mechtech 99, 288, 913, hantdadech 320, rouwech 424, onwerdech 853, onledech 941; het suffix in qualec 389, onuertellec 1098 en herscape 1114 (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 68, opm. 3 en ibid. I, § 11β); 3e pers. sg. begonsten 138, togen 1073 (dat volc en menech persijn als collectiva opgevat?); thoet 1068, 1396 en ook wel 570 hoeft (: groet), waar het rijm de brab. vorm hoet vereist. Meer westelijke vormen zijn harde 57, 85, 105, 107, 173, 221, 600, 636, 736, 742, 1332 (naast éénmaal herde 696); machtech 155, aldermachtechste 671, geslachte 400; sceden 197 (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 59); heldi 895, 899 (naast hilt 464, 528, 926, 928, hilden 216); lettel 495; euel 1352; dulheide 236, sturten 785; conewi 715 (naast connen 272, 457); hachte (: onsachte) 538; entie 550 (naast dale ‘te dale’ 777, zonder verscherping van de d). Onzeker zijn starc 229, 602, sterken 999 (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 7); gewen 1407, selueren 1384, veschere 1385, 1399, 1408, went 1109 (dgl. vormen komen het meest voor in het Oostvl. en het Limb., maar ook in het Brab. zijn ze niet onbekend; Van Loey, Mnl. Spr. II, § 9); klene (: ghemene) 678, cleine 399, 401; (t)irst(e) 346, 887, 901, 1101, 1269,

[p. 85]

iersten 493, dierste 621; ien 666, wie ‘wee’ 1040 (rijmend op curie); bedeeruen 19; peisde 186, peinsde 984, 987, 1348, 1388 (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 15 opm. 1: vooral Brab., maar ook Vlaams); geslegen 523, 770, verstegen 163 (naast geslagen 492, 858, verslagen 869) en generen 148, 1341 (naast geuaren, gheuaren 125, 575, 872, 1060, 1270 etc.). Alleenstaande vormen zijn dat gone 1178, dat typisch is voor westelijk en noordelijk Vlaanderen (Gysseling, Moriaen p. 40), naast overal elders diegene 737, 767, 1106, den genen 756, mettien genen 486; do ‘daar’ (: carbelio) 82, dat vooral in Limburg wordt aangetroffen (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 41 Aant. b).

Ook al zijn niet alle vormen aan een bepaalde streek toegewezen en al zijn er wellicht meer determineerbare vormen in de tekst te vinden, het is toch wel duidelijk dat de fragmenten, zoals zij tot ons zijn gekomen, eerder oostelijk dan westelijk zijn gekleurd, d.w.z. eerder Brabants/O. Vlaams dan W. Vlaams. Naar onze mening wijst dan de vorm selen, selewi (8 maal, nooit sullen) wel heel sterk in de richting van Brabant⁴. Over de taal van de auteur hebben wij daarmee nog geen uitspraak gedaan. Misschien kan een studie van de rijmklanken ons hier verder helpen. Wij zullen er te zijner tijd op terugkomen.

Een onderzoek naar het woordgebruik hebben wij niet ingesteld, omdat wij ons niet op het gladde ijs van de mnl. woordgeografie hebben willen begeven. Toevallig kwam onder onze aandacht wamsoel 499, dat brab. zou kunnen zijn en synoniem is van het algemeen verspreide wambeis ‘kamizool, borstrok’. Van wamsoel geeft het Mnl. Wdb. 9, 1642 een voorbeeld uit de stadsordonnantiën van Brussel a^o 1343, terwijl het ook vermeldt een Jacob de wamzoolstickere, Antwerpen a^o 1358. Zo ook heeft het Leidse hs. van de Roman van Limborch (U.B. Lett. 196), door Lieftinck in de Bouwstoffen art. 843 gekenmerkt als ‘Brabantsch, Westvlaamsch gekleurd’, bk. 10, vs. 422 wambeys, waar men in het fragm.-Max Rooses (Antwerpen, Mus. Plantijn-Moretus, M 15.10), dat zonder twijfel Brabants is, op dezelfde plaats wamsuel leest.

4 Een onderzoek naar de spellingsgewoonten van de kopiisten heeft weinig substantieels opgeleverd. Spellingen als gerachte 243, vloechte 796 komen zowel in Vlaanderen als in Brabant voor, o voor oe (cone 393, 585, 682, 688 etc., done 689, sloch 570, 1399, vroch 201, in gloden 375, drogen 1161, ropen 1211, vloke 799, genomen ‘genoemen’ 1087) is oostelijk en dat is eveneens het geval voor de grafieën i, ii (= ie) in grike(n) 268, 553, 584, 862, 866, 869, griic 606, 610, niit 629. Westelijk is daarentegen u voor eu, wanneer gevolgd door r: vure 752, dure 753, vre (: dore) 160, 247, senature 115 (van haverbeke p. 29). Voorts wijst het gebruik van enkel teken voor lange klank in gesloten lettergreep op oudere taal, eerder dan op dialect (van loey, Mnl. Spr. II, § XV; ZWBr. p. 2 e.v.).

[p. 86]

Het is een vergissing, wanneer Snellaert de fragmenten beschouwt als de bewaard gebleven resten van een Roman van Cesar⁵, vermits er gebeurtenissen in worden verhaald die zich uitstrekken van 48 v.Chr. tot het jaar 14 n.Chr., toen Tiberius' neef en pleegzoon Drusus Nero Germanicus werd uitgezonden naar Germanië om er de dood van Publius Quinctilius Varus te wreken, in het Teutoburgse woud in de pan gehakt door Arminius, vorst der Cherusken. Veeleer dienen we te denken aan een berijmde Romeinse geschiedenis, die de heldendaden uit de crisisperiode van de republiek en het begin van de keizerstijd behandelt⁶. Geschiedenis, maar dan naar middeleeuwse opvatting, schijnen de fragmenten ons inderdaad te bieden, hoewel sommige procédés van de roman, zoals gezantschappen en beschrijvingen van veldslagen erin worden toegepast⁷, terwijl ook de vertrouwde anachronismen en anatopismen niet ontbreken⁸.

Met Nap. de Pauw⁹ zijn wij van mening, dat de bladen niet moeten gelezen worden in de volgorde waarin zij door Willems zijn medegedeeld in de Anzeiger fiir Kunde der teutschen Vorzeit 5 (1836), pp. 345-351. Voor zover men uit de inhoud kan opmaken, dient fol. VII vooraan te komen, gevolgd door de folio's VIII, VI, V, IV, II, I en III.

Het eerste fragment (fol. VII) verplaatst ons naar een niet nader genoemde stad, misschien Dyrrhachion, thans Durrësi aan de Albanese kust. Caesar heeft er twee boden naar toe gezonden, om Pompeius tot verzoening te bewegen of hem op te vorderen tot de strijd. Een ervan herinnert hem aan een gewelddaad, door zijn vader op zijn eigen of op Caesars vrouw gepleegd. Hierop antwoordt Pompeius dat hij dat niet heeft vergeten en dat hij zijn vader, die jammerlijk werd neergestoken¹⁰, wil wreken. Beide aanvoerders stellen hun legers op voor de slag, die een bloedig verloop kent en eindigt met de overwinning van Caesar bij Pharsalus in Thessalië, 49 v.Chr. Deze begeeft zich nu naar Egypte om er de vijand, die daarheen is gevlucht, voorgoed te vernietigen en hij

5 Zo ook j. van mierlo, De letterkunde van de middeleeuwen I, [1949]², p. 155, evenwel met een vraagteken.

6 mone, Übersicht, p. 85 karakteriseert de fragmenten als ‘eine sagenhafte Behandlung der rámischen Geschichte von Cäsar bis Tiberius’.

7 van mierlo, t.a.p.

8 Cfr. vs. 692 en passim.

9 Mnl. ged. en fragm. 1, p. 532.

10 Wat niet in overeenstemming is met de antieke overlevering: zijn vader, Cn. Pompeius Strabo, bezweek 87 v.Chr. aan de pest in zijn legerkamp bij de porta Collina in Rome; bij zijn begrafenis kwam het tot ernstige incidenten in zover dat het gepeupel zijn lijk van de baar trok en aan een haak door de straten sleurde. Cfr. pauly-wissowa, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft 21² (1952), kol. 2360-2361 en th. mommsen, Römische Geschichte II, Berlin 1903³, p. 310.

[p. 87]

intervenieert in de Ptolemaeïsche erfopvolgingskwestie, hetgeen aanleiding wordt tot een verbitterde oorlog tussen zijn troepen en de Alexandrijnen. Het tweede fragment (fol. VIII) brengt ons, zeven jaar later, naar het slagveld van Philippi, waar Cassius (hier verward met Crassus, een der eerste triumviri) en Brutus heen getogen waren; zij worden er evenwel door Tiberius, Octavianus Augustus' veldheer verslagen, die de moord op Caesar wilde wreken. Het volgende fragment (fol. VI) schijnt te wijzen op een episode, beschreven door Suetonius in zijn De vita caesarum libri VIII, bk. 2, cap. 13, waar hij handelt over de vernederingen en de wreedheden waaraan de overwonnenen waren blootgesteld ‘alios, patrem et filium, pro uita rogantis sortiri uel micare iussisse, ut alterutri concederetur, ac spectasse utrumque morientem, cum patre, quia se optulerat, occiso filius quoque uoluntariam occubuisset necem.’¹¹ Voorts wordt erin verteld, hoe Cassius' bondgenoten de strijd aanbinden met de legioenen van Tiberius, die zich ergens in een versterking heeft teruggetrokken en zich afvraagt of Octavianus hem zal komen ontzetten. Hij waagt tenslotte een uitval en de oorlog herbegint in volle hevigheid. Het vierde fragment (fol. V) schildert het vervolg van die strijd. Iemand spreekt Cassius' aanhangers toe, meldt hun Octavianus Augustus' aankomst en overmacht en raadt hen aan zich over te geven. Maar dit doen zij niet en in het volgende fragment (fol. IV) vindt men het relaas van de gevechten die daar het gevolg van zijn. In het zesde fragment (fol. II) vertelt de dichter van Antonius, die al het land in het oosten heeft toegewezen gekregen. Hij verstoot zijn vrouw Octavia om met Cleopatra te huwen, voert in Syrië oorlog tegen de Perzen en komt in conflict met Rome; ook is er sprake van de tussenkomst van Herodes de Grote in die strijd, ca. 37 v.Chr. Het volgende fragment (fol. I) schijnt episodes uit de zeeslag bij Actium in 31 v.Chr. te relateren, terwijl het laatste (fol. III) ons een veertigtal jaren later verplaatst, onder de regering van keizer Tiberius, toen Drusus Germanicus in 14 n.Chr. naar Germanië werd uitgestuurd.

Wat de bronnen betreft die de mnl. dichter kan hebben geraadpleegd, tasten wij volledig in het duister. Zijn verhaal heeft niets gemeen met de Franse Histoire de César, door Jehan de Thuin ca. 1240 in proza geschreven volgens de Pharsalia van Lucanus en door Jacot de Forest in alexandrijnenlaisses bewerkt¹², noch met het Nederlandse volksboek Die

11 Geciteerd naar de ed.-Ihm, Leipzig 1908 (Bibliotheca scriptorum graecorum et romanorum Teubneriana).

12 Cfr. P. zumthor, Histoire littéraire de la France médiévale (VIe-XIVe siècles), Paris 1954, §§ 462, 490. Voorts de editie van F. SETTEGAST, Li hystore de Julius Cesar. Eine altfranzösische Erzählung in Prosa van Jehan de Thuin, Halle 1881. Over de bewerking van Jacot de Forest schreef dezelfde geleerde in Giorn. di filol. rom. 5 (1879), pp. 172-178.

