Spiegel der Letteren. Jaargang 14

[p. 193]

[Nummer 3]

Een achtste sonnet van Janus Gruterus

Voor Prof. L. Forster

Janus Gruterus, met zijn Nederlandse naam Jan de Gruytere, vermaard humanist, is in de ogen van de geschiedschrijvers der Nederlandse letterkunde een onbelangrijke figuur gebleven tot de Engelse hoogleraar L. Forster in zijn belangrijke studie Janus Gruter's English Years¹ op de betekenis van de in onze taal gestelde gedichten van deze auteur de aandacht gevestigd heeft. In het jaar waarin Forster zijn boek liet verschijnen publiceerde hij ook een bijdrage met de al te bescheiden titel Iets over Nederlandse Renaissancelyriek vóór Heinsius en Hooft², waarin nogmaals Gruterus' Nederlandse verzen ter sprake gebracht werden.

Jan de Gruytere werd in 1560 te Antwerpen geboren, emigreerde in 1567 met zijn ouders, die om godsdienstredenen hun woonplaats verlieten, naar Norwich, studeerde van 1577 tot 1580 te Cambridge en trok in 1580 naar Heidelberg, waar hij conservator van de Bibliotheca Palatina werd en waar hij in 1627 overleed.

Zoals andere humanisten in zijn tijd beoefende hij, naast de studie van de antieke kultuur en het schrijven van gedichten in het Latijn, ook letterkunde in de volkstaal, juist op het ogenblik dat in onze letteren nieuwe dichtsoorten en een nieuwe prosodie langzaam en moeizaam geïntroduceerd werden.

Als wij zijn eerste biograaf mogen geloven³, dan zou Gruterus niet minder dan vijfhonderd Nederlandse sonnetten geschreven hebben. De auteur zelf spreekt slechts van ‘centum aliquot’⁴, maar aangezien zij ontstaan moeten zijn in het midden van de periode die ligt tussen het oudste klinkdicht in onze taal⁵ en de de perfectie benaderende sonnetten

1 Met als ondertitel: Studies in the continuity of Dutch Literature in Exile in Elizabethan England. Leiden-Londen 1967. (Publications of the Sir Thomas Browne Institute, Leiden).

2 In TNTL, LXXXIII, 1967, blz. 274-308.

3 Cfr. l. forster, o.c., blz. 94-95.

4 Id., ibid., blz. 20.

5 Het huidegedicht door de Gentse gebroeders Borluut van 1557 door Lucas De Heere, Den Hof en Boomgaerd der Poësien, Gent 1565, blz. 57.

[p. 194]

van Hooft is alle moeite om deze teksten op het spoor te komen begrijpelijk en gerechtvaardigd.

L. Forster verdient dan ook onze grote waardering omdat zijn geduldig speurwerk niet minder dan zeven sonnetten van Janus Gruterus aan het licht gebracht heeft. Zij staan alle in bijlage in de Engelse studie afgedrukt⁶. Alle zijn ontstaan tussen 1582 en 1587. Eén werd gevonden in het Album Amicorum van A. Ortelius (Antwerpen 1582), één huldigt Janus Dousa (Leiden 1582), drie dienen als liminaria bij de Twee Boecken van de Standvasticheyt van J. Lipsius, door I. Moerentorf in het Nederlands vertaald en in 1584 te Antwerpen gedrukt; de overblijvende twee werden weergevonden in brieven aan J. Dousa, resp. in 1586 en 1587 geschreven.

Wij prijzen ons gelukkig dit aantal met een achtste sonnet te kunnen aanvullen en daardoor Forsters vermoeden te bevestigen⁷. Het werd ons door louter toeval in handen gespeeld. Bij de voorbereiding van een laudatio van Prof. Dr. Fr. Baur doorpluisden wij de Verslagen en Mededelingen van de Kon. Vl. Academie voor taal- en letterkunde teneinde ons een idee te vormen van de activiteit die de Gentse hoogleraar in dat genootschap ontplooid had. In het verslag der vergadering van 18 juni 1941 vonden wij een lezing van Prof. Baur vermeld, die aangekondigd werd onder de titel Een Vlaamsch sonnet van J. Gruterus. Het verslag vatte deze lezing samen als volgt:

‘Prof. Baur vraagt de aandacht voor een sonnet in het Nederlandsch van den te Antwerpen geboren Bibliothecaris te Heidelberg, Jan Gruter. Hij situeert hem in het milieu der late Humanisten onzer gewesten; bewijst uit zijn leven zijn trouw aan zijn Antwerpsche moedertaal; vestigt de aandacht op een geloofwaardige traditie, die het bestaan in handschrift signaleert van wel vijfhonderd Nederlandsche gedichten van den beroemden philoloog, bij wien o.m. Martin Opitz ter schole was. Hij deelt, uit het Album Amicorum van den Bruggeling Vulcanius, den tekst mee van een sonnet, waarvan de orthographie het bewijs schijnt te leveren, dat de stelselmatige syncope der onbetoonde vocaal een der stadia is geweest in den overgang van het Nederlandsch vers, van Middelnederlandsche accentvers tot Renaissancistische alterneerende dichtmaat.

