Spiegel der Letteren. Jaargang 17

[p. 138]

De door Blaeu gedrukte edities van de Gysbreght

urbi antiquae
quondam civis,
cum gratulatione

In haar artikel over dit onderwerp¹ volgde mevrouw E. Oey-de Vita een aanbevelenswaardige methode door de passages uit de brieven van Vossius en De Groot, die zij vertaalde, ook in extenso in het Latijn op te nemen. Zo nodigde zij ertoe uit om ‘ad fontes’ te gaan en ‘suis oculis cernere’².

Dan moet wel worden geconstateerd, dat de vertaling vaak teleurstelt. Om te voorkomen, dat deze teksten, zoals ze daar staan, in de literatuur over de Gysbreght voortleven, geef ik een aantal correcties³. Het blijkt wel, dat schrijfster wat moeite heeft met haar Latijn, althans met dit Latijn. Op zichzelf is dat niet uitzonderlijk, misschien ook wel: niet verwonderlijk - heeft een bekend Neerlandicus niet gezegd: ‘alle Latijn, is moeilijk’? Maar men schrome toch niet hij een latinist of bij neolatinisten aan te kloppen. Hun hulp had zeker kunnen voorkomen, dat Vossius' mededeling over Blaeu's nieuwe drukkerij zo geheel werd misverstaan. In noot 45 leest men, dat die drukkerij spoedig in gebruik zal worden genomen en dat Blaeu elke dag een zending Griekse typen uit Frankfurt verwacht: ‘emisse constat’: dat hij ze gekocht heeft, staat vast. De weergave ‘de uitgeverij staat stil’ is even schilderachtig als voor het erop gebaseerde betoog fataal.

De passage uit de brief van Vossius aan De Groot van 6 jan. 1638 ‘Diu quominus ageretur obstitere aliqui Presbyterii, ut arbitror nomine’ treft al evenzeer door onjuiste weergave. Zelf meende ik - daar ik, door de ‘ouderlingen’ verleid, ten onrechte Presbyteri las - te moeten vertalen: ‘enige predikanten hebben het opvoeren van het stuk lang tegengehouden, naar ik meen om Uw titel’, totdat ik de tekst van het ms. kon raadplegen. Het blijkt, dat Vossius schreef: ‘Diu, quo minus ageretur, obstitere aliqui, presbyterii, ut arbitror, nomine’⁴: ‘enigen, enige personen¹⁰ hebben het opvoeren van

1 Spiegel der Letteren 15 (1973) 81 vv.

2 p.s. allen, Opus Epistolarum Erasmi I, Oxonii 1910, ep. 182, lin. 187.

3 In n. 53 betekent ‘forte’: misschien. In n. 49 wordt bedoeld: opdat alles sneller dan verwacht (boven verwachting snel) ten einde wordt gebracht. Onnodig is daar dus: . ‘Operae’ (n. 46) betekent: zetters, personeel - voor de omvang daarvan en voor die van Blaeu's oude drukkerij lijkt van belang dat ‘bini’ (n. 49) wel betekent: telkens twee. In n. 74 wordt gezegd, dat Blaeu Jr. zowel Janssonius als de kosten noemde als oorzaak van de vertraging van de druk der Anthologie. In n. 32 staat dat het stuk (id) aan burgemeester De Graeff is ter hand gesteld met het verzoek zo goed te willen zijn het zorgvuldig door te lezen; en dat na de opvoering de bijval te groter was naarmate het publiek, dat er vol spanning naar uitzag, langer aan het lijntje was gehouden. Drukfouten in n. 43: haec, Janssonium, elegerim. (Voor de teksten zie men thans b.l. meulenbroek (ed.), De briefwisseling van Hugo Grotius, IX, 1973.)

4 Mevrouw Oey nam de tekst van noot 32 over uit Vossii Epistolae, Londen 1690 (maar schreef nomine inscripsit i.p.v. nomini). In Briefwisseling staat, naar het ms., Amstelia - men leze uiteraard: Amsteliam. De daar op p. 21, n. 13 en p. 63, n. 11 ongeïdentificeerd gebleven zoon van Vossius is Franciscus, zie brief van Vossius aan De Groot van 2 mei 1638.

