Spiegel der Letteren. Jaargang 15

[p. 161]

[Nummer 3]

De benamingen voor ‘bedrijf’ en ‘scene’ in het Nederlandse drama tussen 1575-1625

In de Aantekeningen bij zijn editie van Rodd'rick ende Alphonsus wijst dr. C. Kruyskamp erop, dat Bredero in het gebruik van benamingen voor de onderdelen van het drama zeer verward en inconsequent is, niet alleen in de stukken onderling, maar ook in een zelfde stuk. Hij staaft dat met een reeks voorbeelden en besluit: ‘Een nader onderzoek naar het gebruik van deze termen in de 17de eeuw is gewenst’ (203).

Als ‘nevenproduct’ van de eigenlijke studie van het toneel is dit onderzoek thans ondernomen door het Centrum voor de studie van het Renaissancedrama, in het Departement Taal- en Letterkunde bij de Universitaire Faculteiten St.-Ignatius te Antwerpen¹. Dit Centrum beschikt over een (bijna) volledige verzameling van de nog bestaande ernstige renaissancistische spelen uit de Nederlanden voor de periode 1575-1625. Het onderzoek werd gevoerd op basis van dit materiaal, waaraan ook nog de drama's van D.V. Coornhert werden toegevoegd die van voor 1575 dateren. Blijspelen, kluchten of tafelspelen zijn er dus niet bij betrokken.

Bij onze mededelingen omtrent de verschillende spelen zullen wij als volgt te werk gaan. Eerst worden de gevonden benamingen voor ‘bedrijf’ voorgesteld, in de volgorde van hun historisch optreden. Voor iedere benaming worden, eventueel in een tabel, alle stukken vermeld waarin ze voorkomt. Die stukken staan op hun beurt chronologisch gerangschikt². Voor de titelopgave gebruiken we zoveel mogelijk een

1 Aan de universiteit te Nijmegen wordt op dit ogenblik o.l.v. Prof. dr. W.M.H. Hummelen een onderzoek gewijd aan de juiste betekenis en draagwijdte van de termen tot indeling van een dramatisch werk in het begin van de 17e eeuw. Onderhavige studie zal uiteraard pas haar volle betekenis krijgen, wanneer de resultaten van dit Nijmeegse onderzoek bekend zijn.

2 De na het jaartal geplaatste D is een afkorting voor: jaar van druk; G O betekent: geschreven en/of opgevoerd. Wij rangschikken in principe naar de datum van ontstaan of eerste opvoering, ook al gebruikten we zelf in sommige gevallen een pas later ter perse gebrachte (eerste) editie. In elk geval hebben wij altijd een kopie van ofwel het handschrift ofwel de eerste thans nog beschikbare druk geraadpleegd, tenzij dit uitdrukkelijk anders wordt aangegeven.

[p. 162]

verstaanbare afkorting. Daarna wordt in de eerste kolom van elke tabel het aantal der ‘bedrijven’ aangegeven; in de volgende kolommen tenslotte - voor zover er een uitdrukkelijke indeling in scènes is - de benaming(-en) die de auteur in dat bepaalde stuk voor de ‘scènes’ aanwendt. Bij ieder overzicht wordt, zo nodig, een korte commentaar gevoegd. In het tweede deel van het onderzoek worden de gevonden omschrijvingen voor ‘scène’ onder de loupe genomen, afzonderlijk en in eventuele correlatie met de ‘bedrijfs’-benaming. Aparte tabellen worden hiervoor niet meer opgemaakt: we verwijzen terug naar de vorige voor ‘bedrijf’, en maken van de daar gedane bevindingen zo nodig nog een synthese.

De lezer zal begrijpen, dat wij in dit synthetisch overzicht geen rekening konden houden met spellingeigenaardigheden en -verschillen. Indien hij toch in details wenst te treden, kan hij op eenvoudige aanvraag bij het Centrum de concrete gegevens voor welbepaalde stukken (en auteurs) bekomen.

Vooraf moge nog gaan dat de indeling zelf in het renaissance-drama gebeurde naar het model van het Latijnse schooldrama, dat reeds in 1529 (Gnapheus' Acolastus) de benamingen ‘actus’ en ‘scena’ kende, waarschijnlijk omdat de auteurs van deze schooldrama's ze hadden aangetroffen in de Terentius- en Plautusteksten. In 1555 laat Cornelis van Ghistele zijn vertaling van Terentius Comedien voorafgaan door de bekende passus over ‘Het ondersceyt van Tragedien ende Comedien’, die als volgt besluit: ‘Terentius heeft zijn Comedien altoos in vijf actus ghedeylt dat zijn wercken te segghen / al daer die duytsche rhetorisinen pausen in haer spelen af maken. Ende elck Actus oft pause wort ghedeelt in dry / oft vier / oft vijf scenen elck scena / dat is een nieuwe wt-comen / oft alsser veranderinghe van personagien comen / alsoe ghy int lesen wel bevroeyen sult’. Zoals dr. P. van der Meulen er in zijn studie over De Comedies van Coornhert op wijst, is van Ghistele ‘De eerste (rederijker geweest) die de klassieke indeling ter sprake bracht’³.

Zoals dat vaak het geval is, was ook bij ons de periode van vernieuwing er aanvankelijk een van deels zoeken en experimenteren op het gebied van het toneel; een periode die, ten minste in sommige opzichten, nog te weinig vastheid en systematiek scheen te kunnen bieden. Meest opvallend op het gebied van de benaming voor ‘bedrijf’ en ‘scène’ is in dit verband, de grote verscheidenheid in de terminologie die hiervoor gebruikt werd in de jaren 1575-1625. Tegelijkertijd ook de verwar-

3 Dr. p. van der meulen, De Comedies van Coornhert, Assen 1945, bz. 22.

[p. 163]

ring die er dan omtrent de inhoud en de bedoeling van sommige van deze begrippen nog schijnt te heersen bij een aantal auteurs. Dit alles moge echter veel duidelijker blijken uit hetgeen hierna volgt.

1. ‘Bedrijf’

1.1. Voorkomende benamingen.

1.1.1. Deel

Auteur	Spel^4	Jaartal	Aantal	Geen	Uytcomen
Coornhert, D.V.	Comedie v. Lief en Leedt	67 G	5		x
	Abrahams Uytgangh	70 ?	5		x
Jansen, R.	Troost-spel	02 D	4		x
Hooft, P.C.	Ariadne^5	02 G	5	x
Dwinglo, I.	Gheholpen w. dancksegginghe	04 O	2	x
Hooft, P.C.	Granida	05 G	5	x
Vondel, J. v.d.	Pascha	10 GO	5	x
Koning, A. de	Achabs Trevr-spel *	10 G	4
Bredero, G.A.	Rodd'rick *	11 GO	-5
	Griane *	12 GO	5	x
Wassenburgh, J.J. v.	Koningh Reynier	13 ?	6
Coster, S.	Tiisken	13D	5	x
Nieuwelandt, G. v.	Livia	14 G?	5		x
	Saul	15 O	5		x
Coster, S.	Ithys	15 D	5
Koning, A. de	Het tweede Dochters-sp. *	16 ?	3
Bredero, G.A.	Lucelle *^6	16 D	5
Koning, A. de	Spel v. sinne Vlaardingen *	16 GO	3		x
Roelandt, H.	Spel v. sinne Vlaardingen	16 GO	3		x
Scabaelje, D.	Gheschil tot Athenen	17 D	4
Nieuwelandt, G. v.	Claudius Dom. Nero	18 D	5		x
Mildert, A. v.	Virginia	18 D	4
Wael, J. v.d.	Schiedams Rood Roosjens spel *	19 D	4	x
Eembd, G. v.d.	Haerlemse Belegeringh	19 OD	2	x
Thieullier, J.	Porphyre en Cyprine	20 O	5		x
Smit, G.	Absaloms Treur-spel	20 OD	4
Kemp, A.	Sultan Osman	23 OD	4	x
Bredero / Starter	Angeniet *^7	23 D	5		x
Nieuwelandt, G. v.	Aegyptica	24 OD	5		x
Herckmans, E.	Slach v. Vlaenderen *	24 D	6		x
Nieuwelandt, G. v.	Sophonisba	25 G	5		x

Auteur	Uytcomst	Verschooningh	Handelingh	Bedrijf
Coornhert, D.V.
Jansen, R.
Hooft, P.C.
Dwinglo, I.
Hooft, P.C.
Vondel, J. v.d.
Koning, A. de	x	x
Bredero, G.A.	x?		x
Wassenburgh, J.J. v.	x
Coster, S.
Nieuwelandt, G. v.
Coster, S.	x
Koning, A. de	x	x
Bredero, G.A.
Koning, A. de	x		x
Roelandt, H.
Scabaelje, D.			(x)
Nieuwelandt, G. v.
Mildert, A. v.	x	x
Wael, J. v.d.
Eembd, G. v.d.
Thieullier, J.
Smit, G.		x		x
Kemp, A.
Bredero / Starter	x		x
Nieuwelandt, G. v.		x
Herckmans, E.	x
Nieuwelandt, G. v.		x

4 Een sterretje bij de titel van het werk betekent: gecombineerd met andere benamingen voor ‘bedrijf’. I.p.v. telkens te verwijzen hebben wij er de voorkeur aan gegeven de titels zo vaak op te nemen als er diverse benamingen zijn; op deze stukken komen we dan nog eens speciaal terug onder de afdeling ‘combinaties’. Op die manier zullen wij meestal ook duidelijker kunnen maken of de auteur al dan niet een bepaalde voorkeur schijnt te hebben voor één der benamingen. De volgende noten staan op blz. 164.