[p. 88]

jeeste van Julius Caesar, waarvan slechts één enkel exemplaar tot ons is gekomen¹³. Uiteraard heeft het ook niets te maken met de Gesta Romanorum, een verzameling vertelsels ca. 1300 in Engeland aangelegd en over geheel westelijk Europa verspreid en ook bij ons bekend, echter niet vóór 1481, toen de bundel te Gouda bij Gheraert Leeu in Dietse vertaling werd uitgegeven¹⁴. Dat intussen de Faits des Romains van ca. 1214¹⁵ evenmin als onmiddellijke bron kunnen worden aangewezen is duidelijk, vermits die eindigen met de moord op Julius Caesar. Het verhaal is ook heel anders en veel uitgebreider dan Maerlants Spieghel historiael I⁶, die juister en korter vertelt hoe Julius en Pompeius vochten (cap. 12) en over Antonius' dood en Cleopatra (cap. 22)¹⁶. Moeten wij misschien denken aan oude Romeinse gestatoria, meer bepaald aan de cantilene De Romanis imperatoribus, die onder andere deel uitmaakte van het repertorium van Robert de Coutances, een van de drie menestrelen die omstreeks 1190 verbleven aan het hof van Arnold II van Wijnen?¹⁷ En is het niet mogelijk, dat de dichter uit authentieke Latijnse bronnen kan hebben geput en een en ander met behulp van eigen fantasie aangevuld? Wij weten immers dat Suetonius, Lucanus en Sallustius de hele middeleeuwen door druk werden gelezen, althans herhaaldelijk als schoolauteurs worden aangehaald¹⁸.

Wie die dichter intussen is geweest, valt niet meer te achterhalen. Zekerheid over zijn herkomst zouden wij via de rijmen kunnen verkrijgen, maar dan op voorwaarde dat hij geen bezwaar had tegen het gebruik van dialectisch gekleurde vormen uit zijn eigen gebied en die van naburige streken zoveel mogelijk vermeed¹⁹. Dit nu schijnt niet het

13 campbell, Annales 393, waarschijnlijk gedrukt te Schiedam, tussen 1486 en 1493.

14 campbell, Annales 826; Polain 2, 1655. Herdrukken volgden spoedig: in 1483 te Delft, in 1484 te Zwolle, in 1512 te Antwerpen (Campbell 827, 828; Polain 2, 1656 en Nijhoff-Kronenberg 1, 996). De oorspronkelijke Latijnse versie werd uitgegeven door w. dick, Die Gesta Romanorum. Nach der Inssbrucker Handschrift vom Jahre 1342, Erlangen-Leipzig 1890 (Erlanger Beiträge zur englischen Philologie, 7). Een editie van de middelengelse tekst werd verzorgd door k.i. sandred, A Middle English Version of the Gesta Romanorum, edited Erom Gloucester Cathedral MS 22, Uppsala 1971 (Acta Universitatis Upsaliensis - Studia Anglistica Upsaliensia, 8).

15 l.f. flutre & w. sneyders de vogel, Li Fet des Romains, Paris-Groningue, 1938, 2 dln.

16 Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael... van wege de Maatsch. d. Ned. Letterk. te Leiden uitgeg. door m. de vries & e. verwijs, Eerste deel, Leiden 1863, pp. 246 en 254.

17 d.a. stracke, Over middelnederlandsche epische gedichten, Tijdschr. v. Taal en Letteren 14 (1926), pp. 197-198.

18 e.r. curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern 1948, pp. 57-58, 264 en passim.

19 Cfr. Van der feesten een proper dinc, uitgeg. door een werkgroep van Groningse neerlandici, Groningen 1972, p. 18.

[p. 89]

geval te zijn. Men treft naast de toch wel Westvlaamse rijmen dore: vre 159-60, 247-8 (Van Loey, Mnl. Spr. II, §§ 61, 88b), ook onbetwistbaar Brabantse rijmen aan als 736-7 leet: steet en 1041-2 Beet: sneet, maar dat zijn uitzonderingen, want men vindt in het rijm veel vaker verstaet 30, 166, 178, 317, 1146, 1170, 1316. De meeste andere rijmen bieden weinig houvast, behalve misschien 518-9 in: bekin waarvan we weten dat het thuishoort in de Denderstreek en in het gebied rond Brussel, Leuven en Tienen. Vs. 82 do (: carbelio) zal wel om rijmtechnische redenen uit een ander dialect dan dat van de auteur zijn overgenomen. Een beslissend rijmpaar zou 570-1 hoeft: groet kunnen zijn, waar hoeft op rekening van de kopiist kan worden gesteld, vermits het rijm de Brabantse vorm hoet vereist (Van Loey, Mnl. Spr. II, § 109 opm. 2). Maar daartegenover staat dan weer 778-9 thoeft: gecloft, zodat een conclusie met betrekking tot de herkomst van de dichter vooralsnog voorbarig mag heten.

Van esthetisch standpunt uit kunnen wij de fragmenten tenslotte niet hoogschatten. Zij krioelen van stoplappen en meer dan eens heeft rijmdwang de dichter verplicht tot gemeenplaatsen. Toch hebben wij gedacht dat een editie, voor 'n gedeelte een heruitgave ervan verantwoord is: in de eerste plaats omdat zij deel hebben uitgemaakt van een uitvoerig gedicht over de geschiedenis van Rome, waarvan geen ander handschrift, geheel of fragmentarisch, tot ons is gekomen; ten tweede, omdat fol. V en VII door De Pauw vrij slordig zijn uitgegeven, terwijl De Vreese op zijn beurt een paar maal verkeerd heeft gelezen. Al met al betekent de wederontdekking van de Brusselse bladen een aanwinst van ca. duizend, weliswaar op vele plaatsen verminkte verzen, die de mnl. filologie ten goede kan komen.

Wijze van uitgeven

De tekstfragmenten zijn zo getrouw mogelijk getranslittereerd, echter niet zuiver diplomatisch. Kennelijke fouten zijn verbeterd, maar steeds met verantwoording aan de voet van de bladzijde; bovendien zijn reconstructies van de tekst die met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid konden worden doorgevoerd, tussen rechte haakjes aangegeven. Voor het overige is gebruik gemaakt van de volgende diakritische tekens:

a [	versdeel volgend op a weggesneden;
] a	versdeel aan a voorafgaand weggesneden;
[ ~ ]	onleesbare letter(s) of versregel.

[p. 90]

tekstkritische noten

Hs. Ane cracten (?) 90

Afkortingen

De abbreviaturen zijn met gebruikmaking van cursief opgelost naar voluit geschreven voorbeelden, met dien verstande dat elk fragment apart werd beschouwd. Het is immers niet uitgesloten dat twee kopiisten, arbeidende aan een omvangrijke tekst, mettertijd hun schrijfgewoonten hebben gewijzigd. Behalve de gebruikelijke afkorting voor ende, waarbij vooral op fol. VII het horizontale streepje boven de n nogal eens werd vergeten, voor vocaal + r, voor nasaal en voor en na m en p, treffen we de superscripte o aan voor ro(e), de superscripte i voor ri, de bovengeschreven e voor re (370 v'd^euen, 1058 w^eken) en de bovengeschreven a voor ra, na q voor ua. Enkele malen staat p met een streep door de staart voor per (persen, persine, persi) of par (partie). Voorts wordt m³ gebruikt voor met, 9 voor us. Viermaal staat R voor ridder(s). Verder k'. voor keiser, co. voor coninc, jonf' voor jonfrouwe(n). Afgekort zijn eveneens de meeste eigennamen: pomp'., pōp'- voor pompeius, pompeium, jul'. voor julius, ful'. voor fulgentius, oct'. voor octauiaen, octauianus, ihrlm. voor iherusalem. De bij al deze abbreviaturen voorkomende punten zijn bij de transcriptie weggelaten.

Lombarden

Voor de oningevulde lombarden is plaats opengelaten, 2 rr. hoog. Slechts één enkele keer hebben wij een representant aangetroffen (vs. 1260).

Spelling

u en v, y en ij zijn weergegeven zoals ze in de bron voorkomen.

Versnummering

De verzen zijn doorlopend (1-1412) genummerd; omvangrijke onleesbare stukken werden hierbij niet medegeteld.

Fol. VII (ca. 150 × 190 mm; 4 kol., 31 rr.)

Gent, U.B. 1643(1)

⁺ Die dede pompeius die vader dijn
Ane erachten der jonfrouwen mijn
Jvlius die met machte
Pompeius v vader vercrachte

+ v^oa

[p. 91]

Fol. VII^ro (Gent, U.B. 1643)

[p. 92]

tekstkritische noten

tekstkritische noten

tekstkritische noten

tekstkritische noten

tekstkritische noten

Dat hi heuet swaer ontgouden
Want hiere om leget in der mouden
Dies vraget hi oft gi begert
Nv te comene te hem wert
Ende wert sijn man en[de] makel soene
V sal ontfaen die here coene
Ende laten v lijf ende lant
Ende doen v engenen pant
Maer al lieue doen en[de] ere.
Dit ontbiet v mijn here
Es dat sake dat gi niet
En wilt horen na dit gebiet
Soe verstaet en[de] hort na mi
Wat v ontbiet die keiser vri
Dats dat hi bedeeruen sal
V ende vwe geslechte al
Ja waer dat hiere enegen vint
Eest man eest wijf eest kint
Wet oec dat die keiser fier
Es in surien al hier
Ende comt herwert altenen
Sine begerte en[de] sijn menen
Was hoe hi v nv doe verdriet
Op dat ghi en comt te heme niet
Dies heb[ ~ ] op goeden raet
Want dat wet wel en[de] verstaet
Dat groet es die mogenthede sijn

⁺[ ~ ]em[ ~ ] op den an[ ~ ]
Diene te rome in die stede
Iammerlike vermorden dede
Dies segt hem welc hi meer gert
Soe dat ic come te hem wert
Soe dat hi vorwert comen wille
Want in wille niet liegen stille
Ic wille minen vader wreken
Die iammerlike was doresteken
[D]ese antworde hebben ontfaen
Die boden ende sijn gekeert saen

Hs. uergert.

De punt na ere is onzeker.

Hs. Ende.

Hs. Dine.

In het hs. is de D oningevuld.