10 Ik zou ‘ock’ willen onderstrepen. In het rapport van Bicker, het nieuwe stuk dat mevrouw Oey aan het dossier-Gysbreght toevoegt, correspondeert ‘de anstottelyckheyt in de commedie’ (sg.) met ‘de aenstootelijckste Baken’ (pl.) uit het verslag van de kerkeraadsvergadering van 7 jan. 1638, art. p. 90 en 88. Daarna vermeldt Bicker, dat het spel zijn glans quyt is: het verslag van de kerkeraad zwijgt hierover. Beide, Bicker en de scriba, verslaan eenzelfde rapport van ds. Visscher. Dat maakt de indruk, dat over twee punten is gerapporteerd: over wat ik samenvat als ‘paapse superstitien’ én over De Groots titel. Visscher zal beide hebben genoemd, maar de scriba heeft alleen oor gehad voor het eerste punt - zijn meervoud is emotioneel, en staat tegenover het nuchtere enkelvoud van de regent, aan wie de mededeling over de titel echter niet ontging. Mogelijk heeft ook ds. Visscher die titelkwestie, als ook voor hem van minder belang, maar terloops genoemd. Die titel zal ook minder de kerkeraad dan de gelijkgezinde burgemeesters en vroedschappen hebben geïnteresseerd; wie weet, vindt het bezwaar tegen de titel juist in die kring zijn oorsprong. De ‘aliqui’ van Vossius (n. 32) konden wel eens daar te zoeken zijn.

[p. 139]

het stuk lang tegengehouden, naar ik meen ter wille van de kerkeraad’. Van mijn op de onjuiste tekst opgebouwde betoog kon toen veel vervallen⁵. Wat kan blijven, volgt, hier.

De vertaling van ‘...ut arbitror nomine’ als ‘...naar ik meen om Uw titel’ werd me (ook) ingegeven doordat Grotius' titel bij de eerste editie duidelijk in het geding is geweest. Het exemplaar Harvard heeft aan het slot van de opdracht, in de subscriptio: uwe Exc. (ellentie) . De acht andere exemplaren van de negen die werden onderzocht (en ook, naar mij bleek, het exemplaar uit de Bibliothèque de l'Arsenal⁶) hebben: uwe E. (dele).

Verhelderend is een brief van De Groot uit 1641, die toont hoe gevoelig hij was op het gebied van de hem gegeven, of niet gegeven, titel (art. p. 100, n. 66). Hij is nijdig omdat Barlaeus in een brief de subscriptio wegliet, z.i. om maar niet de titel Excellentie te moeten schrijven. In de brief zelf, aldus De Groot, ‘moet hij zetten’ (‘ponet’) Illustris Amplitudo. De Zweden betitelen hem zelfs in particuliere brieven als Excellentia en Illustrissimus. Eerder heeft hij brieven (een brief?) van Barlaeus en Vondel hierom verbrand.

Inzake het exemplaar Harvard nu concludeert de schrijfster: ‘Het waren dus niet de predikanten, die één der persen van Blaeu een ogenblik tot stilstand brachten, maar Grotius.’ Waaraan ze vragenderwijs toevoegt: ‘Gysbrechts Amsterdam gaat in vlammen op: was Vondel bang dat met zijn treurspel hetzelfde zou gebeuren?’

De titel uwe E. zou dus op verzoek van Vondel op één pers veranderd zijn in uwe Exc., om dat exemplaar naar De Groot te kunnen sturen zonder het risico dat deze het in de haard smeet. Direct daarop zou het zetsel weer veranderd zijn en zouden verder alleen exemplaren met uwe E. zijn gedrukt.