5 Voor de verschillende drama's van P.C. Hooft hebben wij de benamingen opgezocht in de editie Gedichten van P.C. Hooft door dr. F.A. Stoett, Tweede geheel herziene, opnieuw bewerkte en vermeerderde druk van de uitgave van P. Leendertz. Wz., Amsterdam, 1899-1900.

6 Verwarring en inconsequentie zijn hier zo groot dat het opgeven van de scène-benamingen praktisch een onmogelijke zaak is geworden. Zie blz. 174.

7 Genomen uit Werken van G.A. Bredero uitg. van J.A.N. Knuttel (Amsterdam 1924).

[p. 164]

Voor zover bekend is Coornhert de eerste, die oorspronkelijk-Nederlandse stukken in ‘bedrijven’ indeelt⁸. De kans is groot dat de term ‘deel’, die eigenlijk voor de hand ligt, maar geen verwantschap met ‘actus’ vertoont, aan hem is te danken. Daarnaast dienen we deze tabel mogelijk zo te interpreteren, dat hier vooral Hoofts invloed doorspeelt. Want vele van die dichters behoren tot de kring van de Amsterdamse burgemeesterszoon, of staan duidelijk onder zijn invloed, ook in ander opzicht.

Merken we echter op dat ‘deel’, in het drama der onderzochte periode, nog iets anders kan betekenen dan ‘bedrijf’. Zo verdeelt I. Dwinglo zijn loterijspel Der geholpen weesen schuldige dancksegginghe (Schiedam 1604) in slechts twee ‘deelen’, die op hun beurt door ‘pausa's’ onderbroken worden. De titelpagina gewaagt van een ‘Spel van Sinnen ende Figuerlicke Verthoninge’. Toch mag het stuk wel als een eenheid worden beschouwd: de optredende figuren van de beide delen worden na mekaar in één en dezelfde lijst van ‘Personagien vant navolgende Spel’ opgesomd en in de ‘Conclusie’ treden zowel personages van het eerste als van het tweede deel samen op, zodat we hier met een overgangsverschijnsel te maken hebben. P. Bor daarentegen schreef wel degelijk ‘Twee Tragi-comedien In proza / D'eene van Appolonius Prince van Tyro. Ende d'ander Van den zelven / ende van Tarsia syn Dochter’ (1617); de benaming ‘deel’ staat hier dus in feite telkens voor een geheel spel. Hetzelfde is o.i. het geval voor Rodenburgs trilogieën Keyser Otto den Derden en Galdrada (1616, 1617 en 1618 gedrukt) en Melibea (1617-1618 gedrukt) en voor zijn Hertoginne van Savoye en Don Juan (1619 G): de verschillende ‘delen’ vormen weliswaar één geheel en hebben voornamelijk dezelfde hoofdpersonen, maar wij menen te mogen veronderstellen dat Rodenburg in deze spelen niet plots op een andere manier heeft willen te werk gaan dan in zijn andere stukken, waarin hij altijd ‘bedrijf’ zonder scènebenaming gebruikt. Dit alles slechts ter verklaring waarom we het stuk van Dwinglo wél, daarentegen de spelen van Bor en Rodenburg niet in bovenstaande tabel hebben opgenomen: zij volgen dus later.

8 Onder invloed van van Ghistele en het schooldrama waarschijnlijk. Cf. dr. p. van der meulen, De Comedies van Coornhert, blz. 22.

[p. 165]

Opmerkelijk is ook dat S. Coster in het voorwoord ‘Den Rymer tot de Lezers’ van Ithys 1618 (by Nic. Biestkens) en in de druk van 1619 (nochtans eveneens door vander Plasse verzorgd) zich van de editie 1615 gedistantieerd heeft en in tegenstelling tot deze laatste door de drukker bezorgde uitgave de benamingen ‘Bedrijf’ en ‘Toneel’ heeft aangenomen.

1.1.2. Handeling

Auteur	Spel	Jaartal	Aantal	Geen	Uytcomen
Coornhert, D.V.	T'Roerspel	? G	4		x
	Maeghdekens schole	? G	5		x
	Comedie v. Israel	75 G	4		x
	Comedie v.d. Blinde	82 GO	4		x
Hooft, P.C.	Achilles ende Polyxena^9		5		x
Heyns, Z.	Pest-spieghel	02 D	5		x
	Vriendts-spieghel	02 OD	5
Venator, A.T.	Reden-vrevcht der wijsen *	03 D	5
Heyns, Z.	Spel v. Sinne Haarlem	06 GO	5		x
Koning, A. de	Henricus de Vierde	10 GO	3
	Achabs Trevr-spel *	10 G	4
Bredero, G.A.	Rodd'rick *	11 GO	-5
Koning, A. de	Iephthahs...	15 D	3
Kolm, J.S.	Batt. Vrienden-Spieghel	15 D	5
	Nederlands Treur-spel	16 D	5	x
Koning, A. de	Loterijspel	16 D	3		x
	Hagars vluchte *	16 G	3		x
	Het tweede Dochters-sp. *	16 ?	3
	Spel v. sinne Vlaardingen *	16 GO	3		x
Lookefier, G.	Spel v. sinne Vlaardingen *	16 GO	4		x
Kemp, A.	Spel v. sinne Vlaardingen *	16 GO	3	x	(x?)
Heyns, Z.	Spel v. sinne Vlaardingen *	16 GO	5
Bor, P.	Van Appolonius	17 D	5		x
	v.d. zelven ende v. Tarsia	17 D	4		x
Koning, A. de	Simsons Treur-spel	18 D	3
Eembd, G. v.d.	Den getrouwen herder	18 D	5
Starter, J.J.	Timbre de Cardone *	18 D	6
	Daraide *	18 O	5
Wael, J. v.d.	Schiedams Rood Roosjens spel *	19 D	4	x
Eembd, G. v.d.	Sophonisba	21 D	5	x
Bergh, A. v.d.	Ieronimo	21 OD	4
Biens, C.P.	Piramus en Thisbe	23 D	3	x
Krul, J.H.	Diana	23 O	7
Bredero / Starter	Angeniet *	23 D	5		x
Heyns, Z.	Dry Hoofdevchden	25 D	5		x
	Devchdenschole *	25 D	5		x

Auteur	Uytcomst	Verschooningh	Handelingh	Verthooninghe	Scena (hutte)
Coornhert, D.V.
Hooft, P.C.	x
Heyns, Z.		x
	x	x
Venator, A.T.					x
Heyns, Z.	x	x
Koning, A. de	x	x
	x	x
Bredero, G.A.	x ?		x
Koning, A. de	x	x
Kolm, J.S.	x	x
Koning, A. de	x	x
	x	x
	x	x
	x		x
Lookefier, G.	x
Kemp, A.
Heyns, Z.	x	x
Bor, P.
Koning, A. de	x	x
Eembd, G. v.d.	x
Starter, J.J.	x
	x
Wael, J. v.d.
Eembd, G. v.d.
Bergh, A. v.d.	x
Biens, C.P.
Krul, J.H.	x
Bredero / Starter	x		x
Heyns, Z.	x	x
	x	x		x

9 Ook hier weer gebruikten we de editie van Stoett-Leendertz. Het Berlijnse hs. (Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, vroeger Preussische Staatsbibliothek) heeft echter plots ‘2. handels. 6e. Wtcoomen’, zo blijkt nu uit een microfilm die we hiervan intussen ontvingen.

[p. 166]

Ook voor deze term lijkt de oorsprong bij Coornhert te moeten worden gezocht. Duidelijk is hier een vertaling van het Latijnse actus bedoeld. Gezien de twijfelachtige chronologie van Coornherts werken is het niet duidelijk of de auteur in zijn overgang van ‘deel’ naar ‘handelinghe’ consequent is geweest. Het lijkt ons evenwel niet uitgesloten.

Naast de overgang van ‘deel’ naar ‘handeling’ bestaat ook die van ‘handeling’ naar ‘deel’, zoals blijkt uit Hoofts Achilles ende Polyxena enerzijds, Ariadne en Granida anderzijds. Het is niet zeker of daaruit veel besloten kan worden, daar de beide eerstgenoemde stukken als piraatedities uitgegeven werden.

1.1.3. Poos

Spiegel, H.L.
Numa ofte amptsweijgheringe
1580 GO 3 Utcomen (Utcoempst)

Wel merkwaardig dat Spiegel hier zijn vriend Coornhert niet volgt, maar een eigen benaming schept. Deze knoopt aan bij de term ‘pausa’, die in rederijkersspelen courant is om een onderbreking van het spel aan te duiden. Bij Spiegel staat het woord niet na het bedrijf als term voor de onderbreking, maar ervoor als bedrijfsbenaming¹⁰. Zie ook verder Pausa.