De voorzitter bedankt den spreker en verzoekt hem, zijn belangwek-

6 O.c., blz. 103-108.

7 In zijn reeds meermaals aangehaalde Engelse studie schrijft Forster immers aangaande de mogelijkheid buiten de zeven reeds bekende, nog meer sonnetten van Gruterus weer te vinden: ‘There may be others in Gruter's voluminous unpublished correspondence scattered through the libraries of Europe’ (o.c., blz. 66).

[p. 195]

kende mededeeling te willen afstaan voor Verslagen en Mededeelingen. Akkoord’⁸.

Niettegenstaande het op het einde van het verslag geakteerde ‘Akkoord’ van het academielid kon in de nadien verschenen Verslagen en Mededelingen geen spoor van het referaat gevonden worden.

Het Album Amicorum van Vulcanius was evenwel nog bereikbaar. Het bevindt zich, zonder in de catalogus van de instelling vermeld te zijn, in de Kon. Bibliotheek te Brussel met de signatuur II 1166. Aan dat album heeft A. Roersch in 1927 een uitvoerige bijdrage gewijd⁹, waarin hij ook een eerste summiere beschrijving van het album geeft, die later door H. de Vries-de Heekelingen in zijn Correspondance de Bonaventura Vulcanius als bijlage D werd overgenomen¹⁰.

Roersch had in zijn artikel ook het sonnet van Gruterus afgedrukt, zonder de begeleidende Latijnse dedicatio. Wij laten hieronder Gruterus' volledige bijdrage aan Vulcanius album volgen:

Si quisquam ex animo esse tibi cupiit bene, et alba

Se genio tuo amans insinuavit, ave:

Quem neque prosubigat trepidante metus pede, nec sors

Laetior extimulet omnivolum ad facinus,

Huius ego numerer, VULCANI, in classe, fidemque

Ante-ire Hyrtacidae me puta in Euryalum.

+

Die daer meynt dat de Son met haer Lamp niet belicht

D'welc weerstaen can des Doots schicht, oft Tyts stale tanden;

Wetét niet, BONAVENTVER, wat diamante banden

Ons ziel hebben te saem onbrekelyc verplicht.

Zeker; t'zy ic myn streké zal nemen, hen (lees: heen) naar t'sticht

Daer totter Hellen trap d'Aerd in sich self staet branden,

Of daer, t'jaer door, met sneeu den Winter dect de sanden;

Myn liefdé tot dy zal stedés houden haer vol gewicht.

Ia ooc, als Charons schuyt my aen Lethes stueré beken

Coemt stieren, om door die te verwolken t'verstant,

Zal ic nochtans van dy, onder de zielkens spreken,

8 VMKVA, 1941, blz. 526.

9 ‘L'Album Amicorum’ de Bonaventure Vulcanius, in: Revue du seizième siècle, XIV, 1927, blz. 495-498.

10 Den Haag 1923, blz. 495-498.

[p. 196]

 

En waer ic vinden mach Laurier of Myrth geplant,

 

Wil ic met een pinsoen ons namen daer op steken,

 

Op dat doch ijeder mach weten van ons bestant.

 

 

 

Clarissimo Viro Domino Bonaventurae Vulcanio praeclaro

 

Musarum et Charitum domicilie, hoc

 

carmen Amicitiae et monumentum & pignus

 

id quod felix faustumque sit utrique

 

Ianus Gruterus Antverpianus

 

lubens meritoque. posuit. Lugduni

 

Batavorum pridie Kalendas Apriles

 

CIƆ IƆ LXXXIII

LABOR ET MORS¹¹

Vulcanius' album is geen speciaal voor de opneming van dedicaties samengestelde codex witte bladen. Hij gebruikte hiervoor - o, ironie! - een uitgave van de door hem weinig bewonderde H. Estienne¹², nl. diens in 1575 gedrukte Parodiae morales, dat genoeg wit bezat om het door anderen te laten vol schrijven. Niet minder dan 124 tijdgenoten, allen humanisten, hebben er in verschillende talen, Hebreeuws, Grieks, Latijn, Frans en Nederlands, hun bewondering en genegenheid voor de uit Brugge afkomstige, Leidse hoogleraar in uitgedrukt. De moedertaal van de gehuldigde werd maar tweemaal gekozen, door Gruterus in zijn sonnet en door Hadrianus Lopius in het opschrift (Loopt traechlick) boven zijn Latijns kwatrijn op p. 31.