+ v^ob

[p. 93]

 

Weder omme doe vter stat

 

Ende een ridder quam na dat

45

Te pompeium ende seide

 

Here twi lieti alle beide

 

Die grauen varen die tote v

 

Jvlius hadde gesint nv

 

Deen was die valsce arpas

50

Die mordenare geloeft mi das

 

Die vwen here den vader rike

 

Vermorde alsoe iammerlike

 

In sijn hws te rome int stat

 

Sekerlijc hi was selue dat

55

Ende hebtene v ontfaren laten

 

Ic ontmoetene inder straten

 

Dies mi wonderde harde sere

 

Dat gine soe liet varen here

 

Pompeius seide dats mi leet

60

Maer dies een man niene weet

 

Dies en can hi gedoen niet

 

Magic ic doe hem verdriet

 

⁺ Ende pompeius wet vorwaer

 

 

 

Hadde te[ ~ ] met hem daer

65

xl.^m orse wel

 

Dus onsiende hadde julius spel

 

Nochtan voer hine soeken daer

 

Ende pompeius wet vorewaer

 

Es getogen vter stat

70

Om dat hi winnen soude te bat

 

Op tfelt mogen die liede sijn

 

Daer quam iegen die keiser fijn

 

Soe datsi hem ondersagen

 

Winne die mach si moetene iagen

75

Doch was pompeius meest veruart

 

Ende heeft in drien sijn heere gestart

 

Jvlius dede oec die gelike

 

Ende scande sijn heere wijslike

 

Jn drien scaren verstaet mi dus

80

Die ene leide fulgentius

 

Ende die andre carbelio

 

Die derde leide hi selue do

+ >v^oc

[p. 94]

 

Ende wilde dus te stride varen

 

Banderside dede pompeius staren

85

Met harden wijseliken doene

 

Hi maecte vele centurioene

 

Ende elc daer af alsic verneme

 

Hadde C. ridders onder heme

 

Also besetti die heren sijn

90

Ende julius die keiser fijn

 

Es getogen te hem wart

 

Die te vorst waren gestart

 

Dat was fulgentius die innequam

 

 

 

⁺ Derwert heeft [ ~ ]

95

Daer hi hem [ ~ ]

 

Want mochte hi hi [   ~   ]

 

Want hi was den h[   ~   ]swaer

 

Tiene ofte meer versloech hiere daer

 

Der mechtechster senatoren

100

Dat sere achterde op die doren

 

Pompeium want sine maten

 

Wasser sere ver achterlaten

 

Want julius en[de] de sine

 

Daden den anderen grote pine

105

Ets waer die strijt was harde groet

 

In beiden ziden bleef doet

 

Harde vele alse recht was

 

Maer pompeius gheloeft mi das

 

Nam verre die voest[  ~  ]

110

Dat daden julius [  ~  ]

 

Ende sine mage die nieroen[ ~ ]

 

Die dore braken pompeium[ ~ ]

 

Ende sine liede sere [ ~ ]gen

 

Want si niemene[ ~ ]

115

Warent senature oft centurioene

 

Hoe vrome si waren of coene

 

Si versloegense alle te samen

 

Warse in haer gemoet quamen

 

Wat hulpt dat ic vele spr[ ~ ]

120

Die strijt en was so[  ~  ]

 

Niet gehint hine d[   ~   ]

 

Toter vespertijt wel[  ~  ]

+ v^o

[p. 95]

 

Dat velt lach oec oppenbare

 

Met doden oft bestroit ware

 

 

125

r^oaN[ ]de van den stride es na geuaren

 

Die[ ]ten te winne twaren

 

Ende [da]er mede al dat lant

 

Dat hem m[ ]en quam ter hant

 

[O]p desen tijt soe was vrouwe

130

Over egypten alsic scouwe

 

Cleopatre coninginne

 

Met haren sone maer onminne

 

Haddense onder hen beiden groet

 

Soe dat hare sone dlant verboet

135

En[de] wouse verdriuen altemale

 

Maer dat volc dat wet wale

 

En woudese niet verdriuen laten

 

Ende begonsten den sone haten

 

Ende hebbene altemale verdreuen

140

Ende hebben daerop verheuen

 

Tholomeuse sinen broeder

 

Dese regneerde bider moeder

 

Nv quam pompeius in haer rike

 

Met menegen man mogelike

145

Om dat hi hem daer soude onthouden

 

Jegen die gene diene wouden

 

Letten en[de] van den liue deren

 

Maer iulius quam hem na geueren

 

Tote iherusalem in der stat

150

Ende sinde sine bode nadat

 

Tote tholomeum in egypten lant

 

Dat hi hem sinde sinen viant

 

Pompeius dat hi wete voer waer

 

Hi salne comen halen daer

155

Al was tholomeus machtech sere

 

 

 

⁺Ende quam iegen hem boude

 

Op een velt daert scone was

 

Daer streden si sijt seker das

 

Enen dach wel al dore

+ r^ob

[p. 96]

160

Dat niemen en sceen hebben ter vre

 

Tfordeel. want die alexandrine

 

Streden wel. ende julius oec in scine

 

Menech man bleef daer verslegen

 

In conste v in engere wegen

165

Vertellen die grote daet

 

Die daer daden dat verstact

 

Die romeine. en[de] banderzide

 

Waren al te goet te stride

 

Die alexandrine en[de] daer bi

170

En weet men wie te voren si

 

Fulgentius die sere dert

 

Siet in den strijt waer dat vert

 

Fiscon die harde sere street

 

Ende die niemens en meet

175

Te hem seluen seide hi doe

 

Magic desen comen toe

 

Ic corte magic sine grote daet

 

Een spere nam hi dat verstaet

 

Daer dat yser sere af sneet

180

Ende reet fyscoene na gereet

 

Dore dat heere altemale

 

Daer hi menegen velde tale

 

Eer hi tote bi hem quam

 

Fyscon sach wel e[nde] vernam

 

Dat hi hem meint ende nieman el

 

Hi peisde nv eest tijt wel

 

 

 

⁺ Van hen tween dat wetic wale

 

En ware niet comen te dien male

 

Die creten toe en[de] die alexandrine

190

Deus wat wies doe daer pine

 

Want die strijt wart staende groet

 

Menech ors liep daer bloet

 

Achter velde al sonder here

 

Ende menech was daer gewont sere

195

Wat hulpt die strijt durde lange

 

Toter sonnen ondergange

 

Ende si moesten sceden dore noet

+ r^oc

[p. 97]

 

Om die donkerheit die was groet

 

Dus keerdense tharen tenten wert

200

Elc here was noch onuervert

 

Des smargens vroch wel betide

 

Weder te comene te stride

 

Dies soe dede die coninc fiscon

 

Ene scone sciltwachte doen

205

Ende soe dede julius mede

 

Sanderdages met der vroechede

 

Sijn die heren op gestaen

 

Ende vingen ten wapenen saen

 

In beiden siden en[de] sijn gereet

210

Te stride te come godeweet

 

Ende hebben hare liede bewart

 

En[de] wijslike gescart

 

Ende dat selue dede doen

 

Die coninc fiscon

215

[S]cone was die margenstont en[de] claer

 

Die heren die stoutelike hilden daer

 

Daer lieten si te gadere rinnen

 

 

 

⁺ Die hertoge carbelioen

 

Die here was van macedone

220

Hi sach striden de[n] coninc fiscone

 

Harde sere op de sine

 

Ende daer toe die alexandrine

 

Doe seide hi mi dunct wel

 

Dat dese es den onsen fel

225

Die wile hi leeft dats oppenbaer

 

Selewi den strijt hebben swaer

 

Ic salt corten op dat ic can

 

Doe nam hi van enen sinen man

 

Enen spere dat starc ende stijf was

 

Ende naemt cort sijt seker das

 

Onder den arm en[de] es gereden

 

Tote den coninc met haestecheden

 

Ende riep her coninc merket nv

 

In begere niemanne dan v

+ r^od

[p. 98]

235

Fiscon horet en[de] seide

 

Twaren vrient ghi soest dulheide

 

Ic sal mi hoeden op dat ic can

 

Een groet spere hi doe nam

 

Ende naemt oec cort onder den arm

240

Ende es geport also warm

 

Jegen hem te gemoete

 

Twaren die steke was onsoete

 

Want elc gerachte den andren daer

 

Op den scilt dat wet vore waer

245

Met den speren die waren stijf

 

Dore [ ~ ] dore h[alsberjch tote int [lijf]

 

Ja soe diepe ter seluer vre

 

Dat die speren gingen dore

Fol. VIII (170/175 × ca. 110 mm, met een groot stuk in de linker bovenhoek afgescheurd; 3 kol., 38 à 40 rr.)

Brussel, K.B. 19613(6)

⁺ Condi niet[     ~     ]
Heft sine viende. crassus die here
Heft hi tegadere al gelegen
Dat mense wel soude plegen
Ende tyberius groete sere
Ende tonede sinen here
Ende seide heme dat hi riep
Dat dlant van are[ ~ ]
[ ~ ] gewonnen altemale
Ende alle die stede grote ende smale
Die ic onderwegen vant
Settic al here v ter hant
Besiene wat gi daermede wilt doen
Augustus seide die baroen
Dat hertochrike scone ende groet
Est mine na mijns oems doet
[G]erechte want sijn erve was
[L]ieue sone geloft mi das
Dat grau van dese stede
Ende oec alt dlant van griken mede
Dat sal mede vwe sijn

+ r^oa

[p. 99]

270

Tiberius seide here mijn

 

Dat moeten v alle die gode onnen

 

Nochtan wilict met v connen

 

[E]nde tuwen dienste altoes staen

 

[          ~          ]

275

]se die vander stat

280

[   ~   ]waerheit dat

 

]at tiberius hare here

 

]arense blide ende [   ~   ]

 

]nde sijn tonsen alle saen

280

]van hem ontfaen

285

[A]l haer goet ende al haer leen

 

D[ ]s die keiser [   ~   ]

 

[S]andersdags dede hi ontbieden

 

Dore al dat [   ~   ] vanden lieden

 

[     ~     ] quamen

 

[     ~     ] altesamen

280

]nden [   ~   ]stat

 

Die mechtech[   ~   ]

 

 

 

⁺ Dienen ende [

290

Ende dit gaf[

 

Tiberiuse sinen[

 

Dies sere blide w[

 

Maer hine woude[

 

Spannen al wa[

295

Om dat hi woud{

 

Varen winnen dla[

 

Maer sinen neue rie[

 

Die vrome was ende[

 

Ende beual hem er[

 

De [   ~   ] sijn[

 

Ende[   ~   ]ene daer{

 

[N]v heft tritone da[

 

[        ~        ]

 

Want[     ~     ]

305

Mettien heuet[   ~   ]

 

Daer versien[   ~   ]

 

Dine[     ~     ]

+ r^ob

[p. 100]

 

Viij.[     ~     ]

 

In[     ~     ]

310

Ende[     ~     ]

 

Die[   ~   ]stride

 

[        ~        ]

 

[        ~        ]

 

Mag hijt hem[   ~   ]here

315

[        ~        ]ende niet anders

 

Ende alse hem noemde her sanders

 

Seide die keiser dat verstaet

 

Ay seit hi verradere quaet

 

Gi waert te rome in die stede

320

Ane minen oem hantdadech mede

 

Dat ic v sal sekerlike

 

Nv lonen doen harde suaerlike

 

Sanders seide gi mogt wale

 

Vwen wille doen altemale

325

[   ~   ]seide octauiaen

 

[        ~        ]

 

 

 

⁺[   ~   ]

 

Met wat s[

 

Dese wile[

330

Iegen cru[

 

Daer ware [

 

Ende versoen[

 

Soe dat ic d[

 

Die seide mi[

335

Dat hi[   ~   ]

 

Benic brut[

 

Die mi Boud[

 

Ende saen daer[

 

Ende die[   ~   ]

340

Ende elc a[

 

Ende die[

 

Want[ ~ ]

 

v^oa] elike

 

]erterike

345

]sach

 

]hi irst mach

 

]re neuen

 

]re geuen

 

]soen rike

350

]eer daer wike

 