10 Op dezelfde wijze als bij Cornelis van Ghistele de ‘pause’. Cf. bijvoorbeeld in Andria: ‘Die tweede scena / oft het tweede wtcomen van die eerste pause’.

1.1.4. Tractaet¹¹

X
Een Seer schoon Comedie oft spel 1580 G? 5 Tsamen sprekinghe vanden bekeerden Coopman

Wat het ontstaan van deze term betreft komen we op dit ogenblik nog niet veel verder dan het vermoeden dat hij, via het Latijn tractatio, door betekenisverwantschap met ‘handelinghe’ in de lexicografie van die tijd (cf. Woordenboek van Kiliaen), in dezelfde zin als deze laatste term werd aangewend voor het aanduiden van een onderdeel van een toneelstuk. Met de toepassing van deze titulatuur staat de anonieme auteur van het stuk echter zo te zien alleen.

11 Er bestaat ook nog een andere vertaling van Th. Kirchmeyers (Naogeorgos') Mercator seu Judicium (1540) door D. van Amsweer Een christelijcke tragedia, die Coopman ofte dat Oordeel geheeten (1613). Cf. infra onder Actus. Het Latijnse origineel is uitgegeven door J. Bolte in Drei Schauspiele vom sterbenden Menschen (Leipzig, 1927, blz. 161-319); daarin gebruikt de auteur ‘Actus’ en ‘Scaena’ als benamingen.

[p. 167]

1.1.5. Actus

X	Speel van Suzanna	82	D	5	Scena
(Lemborch, O. van)	Van den loep jegenwordiges Tijdts	93	G	2	Schena
Venator, A.T.	Reden-vrevcht der wijsen *	3	D	5	Scena (hutte)
(Vlaardingen)	Spel. v. sinne te Haarlem	6	GO	-4	Schena
Amsweer, D. v.	die Coopman ofte dat Oordeel	13	D	5	Scena
Sasch, I.L.	Spel v. sinne Vlaardingen	16	GO	(4?)	geen (wel 2x Pausa!)
Heyns, Z.	Devchden-schole *	25	D	5	uyt-comen; verschooninge; verthooninge; vvtkomste.

De auteurs van de eerste vijf spelen hebben zonder meer de Latijnse benamingen voor ‘bedrijf’ en ‘toneel’ overgenomen. Dit is niet zo verwonderlijk voor het Nederlandse schooldrama van de Alkmaarse predikant, noch voor de vertaling van Th. Kirchmeyers Mercator seu Judicium door van Amsweer; het is echter des te opvallender dat dit ook nog gebeurt in overigens zeer traditionele zinnespelen. Deze gemakkelijke oplossing heeft trouwens in de creatieve eerste periode van de Gouden Eeuw geen eigenlijke navolging gevonden: in de twee laatstvermelde stukken van bovenstaande tabel vinden we bij beide auteurs de omschrijving ‘actus’ slechts één keer terug. Er mag terloops op gewezen worden dat het Spel van sinne te Haarlem verschillende foutieve tellingen vertoont: b.v. op actus 3 volgt onmiddellijk actus 5.

1.1.6. Uytcomen

Hout, J. v.	Loterijspel *	96	O	5	geen	scène-aanduiding
(Eglantier)	Spel v. sinne Vlaardingen	16	GO	5	geen	scène-aanduiding

Een vreemd geval dat tot vragen aanleiding geeft, want normaal is ‘uytcomen’ een term voor ‘scène’. En het is zeker mogelijk deze spelen als éénakters te beschouwen. Raar is in dat geval evenwel, dat in het Loterijspel de laatste scène, en alleen die, nog eens pausa's vertoont. Een andere mogelijke interpretatie is dus, dat dit stuk als een kort drama in vijf bedrijven is gedacht, waarvan alleen sommige door pausa's in scènes zijn onderverdeeld¹². We beperken ons ertoe beide mogelijkheden hier te vermelden. Dat deze laatste zienswijze echter niet zo onwaarschijnlijk is als aanvankelijk wel zou kunnen lijken bewijst het volgende. In verschillende van de Vlaardingse spelen wordt het begin van de eigenlijke handeling aangekondigd met de mededeling ‘Eerste vvtcomen van 't Spel’. Vaak gebeurt dit zonder dat verder nog omschrijvingen voor bedrijf of scène worden gebruikt, bijvoorbeeld in de

12 Deze visie wordt, tenminste voor wat het Loterijspel betreft, klaarblijkelijk gedeeld door W.M.H. Hummelen in zijn Repertorium van het Rederijkersdrama, Assen 1968, blz. 152. Bij de weergave van de titelpagina van dit spel tekent hij tussen haakjes aan: ‘volgt een overzicht van de inhoud van het spel ingedeeld naar de vijf bedrijven’.

[p. 168]

spelen van sinne geschreven voor 's-Gravensande, Delft (door G. van Hogendorp)¹³, Zoetemeer (door H. van Adrichem), Ketel (door J. Schout) en Dordrecht. Soms krijgen we echter na deze uitdrukking nog wél aanwijzingen. O.a. bij I.I. van Wassenburgh die het spel voor de Rotterdamse kamer schreef (vijfmaal ‘uyt-komst’ naast de tekst); bij I.L. Sasch van Gouda (plots ‘Actus. 4’), G. van der Eembd van Nootdorp (een tweede en derde ‘uytkomst’) en A. Kemp van de Gorinchemse kamer (een tweede en derde ‘Handelinghe’ met verder pausaaanduidingen). Op laatstgenoemde stukken wordt dus nog teruggekomen.

13 In zijn inhoudsopgave spreekt hij van ‘De vijf delen des spels’ en van ‘D'Eerst' handeling’ enz.

1.1.7. Uytcomst

Hout, J. v.	Loterijspel *	96	O	5	Geen
Burghersdijck, P.	Spel v. sinne in Schiedam	3	O	3	Geen
Wassenburgh, I.I. v.	Spel v. sinne Vlaardingen *	16	GO	5	Geen
Eembd, G. v.d.	Spel v. sinne Vlaardingen *	16	GO	3	Geen
Smout, H.	Wat dat de deuchde baert	18	O	5	Geen

Te vergelijken met Uytcomen hierboven. Ook deze term is meer gebruikt voor ‘scène’. Van der Eembd heeft zijn spel misschien toch als een éénakter gedacht, omdat ‘Het eerste uytkomen’ en de ‘Derde uytkomst’ bijzonder kort werden gehouden. Maar van Wassenburgh kan evengoed bedrijven hebben bedoeld: na de eerste, derde en vierde ‘uytkomst’ en in de tweede komt telkens een Pavsa voor. Voor het stuk van H. Smout bestaat er eigenlijk geen twijfel.

Volledigheidshalve vermelden we nog dat ook het Maegden-spel (1616?) van A. de Koning en twee Spelen van sinne te Haarlem (1606) beginnen met de aankondiging ‘d'Eerste uytcomste (wtcomste)’, evenwel zonder verdere aanduidingen daarna. We bedoelen het stuk geschreven door Dwinglo en dat voor de kamer van Katwijk¹⁴.

14 Omdat ‘handeling’ door Bredero eveneens als scènebenaming wordt aangewend, dient wellicht in deze rubriek ook aan de Rodd'rick herinnerd, met ‘Alphonsus eerste uytkomste. Eerste Handelinghe’. Theoretisch kan zowel de eerste als de tweede term voor ‘Bedrijf’ bedoeld zijn.

1.1.8. Pausa

Fries, A.J.

Het loon der minnen

1600

D

5

geen

scènebenaming^15

Te vergelijken met Poos hierboven. Ook bij Fries komt de term vóór de nog te vertonen gedeelten van de handeling en vervangt hij duidelijk

15 Dit stuk heeft volgende aanduidingen: I. Pausa; Den II Pausa; Nae den II. Pausa; Derde Pausa; Nae den derde Pausa; Vierde Pausa; Vijfde Pausa; Nae den vijfde Pausa.

[p. 169]

als benaming ons ‘bedrijf’. Fries vernederlandst evenwel niet zoals Spiegel het wel doet. Enige toekomst is aan geen van beide termen beschoren geweest. Herinnerden zij teveel aan het rederijkersspel, of was men zich te goed van de oorspronkelijke betekenis ‘onderbreking’ bewust?