Het lijkt te mooi om waar te zijn, dat we de provenance van het exemplaar Harvard zo precies zouden kunnen bepalen. Het is ook niet logisch. Vondel bedacht dan immers wel erg laat dat De Groot over de subscriptio uwe E. zou vallen. En: hij zou dus eigener beweging voor en na in de tekst van de opdracht tot vier maal toe uwe Exc. hebben laten zetten en in de subscriptio uwe E.? Een uniform uwe E. in tekst én subscriptio komt mij begrijpelijker voor.

Ik meen dan ook, dat een en ander precies andersom ligt. Eerst was, zoals in de tekst, zo ook in de subscriptio uwe Exc. gezet. Zo is men aanvankelijk ook gaan drukken. De zaak is bekend geworden en er is bezwaar gemaakt. Deze hetze tegen mijn titels, aldus De Groot, komt voort uit de intrigues

5 Blijkbaar heeft mevrouw Oey, die haar stuk juni 1972 afsloot, geen inzage gehad van het materiaal van de in 1973 uitgekomen Briefwisseling, deel IX, dat juist de brieven van 1638 bevat. De vertraagde aankomst in Parijs van Vondels dedicatie-exemplaar en van Vossius' brief van 6 jan. blijkt aan Willem de Groot te wijten, die ze pas 25 april doorzond.

6 Bijlage I, p. 109. Ik dank de Heer J. Guignard van deze bibliotheek voor zijn vriendelijke mededeling dd. 29 jan. 1975.

[p. 140]

van lieden die mij zeer slecht gezind zijn (n. 66). Hij doelt daarmee wel op de predikanten en hun aanhangers in de vroedschap en onder burgemeesteren. Voor deze lieden gingen in of voor 1641 Barlaeus en Vondel door de knieën. Voor deze lieden is Vondel m.i. ook in 1637, bij de druk van de Gysbreght, door de knieën gegaan.

Maar wel alleen ten aanzien van de subscriptio! Die valt immers het meest op. Daarnaar keek een Grotius (n. 66), daarnaar keek ieder het eerst. In de tekst van de opdracht is overal uwe Exc. blijven staan. Men zal ter drukkerij gepleit hebben, dat zo'n tekst nauwelijks door het grote publiek gelezen wordt; dat de opmaak te lijden zou hebben van het verwijderen van viermaal de letters xc, dat de tijd kort en kostbaar was, dat, als men anderzijds die vier lacunes openliet, dit juist op zou vallen, etc. Zo is eenn compromis bereikt en contrasteert uwe E. in de subscriptio, inderdaad nog opvallend genoeg, met het uwe Exc. in de tekst.

Het exemplaar Harvard is, dunkt me, een overblijfsel van die aan de eerste druk voorafgaande druk (ev.: proefdruk) waarvan katern 1 zal zijn vernietigd. Zoals dat pleegt te gaan^6a, een of meer katernen zullen zijn gespaard en bewaard - papier zal ook toen duur zijn geweest. Deed Blaeu een oogje dicht? Zag een gezel kans wat extra te verdienen door een of meer exemplaren met zo'n katern voor een of meer liefhebbers weg te werken?

Vondel zelf kon na al die deining moeilijk anders doen, lijkt me, dan aan De Groot een dedicatie-exemplaar zenden met uwe E.. Doelt De Groot daarop, als hij Vossius antwoordt: ‘gaudeo nomen meum quovis modo apud vos retineri’ - ik verheug me, dat mijn naam bij u hoe dan ook blijft bestaan? Vossius zei, dat Vondel het stuk aan Grotius' ‘illustre nomen’ opdroeg⁷: duidt dat op het uwe Exc. in de tekst en suggereert het, dat De Groot over het uwe E. heen zal willen zien? Direct daarop kwam de tweede editie van Blaeu's persen, met - men gelooft zijn ogen niet! zie bijl. IV, p. 111 van het art. van mevrouw Oey - in tekst én subscriptio: uwe Exc.. Op die tweede editie hadden de predikanten blijkbaar geen vat meer, en ze wilden (mochten, konden) dat misschien ook niet⁸.