]breden

 

]gestreden

 

]aren si

 

]gen dat hi

355

]sen doet

 

]ichame goet

 

[   ~   ]

 

v^ob[   ~   ]

360

]sciet

 

]te verdriet

+ r^oc

[p. 101]

 

]orloge duren

 

]auonturen

 

]negerhande

365

]in vwen lande

 

]magen

 

]n gedragen

 

]are here

 

]met groten sere

370

]vten lande verdreuen

 

]leuen

 

]ist gewonnen al

 

]doet groet ende smal

 

]bestoeden

 

[ ~ ]in gloden

 

[ ~ ]daer mense mede

 

]ere vinne verdede

 

]gingen met gelucke

 

]wisten teuoren een stucke

380

D[ ~ ]keiser tonswert quam

 

Ane enen bode ict vernam

 

Ende doe namewi d[ ~ ]

 

Altemale[   ~   ]wart

 

Ende sijn aldus comen hier

385

Op vwen troest her coninc fier

 

Nv laet here ons verstaen

 

Wat wi best mogen anegaen

 

Brutus seide in weet tewaren

 

Hier emmer qualec geuaren

390

Bi der ouder tijt wasic te rade

 

Doe daer gesciede die scade

 

Vanden coninc brabone

 

Ende van iuliuse de keiser cone

 

Ic was reusch ende ionc daer toe

395

Ende oec verlietewi ons doe

 

Op pompeiuse daer wi mede

 

[        ~        ] stede

 

⁺ Nv heft octauiaen al doet

 

Sine viende cleine ende groet

400

Sonder mi ende mijn geslachte

 

Dat harde cleine es van machte

+ v^ov

[p. 102]

 

Ende daerbi duchtict bouen al

 

Dat hi ons hier soeken sal

 

In dit lant ende ons verslaen

405

Hier bi willict laten staen

 

Mijn rike ende wille mi begeuen

 

Ende vort leiden een goet leuen

 

In hercules tempel ende dienen heme

 

Want na dien dat ict verneme

410

Bleuic int rike ent vername

 

Octauiaen sijt seker hi quame

 

Hier omme te verslane mi

 

Ic rade v allen oec dat gi

 

Vart daerwert daer gi seker sijt

415

Ic wille senden teser tijt

 

Minen sone in beierlant

 

Dat hi werde daer becant

 

Met sinen neue den hertoge

 

Ende scuwe dit orloge

420

Want sijn leuen ware gedaen

 

Op dattene vinge octauiaen

 

[A]nders niet dan al dat

 

En troest [   ~   ]

 

Sine mage die rouwech waren

425

En sijn dos om niet geuaren

 

[ ~ ] seide ten gesellen sijn

 

Wat raetdi[ ~ ] vriende mijn

 

Wat selewi nv mogen be[

 

Dese[ ~ ]af ge[

430

Die ons nochtan altemale[

 

Hierinne heft bracht alle[ ~ ]

 

Ende wine weten waerwert tien

 

Wine tonen den keiser[

 

Wi moeten ontfaen van[

435

Siet in dese pine groet

 

Heft ons bracht dese valsce[ ~ ]

 

Die ons nochtan nv aue ginc

[p. 103]

⁴³⁸

^439-458

Fol. VI (ca. 130×190 mm; 3 kol., 21 rr.)

Brussel, K.B. 19613(5)

⁺ Die clagen horde den vader hir
[O]ntfarmede des vaders sere
[E]nde eer dat wiste iemen mere
[T]pech hi sijn swert heimelike
[E]nde staect den vader crachtelike
[I]n die borst die iongelinc
[S]oe dat bander side dore ginc
[D]ie vader hi viel neder doet
[D]oe seide die sone met rouwen groet
[V]ader al benic tongemake
[I]c hebbe vwen vianden die wrake
[V]an v genomen dat verstaet
[S]i en mogen v geen merre quaet
[D]oen dan v gedaen si
[N]v hebt die doet liuer van mi
[D]an van vwen vianden want erlikere
[S]teruedi ende gemackelikere
[D]an si v hadden steruen doen
[E]nde oec en haddict edel baroen
[N]iet wel dat connen gedogen
[D]atmen v gepijnt hadde vor mijn ogen

⁺ Wel wesen een conincrike
Die wile dat hise besette soe
Soe quaemen crassus mage toe
Ende brachten met hem ridders coene
Wel .l. legioene
Dar elc af hilt vi^m. man
Ende vi^e. daer toe nochtan
Ende lxvi mede
Dese quamen vor die stede
Vromelike wetet dat
Ende hebben belegen die stat
Dar tyberius binnen lach
Diesere wondert hoet wesen mach
Hem wonderde ofte augustus

438 De regel springt ca. 10 mm in; waarschijnlijk begon het vorige weggesneden vers met een (oningevulde) lombarde.

439-458 De beginletters van de verzen zijn weggesneden; ze kunnen zonder veel moeite worden hersteld.

+ r^oa

+ r^ob

[p. 104]

 

Dar te hem quame aldus

 

Doch sindi enen bode vut

475

Stillekine niet ouer luut

 

Die hem vernemen soude die mare

 

Wat volke dat.dat ware

 

Ofte vriende ofte viande

 

Die bode toech vte die hi dar sande

480

Dat hi sonder soene niet

 

In die stat en sal liggen mogen

 

Hi was harde sere in hogen

 

Dattene die stat troeste soe sere

 

Doe voer tyberius die here

485

Vter stat dat wet te waren

 

Mettien genen die gereet waren

 

Hi sal hem dat logieren benemen

 

Mach hi eer het sal demen

 

Mar dat sal sijn pine verloren

490

Sijn ors dat noepti mettien sporen

 

Dat lichtere dan een vogel was

 

Ende es geslagen in dien tas

 

Den iersten dien hi heeft ontmoet

 

Dien heeft hi mettien spere gegroet

495

Optien scilt die lettel doech

 

Ende dat spere dat niet en boech

 

Scoeter dore alst ware .i. loef

 

Soe dat scilt ende halsberch cloef

 

Curie ende wamsoel mede

500

Ende dat spere voer ter stede

 

⁺]alsoe smal

 

Dat goet te siene si

 

Een ander [ ~ ]dinc bi

 

[ ~ ]sen[   ~   ]tale

505

[   ~   ]sin[   ~   ]

 

[        ~        ]wesen dat

 

[     ~     ]wonnen die stat

 

[          ~          ] verliesen

 

[      ~      ]wi willen kysen

510

[   ~   ]ken wel verstaen

 

[   ~   ]en nv ane gaen

 

[     ~     ]waerlike

 

[ ~ ]ten wapinen haestelike

 

[     ~     ]logieren beiden

+ v^oa

[p. 105]

515

Her Sanders [ ~ ]met haesticheiden

 

Toe [   ~   ]ouer dat plain

 

[   ~   ]enen romein

 

Sijn[   ~   ]ter herten in

 

Soe dat hi starf. sonder bekin

520

Den andren stac hi oec alsoe

 

Dat hi wt sijn lijf onvroe

 

 

 

Gh [        ~        )

 

Ende heeftene optien helm geslegen

 

Dat her sanders die degen

525

Bleef op sijn ors liggende stille

 

Her tyberius die sijn[ ~ ]dde wille

 

Nam dat ars mettien tome

 

Ende hilt[ ~ ]en die sadelbome

 

Dat hi hem niet en dade ontfallen

530

Ende voerdene vte hem allen

 

Ende leuerdene enen romein dar

 

D[ie] in die stat vorbi dar naer

 

D[ ~ ]vaste leide gevaen

 

Al was hi van[ ~ ]ontgaen

535

Hine es nochtan niet altemale

 

Niet ontfloen dat donct mi wale

 

Hi leget soe vaste ende soe onsachte

 

Nv in siere viande hachte

 

[A]lse die stoute tyberius

540

Sanders den graue heeft aldus

 

Geuaen keerdi in dien strijt

 

Die harde fel was te dier tijt

 

 

 

⁺ Die hertoge gaf den tro[ ~ ]

 

Enen slach optien helm [ ~ ]

545

Dat sickele ende srene vielen

 

Ende hi oec boech[   ~   ]

 

Mar die troijn ge[   ~   ]

 

Recht op die sco[    ~    ]

 

En heeftene[     ~     ]

550

Entie hertoge viel neder doet

 

Dar doe ombe was rouwe groet

 

Groten rouwe ende groet gecrijt

+ v^oc

[p. 106]

 

Die griken iogenen wech tier tijt

 

Ten tenten wert eer sire quamen

555

Dat die andre vergramen

 

Die ten stride wert quamen sere

 

Doe lietense liggen haren here

 

Ende sijn gekeert ten stride weder

 

Deus wat warter ter neder

560

Geworpen menech romein

 

Ende menech griec oec int plain

 

Mat die romeine wet vor waer

 

Hadden die mindre menege daer

Fol. V (200×130/135 mm; 2 kol. met sporen van een derde, 40 rr.)

Gent, U.B. 1643(2)

⁺ Maer si werden hem vromelike
Ende tiberius die here rike
Street sere alse die onwerde
Meneghen warp hi op die erde
Die noit weder op en stoet
Menege hant ende menegen voet
Sloch hi af ende menech hoeft
Wat hulpt die strijt warter groet
Ic weet wel dat van crassus magen
Si vir worden daer verslagen
Die alle rike granen waren
Met dien so quamen toe gheuaren
Pastus die here van creten was
Ende een sijn neue hiet dunas
Ende was van teben hertoghe
Dese hadde crassus aldus hoge
Gheset in sierre viande lant
Die wile hijt sonder here vant
Ende doet was gramdioen
Elc brachte met hem in sijn doen
Griken wel .iii. legione
Die stout waren ende cone
Dit waren crassus naeste mage
Deus wat slogense grote slage

+ r^oa

[p. 107]

 

Op die romeine die hem weren

 

Wat si mogen ende deren

 

[G]roet was die nose ende tgecrijt

590

Datter was in genen strijt

 

Menech ors liep daer ten kere

 

Achter velde sonder here

 

Daer was vanden romeinen goet

595

Ghedaen menech fel ontmoet

 

Tyberius neue die stoute troyin

 

Triton was die name sijn

 

Hi versach waer pastus quam

 

Ende enen romein dleuen nam

600

Dat hem harde sere derde

 

Doe sach hi voer hem op die erde

 

Ende sachere liggen een starc spere

 

Hi nigtere na. want hi hats gere

 

 

 

⁺ Pastus die heeftene mettien

605

Te hem wert comende versien

 

Ende nam enen griic een spere

 

Want hi woude iegen hem ter were

 

Emmer comen opdat hi can

 

Want et was een stoute man

610

Die griic hi hadts groten toren

 

Dat hi hadde sijn spere verloren

 

Ende hem pastus alsoe nam

 

Wat wondere eist al benic gram

 

Seide hi te hem seluen doe

615

Ic waendere mede sijn comen toe

 

Ten vienden dat bliuen moet

 

Ende ic en volgem heden voet (?)