1.1.9. Geschiedenis

Auteur	Spel	Jaartal	Aantal	Geen	Uytcomen	Uytcomst	Vertooch
Duym, J.
	Spieghel d. Eerbaerheyt	00 D	5			x
	Spieghel d. Liefden	00 D	5			x
	Spieghel d. Rechtvoordering	00 D	5			x
	Spieghel d. Getrouwicheyt	00 D	5				x
	Spieghel d. Reynicheyt	00 D	5				x
	Spieghel d. Hoochmoets	00 D	5	x
	Een Nassavsche Persevs	06 D	5			x
	Balthasar Gerards	06 D	5			x
	Benovde Bel. Leyden	06 D	5			x
	Belegheringhe Antwerpen	06 D	5			x
	Het innemen des Casteels	06 D	5			x
	Een Bewys dat beter is	06 D	5			x
(Leidens Witte Acoleyn)	Spel v. sinne Haarlem	06 GO	4			x
Lookefier, G.	Spel v. sinne Vlaar- dingen *	16 GO	4		x	x
Caudron, G. Sr.	Nabugo- donosor	?	4	x
	Rosimunda *^16	22 GO	5	x

Het vrij veelvuldig voorkomen is hoofdzakelijk te danken aan de vruchtbaarheid enerzijds en de invloed anderzijds van Jacob Duym. De term is van hem en typeert al zijn werken. Het is moeilijk hem op dit ogenblik nog beter te situeren¹⁷.

16 Voor Caudron hebben wij de edities gebruikt die werden verzorgd door dr. a.a. keersmaekers, ‘Guilliam Caudron Sr.: Nabugodonosor’ in: Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 1957, blz. 69-108; en ‘De Vertaling door Guilliam Caudron Sr. (1622) van Jac. Zevecotius' Rosimunda-Tragedie (1621)’ in: Cultureel jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, 1955 (Gent 1960), blz. 49-104. In de Poemata van 1623 heeft Zevecotius voor de Rosimunda ‘actus’, zonder scène-benaming.

17 De derde druk (1599) van Kiliaens woordenboek geeft bij ‘ghe-schiedenisse’ o.a. ook actus op!

[p. 170]

1.1.10. Bedrijf

Auteur	Spel	Jaartal	Aantal	Geen	Uytcomen
Rodenburg, Th.	Trouwen Batavier^18	01 G	7	x
Bredero, G.A.	Griane *	12 GO	5	x
Hooft, P.C.	Geeraerdt v. Velsen	13 D	5	x
Coster, S.	Rijcke-man	15 D	5
Bredero, G.A.	Lucelle *	16 D	5
Rodenburg, Th.	Batavierse vryagie-spel	16 D	4	x
	Keyser Otto den derden
	Eerste Deel	16 D	3	x
	Tweede Deel	17 D	4	x
	Derde Deel	18 D	3	x
	Casandra	17 D	4	x
	Hertoginne Celia	17 D	4	x
	Jalourse Studentin	17 D	3	x
Coster, S.	Iphigenia	17 D	5
Damme, I. v.	Amphitrvo	17 D	5	x
Hooft, P.C.	Baeto	17 GO	5	x
Rodenburg, Th.	Melibea
	Eerste Deel	17 D	3	x
	Tweede Deel	18 D	3	x
	Derde Deel	18 D	4	x
	Wraeckgierigers- Treur-spel	18 D	4	x
	Alexander	18 D	9	x
	Rodom. en Isabella	18 D	6	x
	't Quaedt syn meester...	18 D	3	x
Bredero, G.A.	Stommen Ridder	18 O	5		x
Coster, S.	Isabella	18 GO	5
Baudous, W. de	Edipus en Antigone	18 D	5
Coster, S.	Polyxena	19 D	5
Wael, J. v.d.	Schiedams Rood Roosjens spel *	19 D	4	x
Rodenburg, Th.	Hertoginne v. Savoyen en Don J.	19 G
	Eerste Deel		-3	x
	Tweede Deel		?	x
	Derde Deel		4?	x
	Vierde Deel		5	x
Schauwenburg, M.S. v.	Procris	21 D	5	x
	Aiax	21 D	5	x
Bergh, A. v.d.	Polidoor	21 D	5	x
Bredero/Starter	Angeniet *	23 D	5		x
Herckmans, E.	Slach v. Vlaenderen *	24 D	6		x
Vleugels, J.	D'ontsett. v. Bergen O.Z.	24 GO	8	x
Henrix, C.	David ende Absolom	25 D	5	x

Auteur	Spel	Uytcomst	Verschooningh	Handelingh	Toneel
Rodenburg, Th.	Trouwen Batavier^18
Bredero, G.A.	Griane *
Hooft, P.C.	Geeraerdt v. Velsen
Coster, S.	Rijcke-man	x
Bredero, G.A.	Lucelle *
Rodenburg, Th.	Batavierse vryagie-spel
	Keyser Otto den derden
	Eerste Deel
	Tweede Deel
	Derde Deel
	Casandra
	Hertoginne Celia
	Jalourse Studentin
Coster, S.	Iphigenia				x
Damme, I. v.	Amphitrvo
Hooft, P.C.	Baeto
Rodenburg, Th.	Melibea
	Eerste Deel
	Tweede Deel
	Derde Deel
	Wraeckgierigers -Treur-spel
	Alexander
	Rodom. en Isabella
	't Quaedt syn meester...
Bredero, G.A.	Stommen Ridder	x		x	x
Coster, S.	Isabella				x
Baudous, W. de	Edipus en Antigone	x
Coster, S.	Polyxena				x
Wael, J. v.d.	Schiedams Rood Roosjens spel *
Rodenburg, Th.	Hertoginne v. Savoyen en Don J.
	Eerste Deel
	Tweede Deel
	Derde Deel
	Vierde Deel			(x)
Schauwenburg, M.S.	Procris v.
	Aiax
Bergh, A. v.d.	Polidoor
Bredero/Starter	Angeniet *	x		x
Herckmans, E.	Slach v. Vlaenderen *	x
Vleugels, J.	D'ontsett. v. Bergen O.Z.
Henrix, C.	David ende Absolom	x

Opnieuw een vernederlandsing van actus en een die (of is dat maar voor het huidige taalgevoel?) beter voldoet. De tabel kan de indruk

18 Blijkens het voorwoord in 1601 geschreven, maar pas later in 1617 gedrukt. Tussen het Ie en het IIe bedrijf staat ‘Derde bedrijf’; dit zal wel een foutieve aanduiding zijn, waarschijnlijk niet bedoeld als scène-benaming.

18 Blijkens het voorwoord in 1601 geschreven, maar pas later in 1617 gedrukt. Tussen het Ie en het IIe bedrijf staat ‘Derde bedrijf’; dit zal wel een foutieve aanduiding zijn, waarschijnlijk niet bedoeld als scène-benaming.

[p. 171]

geven dat Rodenburg, die de term zeer consequent gebruikt, ook de vinder ervan is. Dit is nochtans weinig waarschijnlijk. Hoofts Geeraerdt van Velsen is in feite het eerste gedrukte dramatische werk met ernstige inhoud, waarin we ‘Bedrijf’ aantreffen; van dan af komt deze titulatuur vaak voor. Hoogstwaarschijnlijk komt ook deze omschrijving van de grote baanbreker, en hebben Bredero en Rodenburg er later gebruik van gemaakt, toen ze hun (oudere) werken lieten uitgeven. Of de benaming kan dan ook door de drukker zijn toegevoegd, of gewijzigd.

Wanneer we deze tabel met die voor Deel en Handeling vergelijken, dan stellen we vast dat Bedrijf de laatstgekomene van de drie populaire termen is; dat hij in het begin weliswaar zijn plaats handhaaft, maar de andere nog geenszins kan verdringen. In de periode 1613-1625 is de distributie nauwelijks grondig verschillend. Toch is het duidelijk dat, wel in het spoor van Hooft, heel wat auteurs van een vroegere benaming naar ‘Bedrijf’ overschakelen. Zo Bredero, al is hij gezien zijn verbijsterende inconsequentie een slecht voorbeeld. Zo vooral Coster, maar ook Vanden Bergh, die ‘Handelinghe’ opgeeft. We weten uit de verdere geschiedenis van het drama, dat ‘Bedrijf’ uiteindelijk de overwinning behaalt. Maar dit gebeurt zeker na de hier behandelde periode.

1.1.11. Verthooninghe

Antwerpen, B.D. v.	De Behouden Onnooselheyt	1612	D	5	geen scènebenoeming
Caudron, G.	Rosimunda *	1622	GO	5	geen scènebenoeming

Zoals in het geval van uytcomen wordt hier een term gebruikt, die eerder verwant is met de benamingen voor de scène, of voor de stomme scène. De twijfel t.a.v. de betekenis ‘bedrijf’ bestaat hier echter geenszins. Op te merken valt dat De Behouden Onnooselheyt uit het Frans werd vertaald. Ook deze term heeft geen verder succes gekend; dat immers ook ‘De een en dertichste verthooningh’ van d'Alckmaersche kerkelicke gheschillen (1611 gedrukt) nog als een bedrijf kan beschouwd worden, valt moeilijk aan te nemen.

1.1.12. Deeling

Bredero, G.A.

Over-gesette Lvcelle *

1616

D

Handeling; Vytkomen; Vytkomst; Bedrijf

Alleen Bredero heeft deze term één keer gebruikt. Maar hij is in de Lvcelle zo verward in zijn voorstelling van het bedrijf en de scène, dat wij hieraan voorlopig nauwelijks enige verdere aandacht hoeven te besteden.

