Spiegel der Letteren. Jaargang 17

[p. 301]

In margine

Fictionaliteit en niet-referentialiteit betwiste evidenties

Een centraal probleem voor elke vorser is het vinden van een geldige maatstaf voor het afbakenen van zijn studiegebied. Het ligt voor de hand dat, als men bevredigende resultaten wil boeken, eerst een antwoord dient gezocht op de vraag: ‘Wat zijn (de) essentiële kenmerken van mijn studieobject?’, eer men, met een gerust geweten, kan antwoorden op de vraag: ‘Behoort dit tot mijn studieterrein?’; m.a.w. de logica vergt dat: ‘Wat is literair?’ voorafgaat aan: ‘Behoort deze tekst tot de literatuur?’.

Dat men tot hiertoe veelal over dit bezwaar is heengestapt en deze elementaire procedure geweld heeft aangedaan door de klip te omzeilen en dan te doen alsof er geen klip bestond, verklaart voor een goed deel het onbehagen dat de hedendaagse criticus besluipt als hij zich bezondigt aan literatuurgeschiedenis. Strikt genomen beantwoordt de literairhistoricus (impliciet) enkel de tweede vraag, dit bij gebrek aan betrouwbare en algemeen aanvaarde maatstaven om de eerste te beantwoorden. Hij redt zich doorgaans door een beroep te doen op een min of meer ruime consensus vigerend onder specialisten, te weten: lieden die hem in zijn vak zijn voorgegaan en soms uiteenlopende maar altijd tot op zekere hoogte subjectieve criteria hebben gehanteerd voorzover zij betrekking hadden op het literair karakter van de tekst. Het is natuurlijk zeer de vraag of strikt objectieve criteria kunnen gevonden worden in deze geesteswetenschap en of wij niet altijd zullen aangewezen zijn op oordelen die, in het gunstigste geval, als intersubjectief kunnen genkenmerkt worden.

Een middel om zich uit de situatie te redden is het criterium van de fictionaliteit voorop te zetten. In deze optiek behoren tot de literatuur de teksten die zich als fictie aandienen: de lyriek, de roman, de novelle, het sprookje, het toneel stricto sensu, met uitsluiting van het essay, de historische of wijsgerige traktaten, de gelegenheidsliteratuur, enz. Als literair beschouwt men de tekst die zich duidelijk, onmiskenbaar aandient als fictie, zich a.h.w. afsluit van de referentiële wereld. Op empirische gronden kunnen twee bezwaren tegen deze enge opvatting van de literatuur en de literaire tekst worden geopperd: 1. Andere dan fictionele teksten vertonen literaire kenmerken en omgekeerd is niet iedere fictie literair; 2. De fictionaliteit is altijd betrekkelijk. Om het een tikje tautologisch te formuleren: wij herkennen de fictie als zodanig in de mate waarin zij zich afzet tegen onze ervaringswereld, de zgn. referentiële wereld, wat dus wil zeggen dat voor de lezer de referentiële wereld, zij het als achtergrond, voortdurend aanwezig blijft in het bewustzijn.

Fictioneel betekent bijgevolg niet: niet-referentieel. Integendeel, literaire fictie, waardevolle fictie (die nog gedefinieerd moet worden) stelt precies vragen

[p. 302]

omtrent de wereld en het leven. Zo ik niet kan aantonen dat de fictionele tekst waardevol is in de mate waarin hij fundamentele vragen opwerpt omtrent de referentiële wereld, dan kan ik toch stellen dat een fictie die volkomen gratuit zou zijn, die naar niets verwijst, volledig losgekomen dus en zonder enig verband met onze ervaringswereld, die geen vraag (vragen) opwerpt omtrent het bestaan, een geschrift in de leegte a.h.w., een spel dan, en niets meer dan een spel, ons alleen (kortstondig) kan boeien, als zodanig, niet herhaalbaar is, want niet gelaagd. Zulk gewrocht mist dan de essentiële dimensie die het tot literatuur kan verheffen.

Hieruit volgt dat de niet-referentialiteit onbruikbaar is als criterium om te bepalen of een tekst al dan niet literair is. Met de fictonaliteit zit het anders. Een literaire tekst kan gekenmerkt worden als metaforisch. De metafoor ontstaat door een bijzonder taalgebruik en/of door een specifieke structurering en organisatie van de tekst. Het literair karakter van een tekst zal dus langs twee wegen moeten worden vastgesteld: 1. de specifieke referentialiteit, als hierboven geschetst; 2. het bijzonder taalgebruik en de eigenaardige structuur die leiden tot 1.

Wij willen het hier enkel hebben over het eerste aspect. Het tweede is, al geruime tijd, voorwerp van onderzoek, en bovendien veel te ruim om in dit enge kader ook maar even aangesneden te worden. Omdat er zoveel misverstand - in het gunstigste geval: miskenning - heerst omtrent de referentialiteit van de literaire tekst, graag nog volgende opmerkingen.

Het spreekt vanzelf - of ten minste wij weten uit ervaring - dat niet elke literaire tekst op dezelfde manier aan de werkelijkheid, d.i. het beeld dat wij ons van de werkelijkheid vormen, refereert. Het behoeft nauwelijks gezegd dat dit werkelijkheidsbeeld uiteraard subjectief is, want gevoed door individuele levensfeiten die zich voordoen in een niet herhaalbare context, verstandelijke en emotionele ervaringen die samen, in een telkens eigen-aardige combinatie, onze culturele achtergrond vormen. Het is deze culturele achtergrond die, op de een of andere manier, geactiveerd wordt door de lectuur (of het anderszins vernemen) van een ‘literaire’ tekst. Dit impliceert nog niet dat de literaire tekst uitsluitend connotatief fungeert, waar de niet-literaire tekst denotatief te werk zou gaan. Als dat zo was, dan zouden wij al over een criterium beschikken dat de ‘literariteit’ van een tekst bepaalt. De feiten vertonen een veel complexer uitzicht.

Geen enkele lezer, begaafd met een minimum aan receptiviteit, in staat dus een literaire tekst als zodanig te benaderen, zal een lyrisch stuk ‘au pied de la lettre’ nemen, m.a.w. het louter denotatief ontcijferen. Schematisch kan men zeggen: hoe lyrischer de tekst, hoe meer connotatieve waarde hij heeft. Met de bekende formule van M. Nijhoff: ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’, wordt impliciet aangeduid dat de poëtische waarde van een tekst in de metafoor wortelt. Nu is het zo dat het gebruik van de metafoor in de lyriek sterk verschilt van het gebruik ervan in de roman of de novelle. Het verhaal is als geheel een impliciete metafoor, ook als in de tekst nauwelijks met overdrachtelijk taalgebruik

[p. 303]

gewerkt wordt, m.a.w. ook als, strikt stilistisch, deze stijlfiguur in de roman niet vaker voorkomt dan in de gewone omgangstaal. In het verhaal, binnen de grenzen van het narratief verband, gaat de lezer veelal denotatief te werk, d.w.z. hij speelt met de schrijver mee, doet alsof, en refereert aan de elementen van de hem verstrekte fictieve werkelijkheid om de totale realiteit van het boek, of liever een totale werkelijkheid door middel van het boek, al lezende, te kunnen opbouwen. Eenmaal dit verschil aanvaard tussen lyriek en epiek, moet men wel constateren dat de ultima ratio van beide soorten van teksten de referentie is aan een globaal beeld van de werkelijkheid, waaruit zij gegroeid zijn, en waarnaar zij verwijzen, en wel in deze zin dat elke literaire tekst door middel van de taal de geldigheid van ons wereldbeeld in twijfel trekt.

l. gillet