 

Om hem ander[ ~ ]te stane

 

Magic dan hem te verslane

620

Sie ic den onsen oec iet meschien

 

Ic sal sijn dierste die sal vlien

 

Ende henen varen mire straten

 

Ende sal verwonnen mi gelaten

 

Al roepende met stemme groet

+ r^ob

[p. 108]

 

625 Ten anderen wi sijn alle doet

 

Ic salre .xx. maken bloede

 

Die weder selen striden node

 

Ende selen henen met mi vlien

 

Ende en mach dat niit gescien

630

Soe salickene doet steken van achter

 

Dan sal mier herten wesen tachter

 

Hi hadde mi bat mijn spere gelaten

 

Dat hi nu voert siere straten

 

Nu es pastus die here

635

Van desen gedreigt sere

 

Dat hi harde luttel weet

 

Maer voer henen wel gereet

 

Opten stouten romein[

 

Diene ontfinc alse sx co[

640

Hare steken die si staken daer

 

Waren dat wet wel harde suaer

 

Want beide die stoute heren

 

Vielen neder sonder keren

⁺ Van e - Ende d - Die - Dat - Ensi - Quam - Daer - Die - Om - Dat - Stri - Ende - Die - Noc - Siet - Ende - Ende - Voe - Ende - En - Ach - Dat - Ende - Ende d - Onder - Ende - Ende - Dat - Ende - ... - Opd- ... - ...- Dat - Des h - Dat n - Tiberius - W - Julius g - Ende de

⁺re - ... - lachte - te - ren - aren - t - aet - den - en - ... - aude - ... -ten - gen - ... - r - ... - en sal - ... - ... - de - de - ... - le - ... - den - ... - et - ... - ... - ... - vant - ue - egen - leghen - triden

⁺ xxxvi. wanic wale
Grauen ende hertogen altemale
Ende seide ghi heren nu besiet
Wine sijn hier sonder scade niet
Nv comen dat dunct mi wel
Onse viande sijn ons fel
Ende hebben toe ene goede stat
Ende mogen ons orlogen bat

+ r^oc

+ v^oa

+ v^ob

[p. 109]

 

Dan wi hen mogen dat es waer

 

Wine mogen hen niet comen naer

 

Ende si selen ons stullike

655

Bestriden willense dagelike

 

Die stat es oec groet ende wijt

 

Ende wine mogense teser tijt

 

Niet al beleggen met onsen scaren

 

Want en ware engene twaren

660

Sine waren te trant in alle sinnen

 

Quamen vte die van binnen

 

Ja te warre houdic vor dat

 

Te cranc iegen die vander stat

 

Ic vrage hier toe ghi heren saen

665

Wat wi best mogen anegaen

 

Ien graue hiet lisus catras

 

Seide verstaet here her dunas

 

Ets waer wi hebben menegen man

 

Die wel ane die wapene can

670

Ja te bestridene sekerlike

 

Dat aldermachtechste conincrike

 

Dat nu inder werelt si

 

[B]uten ghenomen geloues mi

 

[Der] roemscer cronen die engeen man

675

[In] die werelt verstriden en can

 

]en ware hier selue niet

 

Die [roem]sce keiser dien men ontsiet

 

Sijt [se]ker dat wi gauen klene

 

Om dat heer al ghemene

680

Maer nu es mi laten verstaen

 

Van enen bode diet mi saen

 

Seide dat die keiser cone

 

]legione

 

 

 

⁺ Ende doen pine toter doet

685

Ons torment soude wesen groet

+ v^oc

[p. 110]

 

Ende die pine menegherhande

 

Op dat wi quamen in sijn hande

 

Nv raet hierop gi heren cone

 

Wat hier op eist best te done

690

[I]en graue die hiet her trupart

 

Ende here van trapurt antwerde ter vaert

 

Bi marie gi heren dat es waer

 

Wi hebben dit orloge suaer

 

Comt op ons octauiaen

695

Die keiser soe sal gedaen

 

Herde saen onse were wesen

 

Wi en mogen sijns niet genesen

 

Ic ben wel seker ende vroet

 

Dat ic crassuse nien bestoet

700

Noch eclyopuse mede

 

Maer brutuse die met hem mesdede

 

Sijn vader was die oem mijn

 

Alse wale soudic verloren sijn

 

Ende dlijf verliesen alsoe saen

705

Alse gi liede wordic geuaen

 

Want ic mi wel dies vermoede

 

Dies steet mi wel alse op mijn hoede

 

Te sine alst v lieden doet

 

Soe salic oec benic vroet

710

Nu raet wat wi doen mogen

 

Dat wi nien bliuen bedrogen

 

Si seiden alle wine wete wat

 

Bat doen dan wi dese stat

 

Margen soeken ende wi se winnen

715

Conewi op die van binnen

 

Ochte si selen tons vte comen

 

Dat ons quame mier te vromen

 

Ende laetse ons dan tenen male

 

Alle bestaen soe doen wi wale

720

Ende en mach dat niet ghescien

 

Ende si ons int stat ontflien

 

Soe dunct goet ons allen dat

 

Dat wi trecken in die stat

[p. 111]

Fol. IV (200×130 mm; 2 kol. met sporen van een derde, 38 rr.)

Brussel, K.B. 19613(2)

⁺ Dien oec die steke we dede
Den derden ende den vierden mede
Doe riep hi lude edel heren
Slaet sere sine mogen ons niet ontkeren
Wat sochten si in desen lande
Niet te haelne dan al scande
Triton die in es gereden
Sach liggen vore den graue beneden
Enen romein die noch nine was
Vermonteert geloft mi das
Want sijn ors was hem ontronnen
Een ander hadde hi gerne gewonnen
Want et was hem harde leet
Dat diegene te voet steet
Want hi street vromelike
Triton sach enen graue rike
Die truparde den graue bestoet
Ende dien romein die daer te voet
Street dede pine harde suaer
Triton riep opten graue daer
Ende die graue waende hen wale
Sijn ontwinct altemale
Dat hem gescien niet en can
Want triton die stoute man
Heftene op den scilt geraect
Ende daer in een gat gemaect
Soe Bede hi dorden halsberge mede
Die hem engene scade en dede
Noch die starke corie vure
Dat spere en scoet sijn herte dure
Ende die graue hi viel doet
Triton nam sijn ors groet
Ende gaft den genen die daer stoet
Soe vromelike ende street te voet
Dies hem seide groten danc
Ende sprankere op eer iet lanc

+ r^oa

[p. 112]

760

Ende pinsde dat hi wreken sal

 

Op den graue sinen val

 

 

 

⁺ Liede vtermaten vele

 

Want si niet en streden in spele

 

Denson die graue quam geuar[en]

765

Op enen graue vander scaren

 

Die coninc brutus neue was

 

Die gene hadde gelof[t] mi das

 

Geuelt neder op dat ple[i]n

 

Enen vromen stouten romein

770

Ende hadde hem den arm af geslegen

 

Dat derde sere densone den degen

 

Die [toe]ch sijn suert willidike

 

Ende [v]oer anden graue rike

 

Die t[sij]n keerde doe hine sach

775

Mar denson gaf hem enen slach

 

Op den helm van brunen stale

 

En ware tsuert niet gescampelt dale

 

Op die assle hi hadde hem thoeft

 

Toten tanden toe gecloft

780

Soe groet was die slach ende soe suaer

 

Doch en leec soe die slach niet daer

 

[   ~   ] den riken graue

 

Den arm al metten stilde aue

 

Ende die graue oec mede

785

Moeste sturten daer ter stede

 

Op die erde daer hi ware

 

Bleuen dat wet oppenbare

 

Onder die grote orse doet

 

Neware dattere toe stoet

790

Een ridder van sinen lande

 

Die henen trac vten sande

 

Ende vten stride altemale

 

Dese heft ontgouden wale

 

Die eere ende die werdechede

795

Die hem die coninc brutus dede

 

Hi vloechte die vre vele ende gnoch

 

Dat brutus juliuse versloech

+ r^ob

[p. 113]

 

Ende noch sal moet hi leuen

 

Hem vele vloke g[e]uen

⁺ Van - Do - ... - Mar - Gau - We - Want - Die - Si - Die - Te Ende - Ge - Al - Ende - So - N - D - Ende - Wa - Na - Ende Ende - Op - Ende - Oe - Ende - Hi - Da - Van - Ale - ... - Du - ... - Ende - ... - Van

⁺ Afgesneden, op enkele sporen van letters na.
⁺ Trupart die hertoge siet nu wel
Dat die romeine hem sijn sel
Ende dat hi sine hoge mage
Sere verliest in desen dage
[ ~ ]siet hi wel die here
Dat si al vliende striden sere
Hi sach tritone striden sere
Soe dede hi oec drususe[ ~ ]
Ende endaluse den graue cone
Ende den graue densone
Hi merct in hem selue daer
Dat dese .iij. sijn voorbaer
Ende mochte hi er enen geuaen
Hi soude wel weder hebben saen
Sinen neue wetet dat
Dierre nv es geuaen int stat
Hi sach oec hem volgen naer
Daer te hulpe wet voerwaer
[          ~          
Ende voer vort geloft mi das
Ende rechte sijn spere op tritone
Trupart die graue hi was cone
Ende stout[     ~     ]
Triton sach [          ~          ]
Comen ende voer hem tegen
Alse gerne vrie liede plegen
Die steken diese daden daer
[   ~   ]welke[   ~   ]

+ r^oc

+ v^oa

+ v^ob

[p. 114]

 

[   ~   ]daer si op saten

 

Soe suaer ende soe vtermaten

830

Groet was die steke dat si beide

 

Bleuen liggende an die heide

 

Beide gequetst harde sere

 

Ende si en consten niet tenen kere

 

[     ~     ]gestaen

835

Ende die grieke quamen saen

 

Met[     ~     ]

 

⁺ Dat v pine sal wesen groet

 

Want gi selt smaken alse suren doet

 

Alse brutus die coninc van slauenie

840

Can gepisen ende sijn partie

 

Gi motene in slauernien sien

 

Triton seide dat mach gescien

 

Mar dat sal also verkeren

 

Dat wesen sal te sinen onneren

845

Trupart seide grote jammerheden

 

Ende tsinen groten scanden mede

 

Geue v mars ende venus

 

Ende hoe sprecti tenen coninc dus

 

Sine hant heft hi verheuen

850

Ende heft tritone gegeuen

 

In dansichte enen suaren slach

 

Dat hi en horde noch en sach

 

Ende seide vul onwerdech man

 

Hoe sprecti dus enen coninc an

855

Wet dat seker ouerwaer

 

Dat gijt selt ongelden suaer

 

Tritoen die nv es becomen

 

Heft hem geslagen nv[ ~ ]

 

Hadde hi[ ~ ]ert ochte stijf

860

Hi hadde hem gesteken int lijf

 

Maer hi quam dat[ ~ ]

 

Ende die grike streden daer

 

Op die romeine die nochtan keren

 

Weder ter stat weit met eren

865

Want si menech suaer ontmoet

 

Daden op die grike vroet

+ v^oc

[p. 115]

 

Dit versach die graue lisus

 

War die stoute endalus

 

Hadde verslagen grike tue

870

Dat hem dede int herte we

 

Sijn suert dat toch hi tuaren

 

Ende es ane endaluse geuaren

 

Alse diene verslaen woude

 

Endalus die node soude

Fol. II (200/205×110/125 mm; 2 kol. met sporen van een derde, 40 rr.)