[p. 172]

1.1.13. Handel

Zonhoven, R.O.v.	Van 't Gevecht der dry Horatien	16 D	4 Vertoog
Starter, J.J.	Timbre de Cardone*	18 D	6 Wtkomst
	Daraïde*	18 O	5 Wtcomst
Vondel, J.v.d.	Hierusalem Verwoest	20 D	5 Geen
	Palamedes	25 D	5 Geen
	De Amsteldamsche Hecvba	25 G	5 Geen

Een variante van ‘Handeling’, die ondanks het gebruik door Vondel een curiosum blijft. Zie ook blz. 175, noot 19.

1.1.14. Verschoninge

Heyns, Z.	Spel van sinne in Vlaardingen *	16 GO	5 uytkomste; verschoninge
Koning, A. de	Hagars vluchte *	16 G	3 uyt-komste;
			verschoninge;
			uytkomen

Heyns begint het tweede bedrijf met de mededeling ‘2. Verschoninge, 1. uytkomst’, terwijl hij elders overal ‘Handelinge’ heeft. Wellicht is dit echter niet meer dan een verschrijving van de auteur (of de drukker?), zoals wij even verder in het vierde bedrijf ook eens ‘Nandeling’ lezen i.p.v. ‘Handeling’. Bij de Koning staan we ongeveer voor een gelijkaardige situatie. Ook hij gebruikt meestal ‘handelinge’ voor bedrijf en zeer vaak ‘verschooninge’ als scène-aanduiding. Toch krijgen we in II plots ‘Tweede verschooninge, tweede uytkomste’. Eveneens een verschrijving?

11.15. Acte

Hogendorp, G. v.	Treur-spel Van de Moordt /	1617 O	5 Geen
	Begaen aen Wilhem

Nauwelijks een vernederlandsing van actus, die niet vreemd aandoet in dit stuk, een min of meer vrije bewerking van D. Heinsius' Auriacus. Intussen zijn zoveel passende Nederlandse termen gevonden, dat ook deze benaming voorlopig geen navolging kent.

1.1.16. Werk

X	De Steeninghe van Sinte Stephen	1618 G	5 Schijn
X	De bekeringe van Sinte Paulus	1618 O	5 Schijn

Vrij laat in deze periode en op een ogenblik dat reeds zovele andere benamingen in zwang zijn, komt ook deze omschrijving (nog) twee keer voor. De hierboven aangehaalde passus uit de vertaling van Terentius Comedien bewijst dat C. van Ghistele deze benaming kende.

[p. 173]

1.1.17. Tooneel

Wael, J. van de Schiedams Rood Roosjens Spel * 1619 D 4 Geen

Ook deze term komt, evenals Deeling, slechts occasioneel voor. Hierbij kan worden opgemerkt, dat hij (zoals uytcomen, uytcomst en vertooninge) eigenlijk geen bedrijf, maar een scène pleegt aan fce duiden.

1.2. Combinaties.

Hiermee bedoelen we niet de overgang van de ene term naar de andere, een vrij courant verschijnsel, maar wel het gebruik binnen één en hetzelfde stuk van verschillende benamingen door elkaar, waardoor een verwarde indruk ontstaat. Dit verschijnsel komt frequent voor. Het wijst ofwel op een zekere onverschilligheid vanwege de auteurs t.a.v. die termen, ofwel op een onbeslistheid. Juist deze mengingen suggereren mooi het onvaste, wordende van de hele periode. Wij geven systematisch deze gevallen weer.

1.2.1. Met Deel

Deel en Handeling:

-	A. de Koning, Achabs Trevr-spel (1610 geschreven; 1618 gedrukt): vangt aan met een ‘Eerste deel. Tusschensprake’ door Gherechticheit en Voorsicticheyt (sic!) gesproken. Beide vrouwelijke figuren krijgen later in het stuk blijkbaar een choorfunctie toegewezen (cf. II,8). Pas na deze aanhef volgt ‘De eerste Handelinghe. De eerste VVtkomste’, een benaming voor bedrijf die de Koning verder tot het einde consequent volhoudt.
-	G.A. Bredero's Rodd'rick ende Alphonsus (1611) bevat slechts zeer weinig aanwijzingen: ‘Alphonsus eerste uyt-komste. Eerste Handelinghe.’, ‘Tvveede deel. Eerste Handelinghe.’, ‘Derde deel.’; verder niets! Uit de eerste omschrijving blijkt bovendien niet duidelijk of nu ‘uyt-komste’ dan wel ‘Handelinghe’ als bedrijfsbenaming dienst doet.
-	A. de Koning Het tweede Dochters-speeltjen (1616?), waarin alleen het laatste bedrijf ‘Deel’ wordt genoemd.
-	A. de Koning Spel van sinne in Vlaardingen (1616) met verwarrende en onjuiste aanduidingen: ‘Eerste deel, Eeerste (sic!) vvtcomste; 2. Deel, 1. Handelinge; 2. Handelinge, 2. vvtcompst; 2. Handelinghe, 3. vvtcompste; 2. Handelinge, 4 vvtcomste; 2. Deel, 5. Handelinghe; 2. Deel, 6. vvtcomst; 3. Deel, 1. vvtcomste; 2. Deel (sic!), Leste vvtcomen’.

[p. 174]

Deel en Bedrijf:

-	G.A. Bredero Griane (1612 opgevoerd; 1616 gedrukt): dit stuk heeft overal ‘deel’ en ‘bedrijf’ naast elkaar, blijkbaar als synoniemen.
-	S. Coster Iphigenia (1617): eigenaardig is het aanwenden van ‘Deel’ boven ‘Bedrijf’ vóór II,1; in latere edities ook nog vóór de hieropvolgende acten. (Te vergelijken met het vorige?)
-	E. Gerckmans (sic!) Slach van Vlaenderen (1624): de auteur gebruikt meestal ‘Bedrijf’; maar het stuk bevat ook de aanwijzingen ‘Vierde Deel. Vijfde Wtcomst’, en ‘Seste Deel’ vóór elke scène binnen deze laatste acte.

Deel, handeling, bedrijf:

-

Bredero-Starter Angeniet (1623): ‘Het eerste Bedrijf. Eerste Uytkomen; het tweede uyt-komen, in 't eerste bedrijf; Derde uytkomste, in 't eerste bedrijf; Vierde handelingh, in 't eerste bedrijf; Het tweede Deel. Het eerste uytkomen; Derde uytkomen, in 't tweede bedrijf; Het derde Deel. Eerste Handelingh’. Maar vanaf het vierde bedrijf steeds ‘Handelingh-uytkomst’ met regelmaat en consequentie: hier is waarschijnlijk Starter aan het werk geweest (vgl. ook de andere spelen van Starter in dit verband).

Deel, (handeling), bedrijf, deeling...:

-

G.A. Bredero Over-gesette Lvcelle (1616): het duidelijkste voorbeeld voor de grote chaos in het gebruik der benamingen door deze auteur. ‘Eerste Handelinge, eerste deel; Tweede Bedrijf; Tweede Vytkomen; Derde uytkomst int tweede Bedrijf; 't Vierde uytkomen, Tweede bedrijf; De vijfde uytkoomst in het tweede deel; Het derde deel 'tEerste uytkomen; Het derde Bedrijf; Het vierde Bedrijf, 'tEerste uytkomen; 'tVijfde uytkomen; Het vierde deel, eerste uytkomen; Tweede uytkomen of Bedrijf; Het derde bedrijf in de vierde Deeling; 't Vierde Bedrijf; 'tVijfde Bedrijf; De sesde Handeling; Het vijfde Deel, het eerste uytkomen; Tweede handeling in 't vijfde Bedrijf; De vierde uytkomst, in 'tvijfde deel; Vijfde handeling in 't vijfde deel.’ - Dan nog ontbreken verschillende keren benamingen voor een bepaalde scène!

Deel, handeling, bedrijf, tooneel:

-	J. van de Wael Schiedams Rood Roosjens Spel van David ende Goliath (1619 gedrukt). Voor elk der vier bedrijven werd telkens een

[p. 175]

verschillende omschrijving benut. Zo heet het in het stuk: ‘'t Eerste Bedrijf; Het tweede Deel; De derde Handelingh; 't Vierde Tooneel’.

1.2.2. Met Handeling.

Handeling en Actus:

-	A.T. Venator in Reden - vrevcht der wijzen (1613) vertaalt zijn eerste aankondiging ten behoeve van de lezers als volgt: ‘Actvs I. Scena I (dat is) // d'eerste handelingh. D'eerste hutte’. Daarna blijft hij consequent bij de Latijnse terminologie.
-	Z. Heyns Devchden-schole (1625) gebruikt één keer ‘Actvs’ vóór de ‘vijfde verschooninge’ van het tweede bedrijf. Elders bedient hij zich overal van ‘Handelinghe’.