Die predikanten en hun aanhang in vroedschap en onder burgemeesteren zijn het dus geweest, die Blaeu's pers ‘even hebben doen stilstaan’. Zij waren

6a Een dergelijk geval, waarbij één exemplaar bekend is, dat afwijkt van de rest van de editie, is [Erasmus], Iulius Exclusus, gedrukt door Martens in Leuven, sept. 1518. w. nijhoff-m. e. kronenberg, Nederlandse bibliographie van 1500-1540, nr. 3283 en 3284, en c. reedijk in Scrinium Erasmianum II, Leiden 1969, p. 369 en 375.

7 Briefwisseling IX, ep. 3603 dd. 28 mei 1638, p. 335 en 3414 dd. 6 jan. 1638, p. 22 (zie echter ook n. 8).

8 ‘Of de... bezoekers (bij de eerste opvoering) Blaeus eerste of tweede editie van het stuk in handen hadden, valt niet met zekerheid te zeggen’, a.c. p. 109. Als de tweede editie zo snel op de eerste is gevolgd, kan Vondel uiteraard aan De Groot een exemplaar van de tweede druk hebben gestuurd. Daartegen spreekt echter, dat de titelpagina aangeeft, dat deze door Vondel is ‘verbetert en verweert’ (o.a. met de letters xc!).

[p. 141]

het die zich tegen opvoering én uitgave⁹ hebben verzet, en die beide pas doorgang lieten vinden toen het stuk, met mogelijk wat wijzigingen in de uitvoering, ‘ock sijn glans quyt was’¹⁰, en de flonkerende titel uwe Exc., waarvan zij het licht niet konden verdragen, in de subscriptio door uwe E. was vervangen.

Bergschenhoek, 7 april 1975

Hendrik Chabotlaan 45

n. van der blom

9 In n. 63, p. 100 is de opmerking dat De Groot ‘bij uitstek gericht was op boeken en niet op toneelvoorstellingen’, op zichzelf wellicht juist, maar het probleem, ter oplossing waarvan zij moet dienen, is m.i. denkbeeldig. Voor De Groot lag het tegenhouden van de uitgave van de tekst en van de voorstelling op één lijn: het een impliceerde het ander; zie trouwens a.c. p. 94. Daarom zou de ten tonele gevoerde persoon, die De Groot in Parijs inlichtte over het tegenhouden (niet: verbod; cf. ‘de achterhoudingeé, p. 88) van de voorstelling niet expliciet hebben behoeven te spreken over de editie.

10 Ik zou ‘ock’ willen onderstrepen. In het rapport van Bicker, het nieuwe stuk dat mevrouw Oey aan het dossier-Gysbreght toevoegt, correspondeert ‘de anstottelyckheyt in de commedie’ (sg.) met ‘de aenstootelijckste Baken’ (pl.) uit het verslag van de kerkeraadsvergadering van 7 jan. 1638, art. p. 90 en 88. Daarna vermeldt Bicker, dat het spel zijn glans quyt is: het verslag van de kerkeraad zwijgt hierover. Beide, Bicker en de scriba, verslaan eenzelfde rapport van ds. Visscher. Dat maakt de indruk, dat over twee punten is gerapporteerd: over wat ik samenvat als ‘paapse superstitien’ én over De Groots titel. Visscher zal beide hebben genoemd, maar de scriba heeft alleen oor gehad voor het eerste punt - zijn meervoud is emotioneel, en staat tegenover het nuchtere enkelvoud van de regent, aan wie de mededeling over de titel echter niet ontging. Mogelijk heeft ook ds. Visscher die titelkwestie, als ook voor hem van minder belang, maar terloops genoemd. Die titel zal ook minder de kerkeraad dan de gelijkgezinde burgemeesters en vroedschappen hebben geïnteresseerd; wie weet, vindt het bezwaar tegen de titel juist in die kring zijn oorsprong. De ‘aliqui’ van Vossius (n. 32) konden wel eens daar te zoeken zijn.