Brussel, K.B. 19613(4)

⁺ Gelijc ict in ven[     ~     ]
Al[        ~        ]
[ ~ ]laet [     ~     ]
[ ~ ]hebt hier vore [   ~   ] daen
[    ~    ]keiser octauiaen
Doe hi ontfinc dat keiserrike
Hoe hi sine viende gemeinlike
Hadde doet ende slans verdreuen
Die juliuse namen dleuen
Was een coninc dies sijt wijs
In orienten hiet anthonijs
Ende was keiser daer int lant
Irste geset van julius hant
Ende hietene die geselle sijn
Dan quam augustus die keiser fijn
Ende lietene keiser oec alsoe
Ende gaf hem te wiue daer toe
[   ~   ]octauiane[   ~   ]
[     ~     ]vernamen
[     ~     ]stat
Ende soe heidi geloue dat
Die colonie soe[ ~ ]nlike
[     ~     ] at conincrike
[ ~ ]met hem cleopatra
[ ~ ]heidi gehore nv daer na
[Cleo]patra wart coninginne
[   ~   ]irst brachte inne
[     ~     ]keiser julius

+ r^oa

[p. 116]

 

[     ~     ]augustus

 

[   ~   ]de hare dat rike ]hare mogenlike

 

[     ~     ]gaf hi mede

 

[     ~     ]die mogenthede

 

[   ~   ende die eerste rike

 

[        ~        ]gelike

Er volgen nog vijf, totaal onleesbare regels.

⁺ Wat[     ~     ]
Soe kerede[    ~    ]
[   ]die[   ]
[    ]mechtech man
[       ]an
Dede hi wt goethede altemale
Van ier[ N ]dat wet wale
Maken enen toren groet
Van witten marbre[  ~  ]
In dere sijns heren antonijs
Dus dede hi des sijt wijs
Maken opt zee daer toe[  ~  ]
Ende dedene hem die[   ~   ]
Cesarion. dore die[   ~   ]
Van cesar augustus spien[     ~     ]
Maer altoes was hi[     ~     ]
Antonise ende hilt[     ~     ]
Antonijs die hem dle [     ~     ]
Hilt dat oriensce rike
Ende alle die buten[     ~     ]
Die in orienten w[     ~     ]
Waren hem mede[     ~     ]
Hi ende oec octauiaen
Waren gesellen .xij.[     ~     ]
Ende antonijs[          ~          ]
Hadde te wiue oct[     ~     ]
Gelijc gi mi hor[     ~     ]
In dien tide hadde[     ~     ]

+ r^ob

[p. 117]

 

Octauiaen met orloge pine groet

 

Ende oec mede in africa

940

Soe hadde hi orloge daer na

 

Dattene maecte onledech sere

 

Ende hierenbinnen anthonise[ ~ ]

Er volgen nog zeven onleesbare regels.

⁺ Afgesneden; hetgeen is overgebleven, is op enkele woorden na onleesbaar.

⁺[ ~ ]et
[ ~ ]r
]groete[ ~ ]
]blide se[ ~ ]
]en bleef
]aer verdreef
]reiden sine vare
]van drie wart
]n vele
]no in spele
]llen[ ~ ]
]henen[ ~ ]
]ene sijn
]onten agrippijn
]e ontfinc
]te die coninc
]n beiden daer
]e seggene suaer
]te uaren
]sinen heere
]groet ter were
]ch al wan
]quam an
[ ~ ]
[ ~ ]
[ ~ ]
]doe
]t vernomen
[ ~ ]
]e sijn
]eiser fijn
]groet
]ontboet
]inne
[ ~ ]
]en
⁺ Ende beiagde daer ere groet
Nv hebben die persen vernomen
Dat octauiaen wilt comen
Op antonise den here
[E]nde peinsde dat met genen kere
Anthonise heroden gehulpen en can
Al[ ~ ]hi hem goets an
Ende peinsde dat si nv wale
Selen wreken altemale
Elke scade die hen herodes dede

+ r^oc

+ v^oa

+ v^ob

[p. 118]

990

Ende oec die scande mede

 

Al waest dat si antonise sinden

 

Hulpe si willen hen geuinden

 

Te uarne te surien wart

 

Ende te storne op die vart

995

Herodes lant altemale

 

Want si willen weten wale

 

Dat herodes wesen sal

 

[ ~ ]met sinen volke al

 

Anthonise den sterken here

1000

Wantene herodes minde sere

 

Dos voeren die persine neder

 

Die hen gerne wraken weder

 

Ende sijn in surien comen

 

Herodes die dat heft vernomen

1005

Liet doe bliuen sine[ ~ ]

 

Te varne te antonise wt

 

Ende oec iegen sine viande

 

Die comen waren in sinen lande

 

Met eere harde scoenre scaren

1010

Daer .x. legioenen in waren

 

Ende voeren op[ ~ ]van galy[ ~ ]

 

Iegen die persen die hem [ ~ ]

 

Hadden[ ~ ]ende erisone

 

Die beide waren[ ~ ]ende cone

1015

Ende elc harde onder dat ge[ ~ ]

 

[ ~ ]

 

Die elc[ ~ ]legioen

 

Herodes hi heft wat doen

 

Sal hise verdriuen altemale

 

 

1020

⁺ Heme in x. milen bi

 

Dies toech herodes vter stede

 

Ende alle sine liede mede

 

Ende es ten persen wt geuaren

 

Die heme harde bi waren

1025

Ende oec wisten die van persi

 

Dat hen was herodes bi

 

Ende sijn te hem wert getogen

 

Wel alse een heer vermogen

 

Ende sijn soe na comen mettien

1030

Dat elc den andren heft versien

 

Den persen dat wet vorwaer

+ v^oc

[p. 119]

 

Wast leet dat si comen daer

 

Waren om dat herodes

 

Iegen hem te stride daer es

1035

Ende oec sine liede altemale

 

Si waenden teuoren wale

 

Dat hi ende die sine waren

 

Te antonise wert geuaren

 

 

 

De rest van de kolom is vrijwel onleesbaar.

 

Fol. I (250×125 mm; 2 kol. met geringe overblijfsels van een derde, 39/40 rr.)

 

Brussel, K.B. 19613(3)

⁺ Soe dede hi halsberch ende curie
Die steke dede den hertoge wie
Want hi heme int herte geet
Dat hi hem in stucken sneet
[ ~ ]viel op derde doet
Doe was dar een geruchte groet
Onder ioeden ende persine
Die daer hadden grote pine
Ende oec streden harde wale
Hi conste v niet altemale
Den strijt vertellen die daer was
Maer wet wel dat velt ende gras
Was al van bloede nat
Oec en swigic v niet dat
[ ~ ]hoe menech moede
Daer lach ende wentelde inden blode
Her moises die[ ~ ]here
Dien in therte derde sere
[ ~ ]her erisoen stac ter neder
[ ~ ]gerne wreken weder
Ende sere omme met snelre vart
Comen geuaren te erisone wart
Die sere street op die ioeden
Die hem strijt weder boeden

+ r^oa

[p. 120]

1065

[ ~ ]sine vromelike wederstoeden

 

Ende hem ende die sine verloeden

1065

Her moises es ane hem comen

 

Ende heft sijn suert genomen

 

Ende slochene op den helm bouen

 

Ende heft hem thoet geclouen

 

Welna toten ogen toe

1070

Her erison viel neder doe

 

Op derde neuen dat ors sijn

 

Dies hem veruarde menech persijn

 

Die achterwert togen dore dat

 

Nochtan stredense altenen bat

1075

Tote in die stat van taberie

 

Want si gewonnen hadden die

 

Daer sijn si gelegen binnen

 

Tote dat si haren peis met minnen

 

 

 

⁺ Beide die stede ende na dat

1080

Soe dede hise hermonteren bat

 

Ende es weder gekeert daer na

 

Ant stat van iothapane

 

Dat die[ ~ ]

 

 

 

Hier staan zeven, totaal onleesbare regels.

 

Es [ ~ ]

1085

Ende hadde op sine [ ~ ]

 

[ ~ ]soe vele dat hise wale[ ~ ]

 

Nien can genomen al[ ~ ]

 

[ ~ ]le die coninc wel

 

Ende drusus al sonder spel

1090

M. hondert ende[ ~ ]

 

Die in die zee[ ~ ]

 

Crassus ende[ ~ ]

 

Brachtende des[ ~ ]

 

Alsoe vele dat houdic wale

1095

[ ~ ]en genen getale

 

Hoe veelre[ ~ ]octauiaen

 

Orisius doet ons verstaen

 

Dat onuertellec die scepe waren

 

Die in orienten varen

 

1095

 

[

 

]en genen getale

+ r^ob

[p. 121]

1100

Met augustuse den here van prise

 

Op den keiser antonise

 

Doe si quamen egipten bi

 

Ende orienten vernamen si

 

Dat antonis ende cleopatra

1105

Hem quamen met haren scepen na

 

Alse die gene die willen striden

 

Scardense in allen side[n]

 

Ende daden hare scepe vort va[ren]

 

Want die went hi was tewaren

1110

Met hen ende hebben opgetogen

 

Haer seil soe si hoechst mogen

⁺ Voor 2/3 afgesneden; op enkele woorden na vrijwel onleesbaar.

⁺ Afgesneden; slechts het laatste kwart van de kolom is bewaard. Grotendeels onleesbaar.

⁺ Ontfaet ons ende oec die stede
Siet ende nemt die slotele mede
Ende laetse tuwen herscape boren
Edel keiser vtuercoren
[-]ende seide
[ ~ ]ende sijnse aldus doet beide
Antonis ende cleopatra
[ ~ ] ic v ontfa
Dos heftse octauiaen
Harde vriendelike ontfaen
Ende voer met hen int stat
Daer hi was ontfaen bat
Dan ic v vertellen can
Daer bleef in die edel man
Liggende alsoe lange wale
Tot si weder quamen altemale
Sine liede die vtwert waren
Tyberius die was geuaren
In egypten dat hi wan
Ende bracht al den keiser an
Ende settet al gemeinlike
[ ~ ]onder een keiserrike
Ende brachtere met hem ene partie
[ ~ ]tote in alexandrie

+ r^oc

+ v^oa

+ v^ob

[p. 122]

 

[ ~ ]dat si noch souden vort

 

Anehoren des keisers wort

 

{K]erle die coninc die in meden

 

Was met sinen heere gereden

1140

Brachte onder die medine

 

Sonder enege grote pine

 

Want tirste dat die medine vernamen

 

Dat die romeine op hen quamen

 

Ende oec mede dat ware doet

1145

Antonis die here groet

 

Ont[ ~ ]si dat verstaet

 

[ ~ ]mochte comen al quaet

 

Ende namen in hare hande

 

Alle die slotele vanden lande

1150

Ende sijn iegen kerlen comen

 

Tote daer sine hetn vernomen

 

⁺ Kerle antwerde die baroen

 

Ende dat salic gerne doen

 

Die slotele soe nam hi tewaren

1155

Ende die gisele die mede waren

 

[ ~ ]wart

 

Co[ ~ ]op die vart

 

Doe woude hi vort in persen varen

 

Maer die persine wet tewaren

1160

Warens versien harde wale

 

Ende drogen ouer een altemale

 

Dat si vrienscap wouden maken

 

Metten romeine in allen saken

 

Ende senden hen gisele harde vele

1165

Datse in ernste noch in spele

 

Nemmermeer mesdoen en souden

 

Jegen den keiser. maer houden

 

Ouer here euwelike

 

Oec sendense den keiser rike

1170

Die romsce vanen dat verstact

 

Die wilen hadde mitridaet

 

Verloren ende men hem daer nam

 

Doe hi opt end in rome quam

 

Ende oec die banieren al

+ v^oc

[p. 123]

1175

Die si wonnen groet ende smal

 

Ende [ ~ ]

 

Op crassuse die al[ ~ ]

 

Dat gone datsi hem goten in

 

Die sendense hem no meer no min

1180

Ten tekene dat sine begeren

 

Nemmermeer te[ ~ ]deren

 

No torlogen opt romsce rike

 

Si willen hem dienen euwelike

 

Dos heftse kerle oec ontfaen

1185

Ende kerle sentdese enwech saen

 

Den keiser in alexandrie

 

Ende kerle ende sine partie

 

Voer henen vort toten inden

 

Die [ ~ ]haren rad vinden

1190

Dat si willen euwelike

 

Dienen den romscen keiser rike

Fol. III (190/195 × ca. 130 mm; 2 kol., met geringe overblijfsels van een derde; ca. 41 rr.)