Handeling en Handel:

J.J. Starter spreekt in Timbre de Cardone (1618) van ‘Tweede Handel. derde wtcomst’ en in Daraïde van ‘Eerste Handel, vierde Wtkomst’ en ‘III. Handel. I. Wtkomst’. Als regel heeft hij echter ‘Handelingh’.^19

Handeling en Gheschiedenisse:

-	G. Lookefier Spel van sinne te Vlaardingen (1616). Aanvankelijk houdt hij het bij ‘Gheschiedenisse’; vanaf III,4 bedient hij zich van ‘Handelinghe’.

Handeling en uytcomen:

-	A. Kemp Spel van sinne te Vlaardingen (1616). Zie 1.1.6.

Handeling en Verschooninge:

Zie 1.1.14.

19 Het Berlijnse hs. van Hoofts Achilles ende Polyxena heeft ook ‘Handeling’ en ‘Handel’. Zie noot 9.

1.2.3. Met Uytcomen.

Uytcomen en Uytcomst:

-	Hout, J. van Loterijspel (1596). Zie 1.1.6.
-	I.I. van Wassenburg Spel van sinne in Vlaardingen (1616). De auteur kondigt het begin van het spel aan met de uitdrukking: ‘Eerste uytkomen van 't Spel’, maar heeft verder naast de tekst vijfmaal ‘uytkomst.’

[p. 176]

-	G. van der Eembd Spel van sinne in Vlaardingen (1616). Hij kondigt de aanvang van het spel op dezelfde manier aan als de vorige maar beschikt daarna nog slechts over een tweede en derde ‘uytkomst’.

Uytcomen en actus:

-	I.L. Sasch Spel van sinne in Vlaardingen (1616).

Zie 1.1.6.

1.2.4. Met Geschiedenis.

Geschiedenis en vertooninge: Caudron, G. Sr. Rosimunda (1622). Meestal heeft hij Geschiedenisse; maar het tweede bedrijf heet ‘Tweede vertooninge’.

Uit dit overzicht blijkt reeds dat met name het verschil tussen bedrijf en scène niet geheel vaststond of tot het bewustzijn van de auteurs behoorde. Dit zal straks nog duidelijker worden bij het overzicht van de scène-benamingen. Er blijkt anderzijds uit dat, met Job van de Wael en in mindere mate A. de Koning, Bredero de onbetwistbare kampioen van de verwarring is. Is dit aan zijn persoonlijke slordigheid te wijten of aan die van zijn drukkers?

1.3. Conclusie

Samengevat kunnen we i.v.m. de benamingen die tussen 1575-1625 in het drama der Nederlanden gebruikt werden voor ‘bedrijf’ tot het volgende besluiten: van de door ons hierop geraadpleegde stukken zijn er

- 19 versch. auteurs met	Deel in	31 versch. spelen
- 16 versch. auteurs met	Handeling in	36 versch. spelen
- 1 auteur met	Poos in	1 spel
- 1 anonymus met	Tractaet in	1 spel
- 5 versch. auteurs met	Actus in	5 versch. spelen
2 anonymi met	in	2 versch. spelen
- 1 auteur met	Uytcomen in	1 spel
1 anonymus met	in	1 spel
- 5 versch. auteurs met	Uytcomst in	5versch. spelen
- 1 auteur met	Pausa in	1 spel
- 3 versch. auteurs met	Geschiedeniss in	15 versch. spelen
1 anonymus met	in	1 spel
- 12 versch. auteurs met	Bedrijf in	38 verch. spelen
- 2 auteurs met	Verthooninge in	2 verch. spelen
- 1 auteur met	Deeling in	1 spel
- 3 versch. Auteurs met	Handel in	6 versch. spelen^20

20 Vier verschillende auteurs met Handel in zeven verschillende spelen, wanneer we het Berlijnse hs. van de Achilles ende Poyxena hierbij rekenen. Hooft zou dan bovendien de eerste zijn die Handel gebruikt heeft.

[p. 177]

- 2 versch. auteurs met	Verschoninge in	2 versch. spelen
- 1 auteur met	Acte in	1 spel
- 2 anonymi met	Werk in	2 spelen
- 1 auteur met	Tooneel in	1 spel
_____		_____
80		153^21

Tenslotte bestaat er ook een hele reeks van spelen, waarin elke omschrijvende aankondiging ontbreekt. Wij hebben er in dit verband 114 dergelijke in handen gehad. Het zijn praktisch alle typisch rederijkersspelen, die dus geen eigenlijke indeling kennen in bedrijven noch in scènes, maar die wel vaak naar rederijkers trant pausa-aanduidingen hebben. Vele zijn korte eenakters: proloogspelen, Welkomspelen enz.

21 Hierbij merken we echter op, dat de spelen voorzien van een asterisk 20 vaak werden meegeteld als er verschillende benamingen voor ‘bedrijf’ in voorkwamen.

2. ‘Scène’

2.1. Voorkomende benamingen.

Het beeld dat de scènebenamingen ons geven is bijna even bont. Om niet een tweede maal alle stukken in tabellen te moeten onderbrengen, verwijzen wij naar de hierboven opgegeven lijsten per bedrijfsbenaming. Wel zullen we die gegevens telkens per term synthetisch bijeenbrengen. Slechts enkele stukken worden hier méér opgenomen: spelen nl. die geen indeling in bedrijven kenden, maar toch wel in scènes werden verdeeld.

Het meest opvallende in verband met de titulatuur voor de scène is wel, dat ook daar, waar het stuk in bedrijven is verdeeld en waar dit bedrijf uitdrukkelijk wordt aangegeven, de scène-aanduiding toch vaak geheel kan onbreken. Dit is het geval in niet minder dan 61 van de behandelde stukken! Van de 31 stukken uit de tabel bij Deel zijn er negen zonder scène-benoeming, w.o. die van Hooft en Vondel. Van de 36 onder Handeling ontbreekt de scène-bepaling in slechts vijf stukken: in het Nederlands Treur-spel van Kolm, het Vlaardings zinnespel van Kemp, bij J. van de Wael, in het tweede spel van vander Eembd, en in dat van Biens. De verhouding wordt daarentegen omgekeerd bij de dramatische werken die Bedrijf hebben: in 29 van de 38 ontbreekt de scène-vermelding, en wel opnieuw bij Hooft en overal bij Rodenburg; niet echter bij Coster. Daar we voor de periode na 1625 nog niet over een volledige verzameling beschikken, kunnen we op dit ogenblik nog niets zeggen over de verdere evolutie, maar het is toch opvallend dat

[p. 178]

Vondel, de grootste en vruchtbaarste dramaturg, nergens een scènebenaming toepast; hij beperkt zich ertoe, de in de scène optredende personages bovenaan te vermelden. Op die manier gebeurt de scèneindicatie meestal ook bij anderen, daar waar de benaming ontbreekt.

2.1.1. Uytcomen²²

In de tabel Deel komt dit op 31 stukken 13 maal voor; vooral bij Coornhert en van Nieuwelandt, ook nog bij Jansen, Roelandt, Thieullier en Bredero, in veel mindere mate bij de Koning en Herckmans. Bij de eerste twee is de term constant, daarentegen bij de laatste twee occasioneel. De gevallen van menging zullen verder worden besproken. Voor de door ons onderzochte periode vinden we ook deze term voor het eerst bij Coornhert. Maar hij is duidelijk veel ouder (cf. C. van Ghistele). Het gaat om de eenvoudigste uitdrukking van wat zich op het theater afspeelde, waar de personages uit de mansiones kwamen om hun rol te spelen, en er weer binnen gingen als ze klaar waren.

In de tabel Handeling komt het op 36 stukken zes maal alleen voor, maar het deelt de plaats met andere benamingen in nog tien stukken.

Het onvermengd optreden blijft beperkt tot de stukken van Coornhert en die van Bor.

In de tabel Bedrijf ontbreekt ‘uytcomen’ helemaal, behalve voor een paar gevallen van menging.

De term wordt verder nog gebruikt in samenhang met Poos door Spiegel (Numa), met Gheschiedenisse door Lookefier (Spel van sinne Vlaardingen), met Actus door Heyns (Devchden-schole), met Deeling door Bredero (Lvcelle), en met Verschoninge door de Koning (Hagars vluchte). Altijd naast andere benamingen evenwel.

Alles samen is deze oudste benaming ook een vrij archaïsche, die in latere jaren alleen nog in de provincie gebruikt schijnt te worden.

22 Het stuk van H. Niclaes De affal der Minschen (1575) nemen we niet meer op, omdat reeds W.M.H. Hummelen in zijn artikel over Boek N-M uit het archief van ‘Trou moet blijcken’ in Jaarboek ‘De Fonteine’ (1966, blz. 93-94) erop gewezen heeft, dat dit een herdruk moet zijn van een reeds vroeger verschenen werk. Het is nochtans interessant er hier nog even aan te herinneren dat dit spel in 17 Capittels was verdeeld.

2.1.2. Tsamen sprekinge.

Slechts in één spel, nl. dat vanden bekeerden Coopman. Hier is wel duidelijk een vertaling van het Latijnse Dialogus bedoeld.

[p. 179]

2.1.3. Scena

In ons materiaal komt hij voor het eerst voor in het speel van Suzanna (1582), daarna ook nog in Van den loep jegenwordiges Tijdts (1593). A.T. Venator bedient zich van de volledige Latijnse terminologie in Reden-vrevcht der wijsen in hoer wel-lust (1603); hetzelfde doet D. van Amsweer in die Coopman ofte dat Oordeel (1613). Een variante maar nauwelijks een vernederlandsing van het Latijnse scena komt voor, eveneens met actus, in het Vlaardingse zinnespel voor Haarlem (1606).

2.1.4. Uytcomst

Een eigenaardig geval! het komt niet voor 1600 (in druk) voor, en dan nog meestal samen met andere termen, die straks besproken worden. Monopolie heeft hij

bij Deel in twee gevallen: van Wassenburghs Koning Reynier (waarin de ‘vyt-komsten’ doorlopend geteld worden, zij het dan met een onderbreking tussen de ‘vyftiende’ en ‘seventiende vyt-komste’, waar wel een Pausa voorkomt) en Costers Ithys in de uitgave van 1615;

bij Handeling in vijf gevallen: van der Eembds Getrouwen Herder, vanden Berghs Ieronimo en bij Starter (ook in diens deel van Angeniet); bovendien ook nog in de Diana van Krul, maar hier zeer onvolledig (slechts tweemaal nl. ‘Tweede Handelingh. Eerste Uytkomst’ en boven het begin van het derde bedrijf foutief ‘Derde Handelingh. Derde Uytkomst’!);

bij Bedrijf in twee gevallen: Costers Rijcke-man en de Baudous' Edipus; bij Gheschiedenisse in elf gevallen: bij Duym behalve in drie stukken uit het Spiegelboeck (Getrouwicheyt, Reynicheyt en Hoochmoet) en bij de Leidse anonymus van het zinnespel voor Haarlem 1606.

Typisch voor deze term, die in ons materiaal bij Duym voor het eerst optreedt (als variante van het oudere uytcomen door hem gesmeed?), is de frequente vermenging met andere termen, en anderzijds de leefbaarheid, die tot in de jaren '20 blijft bestaan, zij het dan bij eerder secundaire figuren.

2.1.5. Vertoog

Ook dit woord vinden we eerst in Duyms Spiegelboeck en wel bij de Getrouwicheyt en de Reynicheit (1600). Overigens wordt het alleen nog gebruikt door R.O. van Zonhoven in 't Gevecht der dry Horatien ende Curiatien (D 1616). Het treedt dus alleen op bij Geschiedenisse en Handel, al is deze samenhang eerder toevallig.

[p. 180]

2.1.6. Verschooning

Deze term komt voor het eerst voor in 1602 bij Z. Heyns. Nergens heeft hij het monopolie. Overal moet hij de plaats delen met uytcomen of uytcomst, soms ook nog met Verthooninge of Bedrijf. We vinden hem alleen onder Handeling, Deel en Actus. Opvallend is ook dat hij nagenoeg enkel door auteurs van de Brabantse Kamer en uit het zuiden wordt gebruikt: Z. Heyns, A. de Koning, J.S. Kolm, G. Smit en G. van Nieuwelandt (behalve van Mildert?). Etymologisch plaatst hij ons voor een raadsel. Althans in zekere gevallen heeft deze term een speciale functie, waardoor hij niet zomaar met b.v. uytcomen gelijkgesteld mag worden: hij komt als aanduiding niet alleen na of in de plaats van andere bepalingen voor, maar ook nog als afzonderlijke benaming binnen sommige scènes! Volgens schriftelijke mededeling van Prof. W.M.H. Hummelen uit Nijmegen wordt b.v. bij de Koning als ‘regel’ de term ‘uytkomst’ gebruikt voor wat hij noemt de metascène (‘een gedeelte van een toneelstuk, begrensd door twee momenten waarop er niemand op het toneel aanwezig is’) en de term ‘verschooning’ voor de scène (‘een gedeelte van een toneelstuk, met voorgeschreven tekst, begrensd door een opkomst en/of een afgang) binnen de metascène, ‘met dien verstande dat scènegrenzen die door afgang van personages tot stand komen dikwijls niet gemarkeerd zijn’. Maar zelfs dit wordt, ook volgens Hummelen, door de Koning niet altijd met doorgedreven consequentie toegepast.²³

23 Van Nieuwelandt is evenmin consequent. Lees hierover a.a. keersmaekers De Dichter Guilliam Van Nieuwelandt en de Senecaans-Classieke Tragedie in de Zuidelijke Nederlanden, Gent 1957, blz. 78.

2.1.7. Hutte

Wat zijn vertaling van de uitdrukking scena betreft staat Venator alleen. Ze komt voor onmiddellijk na de eerste aanwijzing door de Alkmaarsche predikant vóór de aanvang van het spel, en wel op de volgende manier: ‘Actus I. Scena I (dat is) // D'eerste handelingh. D'eerste hutte’. Kiliaen heeft in zijn woordenboek bij ‘hutte’ o.a. ook scena genoteerd.

2.1.8. Verthooninghe

Van deze term bedient de auteur zich voor de eenendertig taferelen van d'Alckmaersche kerkelicke gheschillen (1608 gesp.; 1611 gedr.).

[p. 181]

Daarnaast komt deze omschrijving als scènebenaming alleen nog voor in Z. Heyns' Devchden-schole, dat in 1625 gedrukt werd maar waarschijnlijk (veel) ouder is. Bij Heyns gaat hij samen met ‘uytcomen’, ‘uytcomst’ en met ‘verschooning’, onder de bedrijfsterm ‘Handelinghe’.

2.1.9. Handelingh

Een nieuwe bewijs voor de onduidelijke scheiding tussen de begrippen ‘bedrijf’ en ‘toneel’ vinden we in het gebruik van deze term voor ‘scène’. Dit gebruik, dat misschien berust op een misverstand, komt alleen voor in samenhang met de bedrijfsbenamingen ‘deel’ (Deeling), ‘handeling’ en ‘bedrijf’, en wel bij Bredero, de Koning en Scabaelje. Het gaat ook meestal met andere omschrijvingen gepaard.

2.1.10. Bedrijf

Zelfs deze bepaling wordt door Bredero op zeer verwarrende wijze als scènebenaming aangewend in de Lvcelle, naast andere uitdrukkingen. Ze wordt verder ook nog, en wel systematisch, gebruikt door G. Smit in Absoloms Treur-spel.

2.1.11. Toneel

Samuel Coster gebruikt de term, steeds bij ‘bedrijf’, in al zijn stukken van 1617 en later: Iphigenia, Isabella, de latere drukken van Ithys, en Polyxena; ook in de gelegenheidsstukken Duytsche Academi (1619 O) en Niemant ghenoemt/niemant gheblameert (1620), die enkel uit scènes bestaan. In de door ons onderzochte periode wordt hij, behalve eenmaal voor ‘bedrijf’ door J. van de Wael, door niemand anders gebruikt. Van wanneer hij zich begint door te zetten, is voor ons vooralsnog niet te bepalen.

2.1.12. Schijn

Het gaat samen met ‘werk’ als bedrijfsbenaming in twee anonieme stukken uit 1618. We vermoeden dat het hier een geval van volksetymologie betreft, uit scena ontstaan.

2.1.13. Vergrooting²⁴

Een nieuwigheid van S. Coster in Gezelschap der Goden vergaert op de ghewenste Bruyloft van Apollo (1618).

24 Misschien wordt hier niet zozeer scène, als enkel uitbreiding van de op het toneel aanwezige groep bedoeld. Coster komt aldus uiteindelijk tot een tableau de la troupe.

[p. 182]

2.2. Combinaties

Deze zijn voor de scènebenamingen misschien nog aanzienlijker dan voor de bedrijfsbenamingen. We geven hieronder kort alle voorkomende combinaties weer.

2.2.1. Met uytcomen

Incompleet²⁵:

G.A. Bredero,

Stommen Ridder

Uytcomen en Uytcomst:

H.L. Spiegel,	Numa
P.C. Hooft,	Achilles ende Polyxena
G. Lookefier,	Spel van sinne in Vlaardingen
E. Herckmans,	Slach van Vlaenderen

Uytcomen en verschooning:

Z. Heyns,	Pest-spieghel
G. Van Nieuwelandt,	Aegyptica
	Sophonisba

Uytcomen, Uytcomst en verschooning:

Z. Heyns,	Spel van sinne in Haarlem
A. de Koning,	Loterijspel
	Hagars vluchte
Z. Heyns,	Dry Hoofddevchden

Uytcomen, uytcomst, verschooning, verthooning:

Z. Heyns,

Devchden-schole

Uytcomen, uytcomst, handeling:

A. de Koning,	Spel van sinne in Vlaardingen
G.A. Bredero,	Angeniet

Uytcomen, uytcomst, handeling, bedrijf:

G.A. Bredero,

Lvcelle

De meeste van deze combinaties doen zich voor onder de bedrijfsbenaming ‘Handeling’. Ze blijven ook vaak beperkt tot een relatief klein aantal auteurs, typische overgangsfiguren, voor wie de Renaissance-vormen nog moeizame verworvenheden waren.