Brussel, K.B. 19613 (1)

⁺ Droflike soe ginc hi doe
Te octauiane toe
Ende seide hem her keiser rike
Ende es vermort jammerlike
Quintilius alsict versta
Int dlant van junonia
Vanden verradere negelane
Die ons meest den strijt brachte ane
Darwi op junonia streden
Maer hi vlo van bloetheden
Doe wi int lant comen waren
Ende wi en wisten warwert varen
Ende oec werwert hen na riden
Ende daerbi soe lietewijt liden
1210Nv es hi doer mi int lant comen
Ende heft den hertoge dlijf genomen
Dat mi donct iammer al te groet
Octauiaen seide sem mine doet
Dats mi sekerlike suar
Die boden dede hi ropen daer
Sylo ende beluse mede.

+ r^oa

[p. 124]

 

Die van rienen quamen verreden

 

Ende bat hen dat men hem seide

1215

Hoe dat quam die waerheide

 

Dat die goede quintilius

 

Ware vermort bleuen dus

 

Sylo seide dat sal ic v

 

Edel here vertellen nv

1220

Gelijc dat dat ouer warheide

 

Te rienen die selue spiere seide

 

Diene int wout hadde bespiet

 

Daer die hertoge sijn leuen liet

 

Hi wart geuaen doe dandere vloen

1125

Ende ic salt v here weten doen

 

Gelijc hi lude vore die stede

 

Te rienen darmenne verdede

 

Doe sloch hi ane ende seide al

 

Die waerheit beide groet ende smal

1230

Hoe die hertoge wart vermort

 

Ende die tue andre vort

 

Ende oec soe seide hi hen mede

 

Hoese al dat[

 

 

 

⁺ Gerecht keiser ende here

1235

Want si begeren harde sere

 

Te wrekene den hertoge fijn

 

Ende omme tongemake sijn

 

Ay las seide octauiaen

 

[ ~ ] es dese goede man gedaen

1240

Sonder scout dats scade groet

 

Si selen ontgelden sine doet

 

Op dat ic leue cortelike

 

Drususe riep die keiser rike

 

Ende seide nemt hier tuwen doene

1245

Romeinen .x. legioene

 

Ende vart in junonia

 

Daer es vermort alsict versta

 

Die goede hertoge quintilius

 

V geuic dlant her drusus

1250

Ende sijt here ende hertoge daer

 

Mar dat wet wel al ouer waer

 

Dat gi moet negelane saen

+ r^ob

[p. 125]

 

Ende alle diegene die hem bestaen

 

Ende alle oec die[ ~ ]

1255

Die ter mort mede waren

 

En laetten v ontgaen[ ~ ]

 

Doet hen hare mort[ ~ ]

 

Drusus seide dat sal gescien

 

Magicse metten ogen sien

1260

[D]os heft her drusus ontfaen

 

Vanden keiser octauiaen

 

Junonia gelijc te voren

 

Quinctilius dede die hertoge vercoren

 

Ende voer derwert als here cone

1265

Ende voerde met heme legione

 

Romeinen die hi kinde goet

 

Ende voer darwert met groten spoet

 

Tote dat hi in junonia quam

 

Ende tirst datment int[ ~ ]

1270

Sijn si iegen hem geuaren

 

⁺1275 Gelijc si he[

 

Ende soe wa[

 

Hierom me[

 

Ende en best[

 

Die vanden I[

1280

Datsi hem[

 

Alsi daden w[

 

Ende drusus[

 

Es geuaren[

 

Daer hi dede[

1285

Heme ende si[

 

Alse hi nae[

 

Want hi g[

 

Quintiliuse[

 

Ende sal den on[

1290

Ende auont[

 

[ ~ ]

 

Ende

1305

⁺ ]e doen

 

]vrome baroen

 

[ ~ ]waer

 

]daer naer

 

[ ~ ]

1310

[ ~ ]

 

[ ~ ]

 

]niet op

 

]s wel na

 

]junonia

1315

]dese raet

 

]dat verstaet

 

]s gekeert

 

]hertogen wert

 

]saen

1320

]herte heren vaen

 

]sekerste pas

 

[ ~ ]was

+ r^oc

+ v^oa

[p. 126]

 

⁺ Van eenen[

 

Dien g[

1295

Hadde ge[

 

Omme te ver[

 

Om wat[

 

[ ~ ]seide[

 

Wat die s[

1300

Ende die nv[

 

 

 

Volgen ca. 10 onleesbare regels.

 

 

 

Weder te sinen[

 

Ende quam da[

 

Ende vertel[

 

Van node[

 

 

 

Wat volgt is onleesbaar.

 

[ ~ ]

 

]junonia

1325

]e stede

 

]sere mede

 

]t

 

[ ~ ]vart

 

negelaen

1330

]ch vergaen

 

De rest is onleesbaar.

 

Ende drusus die wel siet daer

 

Dat[ ~ ]es harde suaer

 

Sende sine spiere te[ ~ ]

 

Al omme[ ~ ]

1335

[ ~ ]oppenbare

 

[ ~ ]entwaren

 

[ ~ ]dese gewade

 

[ ~ ]dese pade

 

[ ~ ]nde[ ~ ]

1340

Oec[ ~ ]hare viande

 

Die boden sijn enwech geueren

 

Die den pas te soekene geren

 

[ ~ ]beneden

 

Soe Bochten sijt niet ende [ ~ ]

1345

Ende her negelaen die doe sach

 

Datmen sinen dijc belach

 

Was harde droue wet vorwaer

 

Ende peinsde in sijn herte daer

 

Ic mochte bi v bliuen veel te lange

1350

Soe dat ic[ ~ ]bi beduange

 

Hier m[ ~ ]wel

 

Ende[ ~ ]een euel spel

 

Niet het dat ic te perde vlie

 

Ende haestelike henen tie

+ v^oa

[p. 127]

1355

Cledere vander suauen maniere

 

Dede hi ane ende harde ondiere

 

Van gewerke soe waren si

 

Ende aldus[ ~ ]geloues mi

 

[ ~ ]ten plach

1360

[ ~ ]versach

 

[ ~ ]ane dede

 

[ ~ ]groete sothede

 

Dat een rike es in sijn lant

 

Ende buten een arm triwant

1365

Maer emmer[ ~ ]buten rike

 

Ende wille hi leuen thws armelike

 

Alsoe dede negelaen

 

E[nde] en woude van hws niet gaen

 

Met ermoede in ander lant

1370

Dos ginc hi wech alse een triwant

 

Tote[ ~ ]vore in die stat

 

 

 

⁺ Soe[ ~ ]negelaen gesent

 

Vanden [ ~ ]ent

 

Van [ ~ ] ende doen negelane

1375

[ ~ ] hebben begane

 

Om te bespiene in dat heere

 

[ ~ ]dat orloge ter were

 

Nemt hier v[ ~ ] want si

 

[ ~ ]hebben gegeuen mi

1380

Doe seide die here soe comt naer

 

Doe ginc hi int scepe daer

 

Ende doe hi quam den perde bi

 

Reicte negelaen geloues mi

 

.Ij. penninge die selueren waren

1385

Die veschere hi sach tewaren

 

Dat sine clede groet ende smal

 

Met penningen waren doresteken al

 

Doe peinsde hi in sijn herte wel

 

Dat die triwant meinde el

1390

Dan vte comen omme spien

 

Doe hiet hi[ ~ ]te lande[ ~ ]

 

Waer hi best op te[ ~ ]

 

Doe sach hi te lande wert

 

Ende[ ~ ] verheuen

+ v^oc

[p. 128]

1395

[ ~ ]negelane gegeuen

 

Op thoet enen slach soe suaer

 

Dat hem die hersenen scieden daer

 

Ende in dat scep viel ter neder

 

Die veschere hi hem sloch weder

1400

Soe dat hi [ ~ ] was doet

 

[ ~ ]valscheit groet

 

Her negelaen ontgouden wale

 

Die gene[ ~ ]altemale

 

Dat hi[ ~ ]een cater

1405

Darna soe warphine int water

 

Ende ontnaide sine cledere al

 

Dat gewen en was niet smal

 

Dat die veschere heft gewonnen

 

Op dat bijt sal verbergen connen

1410

Maer welde die es alsoe groet

 

Te verdragene dat verstoet

1412

Dat cume sal sine noet

Aantekeningen bij de tekst

Fol. VII (vss. 1-248 is samen met fol. V gemonteerd in een moderne gekartonneerde band, evenwel abusievelijk, zodat r^o en v^o met elkaar zijn verwisseld.

Vs. 2 de constructie is niet zeer duidelijk; Mnl. Wdb. 3, 2018 kent de uitdrukking enen wive crachte doen ‘geweld plegen op een vrouw’ - 5 ontgouden bezuurd, er boete voor gedaan; ontgouden is, naast een niet bestaand *ontgolden, de gewone vorm van het part. pret. van ontgelden (Van Loey, Mnl. Spr. I, § 58c, II, § 96) - 19 bedeeruen in het verderf storten; het vocalisme kan oostelijk zijn, maar komt voor in het gehele mnl. taalgebied - 28 heme deze oudere vorm van het pron. pers. komt in literaire en ambtelijke taal wel meer voor, nog tot in de 14e eeuw (Van Loey, Mnl. Spr. I, § 28) - 35 gert wenst, verlangt; Mnl. Wdb. 2, 1535-60 vv. geven de indruk van een spreekwoord, een gezegde; dergelijke volkswijsheid vindt men vaak in oudere teksten, cfr. Reinaert en Karel ende Elegast - 66 derhalve was de toestand hachelijk waarin Julius zich bevond - 100 vv. zijn niet zeer duidelijk; betekent het ‘wat Pompeius benadeelde op de ondoordachte dwazen (d.w.z. de soldaten van Julius Caesar), doordat hij door zijn makkers aan zijn lot was overgelaten’? - 118 in haer gemoet quamen samentroffen, op elkaar botsten; Mnl. Wdb. 2, 1370-134 dlant verboet verbood het land te

[p. 129]

betreden, Mnl. Wdb. 8, 1485; misschien is de tekst corrupt en moet men lezen soe dat hare sone haer dlant verboet - 182 velde tale neervelde (< te dale) - 192 bloet ongezadeld, Mnl. Wdb. 1, 1320; volgens de context is men evenwel gerechtigd te verwachten dat de paarden wel gezadeld, maar zonder ruiter rondlopen, omdat deze reeds gedood is of van zijn paard gevallen; misschien ook is bloet hier alleen maar een stopwoord zonder veel inhoud - 208 vingen ten wapenen grepen naar de wapens - 216 hilden zich bevonden, geposteerd waren; Mnl. Wdb. 3, 643-44-240 vv. en is zo hevig op hem ingelopen - 243 gerachte raakte, trof.