25 Alleen duidelijke gevallen van onvolledigheid nemen we op, niet de spelen waarin hier of daar een benaming is weggelaten.

[p. 183]

2.2.2. Met uytcomst

Incompleet:

J. Duym,	Spieghel der Liefden
J.S. Kolm,	Battaefsche Vrienden-spieghel
A. de Koning,	Spel van sinne in Vlaardingen
Th. Rodenburg,	Hertoginne Celia
A. van Mildert,	Virginias Treur-spel
J.H. Krul,	Diana
C. Henricx,	David ende Absolom

Uytcomst en Verschooning:

Z. Heyns,	Viendts-spieghel
A. de Koning,	Henricus de Vierde
	Achabs Trevr-spel
	Iephthahs ende zijn Eenighe Dochters Trevr-spel
J.S. Kolm,	Battaefsche Vrienden-spieghel
A. de Koning,	Het tweede Dochters-speeltjen
Z. Heyns,	Spel van sinne in Vlaardingen
A. de Koning,	Simsons Treur-spel
A. van Mildert,	Virginias Treurspel

Uytcomst, handeling:

G.A. Bredero,

Rodd'rick ende Alphonsus

2.2.3. Met Handeling

Incompleet:

D. Scabaelje,

Spel des gheschils tot Athenen

2.2.4. Met Schena: incompleet

(Vlaardingen) spel van sinne in Haarlem

2.3. Conclusie

Samengevat komt dit voor de scène-omschrijving op het volgende neer:

13 auteurs gebruiken	Uytcomen	in 30 versch. Stukken
1 auteur gebruikt	Tsamen sprekinge	1 stuk
3 auteurs gebruiken	Scena	3 stukken
2 anonymi		2 stukken
18 auteurs gebruiken	Uytcomst	42 stukken
1 anonymus gebruikt		1 stuk
2 auteurs gebruiken	Vertoog	3 stukken
6 auteurs gebruiken	Verschooning	18 stukken
1 auteur gebruikt	Hutte	1 stuk
1 auteur gebruikt	Verthooning	1 stuk
1 anonymus gebruikt		1 stuk^26
3 auteurs gebruiken	Handeling	6 stukken
2 auteurs gebruiken	Bedrijf	2 stukken

26 Bedoeld is d'Alckmaersche kerkelicke gheschillen, dat geen bedrijfsbenaming heeft en dus nergens in de tabellen kon worden ondergebracht.

[p. 184]

1 auteur gebruikt	Toneel	5 stukken^27
2 anonymi gebruiken	Schijn	2 stukken
1 auteur gebruikt	Vergrooting	1 stuk
_____		_____
58		119

Uit ons materiaal blijkt onbetwistbaar dat men in de Nederlanden in de periode tussen 1575-1625 wel belang hechtte aan het begrip en de functie van het bedrijf. Ten aanzien van de scène is dat veel minder overtuigend. Ten eerste zien vele auteurs, en daaronder niet de minste, ook niet de minst renaissancistisch-bewuste, er duidelijk van af de scène anders af te bakenen dan door eenvoudige vermelding van de daarin optredende personages. Ze gebruiken dus geen speciale benaming voor de scène. Misschien mag hier even geopperd worden dat dit zou kunnen samenhangen met het wellicht aangevoelde verschil tussen metascène en scène: A. de Koning voelt niet alleen vaag aan, hij gebruikt voor beide entiteiten soms ook een verschillende benaming. Maar juist die onzekerheid in het scènebegrip is er wellicht verantwoordelijk voor, dat termen vaak naast elkaar gebruikt worden. T.a.v. het onvaste van een wordingsperiode enerzijds, van de taalcreativiteit in deze tijd anderzijds, bevestigen onze bevindingen inzake de scène wat we inzake het bedrijf reeds hebben mogen vaststellen.

27 Ook de gelegenheidsstukken van Coster zijn meegerekend. Zie 2.1.11.

3. Algemeen besluit

Dit alles zou de indruk kunnen wekken van het bijna uitzichtloze in deze grote warboel van mogelijkheden en ‘gewoontes’. Toch zijn er wel enkele interessante besluiten te formuleren vanuit het voorafgaande. Sommige auteurs zijn zeer consequent: Rodenburg bijvoorbeeld gebruikt overal ‘Bedrijf’, zonder verdere scène-benaming. Maar al deze stukken werden na 1613 gedrukt! Het blijft dus een open vraag of hij deze omschrijving reeds kende voor Hooft (Geeraerdt van Velsen). J. Duym wijkt niet af van ‘Gheschiedenisse’, wel tweemaal van ‘uytcomste’, behoudens een paar uitzonderingen hebben anderen hem niet gevolgd. G. van Nieuwelandt heeft overal ‘Deel’ en ‘wtcomen’, in de Aegyptica en Sophonisba ook nog ‘verschooning’; waren in het zuiden toen misschien nog geen andere benamingen doorgedrongen? Z. Heyns heeft wel altijd ‘handeling’ (slechts voor één bedrijf ‘actus’), maar zijn titulatuur voor de scène is minder constant.

Anderen hebben blijkbaar een evolutie gekend. Hooft b.v. bediende zich eerst van ‘Handelinghe’ en ‘wtcomen/wtcoompst’, daarna van

[p. 185]

‘Deel’, zonder scènevermelding, en tenslotte neemt hij ‘Bedrijf’ in gebruik. Na de Achilles ende Polyxena oordeelde hij waarschijnlijk, dat de terminologie voor de scène evengoed achterwege kon gelaten worden. Coster stapt van ‘Deel’ (Tiisken, Ithys 1615, zonder medewerking van de auteur gedrukt!) over op ‘Bedrijf’ (Ithys 1619, Rijcke-Man, Iphigenia, Isabella, Polyxena): aanvankelijk zonder scène-benaming, dan toch even met ‘uytcomst’-en, maar daarna houdt hij consequent ‘Toneel’ vol. Van den Bergh had eerst ‘Handelinghe’ in Ieronimo (1621); één jaar later toch ook reeds ‘Bedrijf’ in Polidoor. Starter neemt als regel ‘Handeling’ en ‘wtkomst’: twee keer grijpt hij in het voorbijgaan ook naar ‘Handel’. Dit laatste wordt na Het Pascha (‘Deel’) vooral door Vondel gebruikt: pas na 1625 houdt hij het bij ‘Bedrijf’; een toneelomschrijving heeft Vondel nooit benut.

Men stapt van ‘Handeling’ gemakkelijk over op ‘Deel’, maar ook omgekeerd van ‘Deel’ op ‘Handeling’ (cf. D.V. Coornhert). Een evolutie is hieruit derhalve niet af te lezen. ‘Bedrijf’ daarentegen is pas later opgekomen: zodra een bepaalde auteur de laatste benaming heeft aangenomen schijnt deze hem voortaan het best te bevallen. Zo wint deze uitdrukking stilaan meer veld. Gebeurde dit op stilzwijgendaanvaard of op uitdrukkelijk gezag van Hooft?

I.v.m. Bredero hebben we reeds gewezen op de grote chaos en de inconsequentie wat zijn voorstelling betreft. Deze beschouwing bewijst nochtans dat hij de verschillende termen wel kende. Anderzijds bevestigt het misschien juist een zekere slordigheid van deze auteur voor het uiterlijk aspect van zijn toneelspelen.

Opmerkelijk tenslotte is het veelal ontbreken van anoniem-geschreven werk in de verschillende tabellen of bij de informatie tussendoor. Te verwonderen is dit echter ook weer niet: juist de anonimiteit is op zichzelf meestal reeds een teken van het blijven bij het oude, zowel naar inhoud als naar vorm; vooral in deze stukken zijn de kenmerken van enige vernieuwing over het algemeen zeer schaars.

Zoals we bij de aanvang reeds zegden is de periode van de vroegrenaissance in de Nederlanden voor verschillende sectoren er een geweest van zoeken en experimenteren op het gebied van toneel. Dit komt ook tot uiting in de studie van de benamingen voor ‘bedrijf’ en ‘scène’: er is in de jaren tussen 1575-1625 nog een grote verscheidenheid in de terminologie die hiervoor gebruikt wordt. Er schijnt een strekking te bestaan om stilaan te neigen naar vereenvoudiging en sommige - minder geschikte? - benamingen achterwege te laten. Vermoedelijk komt men (toch pas) na 1625 tot meer gelijknamigheid op dit gebied. In elk

[p. 186]

geval is die andere tendens belangrijk, dat men nl. langzamerhand komt tot een min of meer vaste indeling voor zekere fragmenten uit een drama, met daarbij een onderscheid tussen een grotere en kleinere samenhang²⁸.

g. van eemeren

28 Bij het schrijven van dit artikel heb ik voortdurend mijn voordeel kunnen doen met de raadgevingen en de ervaring van Prof. dr. L. Rens. Het is mij een aangename plicht hem langs deze weg hiervoor mijn bijzondere dank te betuigen.