Vs. 260 settic v ter hant breng ik onder uw macht, uw gezag - 261 besiene < besiet (e)ne - 267 dat grau het grauw, het gepeupel, vermoedelijk hier in de algemene bet. van volk - 289 vv. het stuk perkament dat links boven van het blad is afgescheurd, moet er nog geweest zijn toen Willems de fragmenten te Brussel ontdekte; wij geven hieronder zijn transcriptie, zoals men die in Gent U.B. MS 2145 kan weervinden:

Dienen     danen
Ende dit gaf   dien keiser fijn
Tyberiuse sinen stijfsone
Dies sere blide was die gone
Maer hine woude engene crone
Spannen al was sijn rike scone
Om dat hi woude metten stijfvader
Varen winnen dlant algader
Maer sinen neve riep hi Tritone
Die vrome was ende mede cone
Ende beval hem ernstelike
De     sijn rike

(eene regels onleesbaer)

ende niet anders

319 vv. te Rome ben je medeplichtig geweest aan de moord op mijn oom - 385 op vwen troest in vertrouwen op u; Mnl. Wdb. 8, 717-388 vv. ik weet hier niet al te best waarheen - 394 reusch van dit woord kent het Mnl. Wdb. 6, 1312 alleen de betekenis ‘reusachtig’; past die betekenis hier? - 425 dos nevenvorm van dus ‘aldus, op die manier’.

Vs. 482 in hogen opgewekt, in zijn schik - 487 vv. als hij kan, zal hij hen het verblijf beletten nog vóór het duister wordt - 492 tas troep, bende - 495 luttel doech weinig baatte, van weinig nut was - 519 sonder bekin buiten kennis; Mnl. Wdb. 1, 777-524 degen ridder, held - 528

[p. 130]

sadelbome elk der twee kromme houten die vorm aan het zadel geven; Mnl. Wdb. 7, 25-538 hachte gevangenis - 551 ombe (= omme) behoort volgens Van Loey, Mnl. Spr. II, § 104 nog tot de 13e eeuw, zodat deze vorm, die misschien uit de legger van ons hs. is overgenomen, zou kunnen wijzen op de hoge ouderdom van de tekst - 555 vergramen zich boos maken, kwaad worden - 559 deus vocatief van lat. deus ‘God’, in het mnl. gebruikt als uitroep van verbazing of om sterke aandoening te kennen te geven; Mnl. Wdb. 2, 143-563 die mindre menege de minderheid.

Vs. 566 alse die onwerde met minachting en/of onverschilligheid; Mnl. Wdb. 5, 1571-583 in sijn doen in zijn dienst; Mnl. Wdb. 2, 254-590 nose lawaai, rumoer - 595 ontmoet vijandelijk treffen - 603 nigtere van het verbum nicken ‘zich buigen, zich bukken’; zie Mnl. Wdb. 4, 2450 waar vss. 601-03 in het bewijsmateriaal voorkomen - 620 iet meschien iets kwaads overkomen - 631 wesen tachter neerslachtig zijn; Mnl. Wdb. 1, 20-650 toe daarenboven, bovendien - 669 die verstand heeft van met wapens om te gaan - 697 wij kunnen moeilijk aan hem ontkomen - 719 bestaen overvallen.

Vs. 732 vv. was vermonteert een ander paard had bestegen (omdat hij in de strijd eraf geworpen was); Mnl. Wdb. 8, 2167-740 bestoet zie vs. 719-745 ontwinct door een zijdelingse beweging ontkomen; Mnl. Wdb. 5, 1416-759 eer iet lanc aanstonds - 771 degen zie vs. 524-772 williclike dapperlijk - 777 vv. ware het zwaard niet naar beneden tot op de schouders afgegleden - 796 vloechte vervloekte, verwenste - 811 voerbaer voornaam, aanzienlijk; misschien ook: zich onderscheidende door dapperheid en moed, zie Mnl. Wdb. 9, 944-848 is o.i. een corrupteel; het vers heeft hier weinig te betekenen en is nagenoeg gelijk aan vs. 854: heeft de kopiist misschien enige regels overgeslagen en de fout tijdig bemerkt? - 856 ontgelden zie vs. 5-865 ontmoet zie vs. 595.

Vs. 882 slans door assimilatie < slants - 980 en verwierf daar grote roem - 984 met genen kere op generlei wijze, in geen geval - 992 geuinden weervinden - 994 te storne verwoesten, vernielen - 1024 harde bi zeer nabij - 1064 verloeden pret. van het verbum verladen ‘overlast aandoen’ - 1080 hermonteren opnieuw te paard stijgen; Mnl. Wdb. 3, 378-1082 iothapane misschien Jotapata, in Galilea - 1098 onuertellec ontelbaar - 1100 van prise aanzienlijk, voornaam - 1110 vv. opgetogen haer seil het zeil gehesen - 1114 boren behoren; cfr. Mnl. Wdb. 1, 1378 waar slechts twee voorbeelden worden aangehaald - 1140 brachte onder onderwierp - 1155 gisele krijgsgevangenen, inz. gijzelaars - 1161 drogen

[p. 131]

ouer een werden het erover eens - 1171 mitridaet wschl. Mithradates VI van Pontus, die tussen 88 en 63 v.Chr. drie oorlogen voerde tegen de Romeinen, maar tenslotte de nederlaag leed.

Vs. 1201 van bloetheden uit lafheid - 1209 sem mine doet bij mijn dood (sem wordt herhaaldelijk gebruikt bij aanroepingen en bezweringen) - 1213 rienen wellicht Rhenen a/d. Rijn, nu in de provincie Utrecht; in 855 voor het eerst genoemd in een schenkingsakte van het klooster Werden, kreeg stadsrechten in de 13e eeuw - 1221 spiere verspieder, spion - 1226 lude bekend maakte - 1227 verdede ombracht, uit de weg ruimde - 1228 sloch hi ane begon hij te spreken; Mnl. Wdb. 1, 149-1241 ontgelden zie vs. 5-1242 cortelike spoedig, weldra - 1274 geseelt misschien houdt dit werkwoord verband met het substantief sele (sale) ‘in een sale brengen, herbergen’; het Mnl. Wdb. 7, 92 vermeldt een got. werkw. saljan ‘herbergen’ - 1342 geren zie vs. 35-1346 belach belegerde - 1355 vander suauen maniere naar Zwabische aard - 1356 vv. ondiere van gewerke lelijk van maaksel - 1406 ontnaide tornde los.

Gent Brussel

dr. w.e. hegman

Voor de oplossing van de abbreviatuur vgl. vs. 151 tote tholomeum (met nasaalstreepje boven de u).

hi, ontbr. in hs.

Hs. wijsceliken.

Scheur in perkament.

De O is in het hs. niet ingevuld.

Hs. dine.

Hs. igen.

Hs. steden, met een r boven de regel ingevoegd.

Hs. want, t boven de regel ingevoegd.

Hs. bandezide, met r boven de regel ingevoegd.

Hs. Ende weet men wi.

Hs. fycoene.

Gaatje in perk.

Hs. scilwachte.

In het hs. is de S oningevuld; en[de] claer, wegens plaatsgebrek boven de regel geschreven.

Hs. Die heren di.

Gaatje in perk.; hs. fisone. 222 Hs. alexandrie. 223 hi, ontbr. in hs.

De punt na viende is onzeker.

Beginletters weggesleten.

Beginletter weggesneden.

Beginletter weggesneden.

Gat in perkament

Beginletter weggesneden.

In het hs. is de N oningevuld.

Gaatje in perk.

Gaatje in perk.

Regel in het hs. midden doorgesneden.

In het hs. is de A niet ingevuld.

In het hs. is de c gevlekt en onleesbaar.

Hs. lijfs, met doorgestreepte s.

Hs. ontgaen, verbeterd uit: ontdaen.

In het hs. is de A oningevuld.

Hs. neder na een doorgestreept stede.

De Vreese leest: hoghe.

Hs. Deu. Deze vorm komt, voor zover wij weten, in het mnl. niet voor, wel in het mhd. (dêu). Cfr. MnlWdb. 2, 143.

In het hs. is de G niet ingevuld.

Hs. welde.

Hs. goet, boven doorgestreept g^ot.

De Vreese leest verkeerd: Troym; er staat een duidelijke stip boven wat hij voor het eerste been van de m houdt.

Voor de spelling niit cfr. vs. 610 griic.

Hs. voet, met een punt onder de e en nog een andere letter, wellicht r daarboven.

Hs. fx; lees lx (?)

Hs. sijn, boven de regel ingevoegd.

Hs. gode, met een nauwelijks zichtbare e boven de o.

Hs. stuellike, met een punt onder de eerste e; stullike zal wel zijn stuerlike ‘onstuimig’ (De Vreese). Of moet men lezen stillike ‘heimelijk, in stilte’ ('n suggestie van prof. Van Loey)?

Hs. tue warre, met punt onder de u.

Hs. toe, boven de regel ingevoegd.

Hs. we (?); de l is niet duidelijk.

Scheur in het perkament.

Hs. letters middendoor gesneden.

Hs. daet.

Hs. torment, verbeterd uit: tormeng.

Hs. Want.

In het hs. is de I oningevuld.

Hs. di oem.

De Vreese leest ten onrechte: wordt.

De Vreese leest: alle.

Hs. ontkeren, wegens plaatsgebrek ter hoogte van vs. 726, met verwijzingsteken.

Hs. liet.

In het hs. komt vs. 739 vóór vs. 738, evenwel met een verwijzing (b-a) in de linkermarge.

Hs. voet, verbeterd uit: woet; die, ontbr.

Gaatje in perkament.

Enkele letters onleesbaar door schadelijk reagens.

Hs. tscuert.

Hs. gecoft, met een l boven de regel ingevoegd.

Hs. scilde, boven een doorgestreept: arme.

Gaatje in perk.

In het hs. is het laatste woord, zelfs onder de kwartslamp, niet duidelijk leesbaar; er kan ook sal staan.

Hs. En.

Hs. dise.

Hs. Bleue.

Hs. tenen, verbeterd uit: genen.

Hs. suiren, met doorgestreepte i.

Hs. En.

Hs. dine.

Hs. coningine.

Hs. di.

springt ca. 10 mm in; waarschijnlijk begon het vorige, nu weggesneden vers met een (oningevulde) lombarde.

In het hs. is het woord toren onzeker.

Het laatste woord is onzeker.

Hs. Was, met t boven de regel ingevoegd.

Hs. steken.

In het hs. begint de regel met een (verkorte?) eigennaam die wij niet hebben kunnen ontcijferen.

De eerste letter van swigic is onzeker; er zou ook zwigic kunnen staan.

Achter dit vers staat iets geschreven dat wij niet hebben kunnen ontcijferen.

Het laatste woord is onzeker.

Hs. dies.

In het hs. is de K oningevuld.

Hs. sentden, met doorgestreepte t.

Hs. Dine.

De laatste twee woorden zijn onzeker.

In het hs. is de D oningevuld. Links van de kolom staat een duidelijke representant.

Hs. leue.

Gaatje in perkament.