Bonaventura De Smet, die zijn naam tot Vulcanius zou latiniseren werd in 1538 te Brugge geboren. Hij studeerde in de rechten en de medicijnen te Leuven en werd in 1559 secretaris en bibliothecaris van kardinaal Fr. de Mendoza, bisschop van Burgos. Van 1566 tot 1570 nam hij dezelfde

11 Ik dank hier de heer G. Tournoy die mij bij de translitteratie en de vertaling van de in dit artikel opgenomen teksten geholpen heeft. De vertaling van Vulcanius' Latijnse inschriften luiden:

Onze oude vriendschap toegewijd

Gegroet! Zo iemand jou van harte toegewijd wil zijn en zich als een diamant vol genegenheid in je hart genesteld heeft - Geen vrees kan hem weerhouden, al beeft zijn voet van vrees - dan zou, Vulcanius, ik graag tot zulk soort mensen gerekend worden. Wees ervan overtuigd dat mijn trouwe vriendschap voor jou die van Nisus voor Euryalus overtreft.
(Onder het sonnet:) Aan de hooggeachte heer Bonaventura Vulcanius in wiens hart Muzen en Gratiën heerlijk verblijf houden, schreef Janus Gruterus uit Antwerpen met genoegen dit welverdiende gedicht als aandenken en onderpand van zijn vriendschap. Mocht het beiden tot heil en voorspoed strekken. Te Leiden 31 maart 1583.

12 Voor de niet-vriendschappelijke relatie Vulcanius-Estienne, zie: h. de vries-de heekelingen, o.c., blz. 11.

[p. 197]

[p. 198]

functie bij de aartsdiaken van Toledo waar. In het vaderland teruggekeerd werd hij een aanhanger van de Hervorming. Na een aantal nieuwe reizen in het buitenland (hij bezocht o.a. Keulen en Genève - werd hij in 1577 rector van de Latijnse school te Antwerpen en tegelijk secretaris van Marnix van St. Aldegonde. In 1578 werd hij tot hoogleraar in het Grieks aan de pas opgerichte universiteit te Leiden benoemd, maar zou deze functie slechts in 1581 beginnen uit te oefenen. Hij overleed te Leiden op 9 oktober 1614¹³.

Vulcanius verbleef dus te Antwerpen tegelijk met Janus Gruterus' vader, Wouter de Gruytere, die in 1577 van Norwich, via Middelburg naar de Scheldestad teruggekeerd was en er samen met Marnix, Leefdael en Roose, tijdens de belegering van Antwerpen toezicht over de voedselvoorraad uitoefende¹⁴.

In zijn in 1583 te Leiden geschreven sonnet drukte Janus Gruterus zijn vriendschappelijke gevoelens niet van op afstand uit. Hij studeerde al meer dan twee jaar aan de instelling waar Vulcanius doceerde en zou er daarna nog minstens een jaar vertoeven. In het feit dat hem door Vulcanius de gelegenheid geboden werd deze vriendschap in zijn album amicorum te vereeuwigen mogen wij ook een bewijs zien van de waardering van zulke aanhankelijkheid door de geadresseerde van de dedicatie zelf.

Anderzijds bezitten wij ook de tekst van de verzen die Vulcanius in het thans verloren gegane album amicorum van Gruterus geschreven heeft. De inhoud hiervan, die van een beginnende en op de toekomst gerichte vriendschap gewaagt, terwijl Gruterus over een ‘prisca amicitia’ spreekt, doet ons vermoeden dat die versregels van vóór Gruterus' inscriptie in Vulcanius' album dateren. Is Janus Gruterus dan toch met zijn vader naar Antwerpen weergekeerd en heeft hij daar Vulcanius verzocht met een inschrift in zijn album vereerd te worden? Men is geneigd dit te geloven, als men weet dat Janus reeds in 1583 in Vulcabius' album mocht schrijven. De regels die Vulcanius voor Gruterus opstelde luiden:

Jano Grutero

Θελεις με τεοις Γρυτηρ, εναριϑμιον εμμεν εταίροις
ου μελλω. Πως γας τουδʹ αμελω μελω μελιτος;

13 Deze biografische gegevens ontlenen wij aan h. de vries-de heekelingen, o.c., en aan dr. f.l. rutgers, De philologie aan de Leidsche universiteit gedurende de eerste vijfentwintig jaren van haar bestaan. Leiden 1906, blz. 109-110. Men zie verder J. roulez in Biographie nationale de Belgique, T.V., 1876, kol. 753-759.

14 Cfr. Venator's biografie van Janus Gruterus, in l. forster, o.c., blz. 86.

[p. 199]

 

Vis veniam, Grutere, tuum novus hospes in album

 

Dicans amoris tesseram?

 

En adsum, totumque tibi me adstringo, meamque

 

Vulcanio nexu fidem.

 

Firmius haec stabit quam moenia fundamentis

 

Antwerpiana agendis¹⁵.

Laten we nu onze aandacht aan het sonnet van De Gruytere wijden. De algemene karakterisering van Gruterus' sonnetten, zoals L. Forster die in zijn studie Janus Gruterus' English Years geformuleerd heeft¹⁶, is ook op dat gedicht toepasselijk. Samengevat luidt deze karakterisering als volgt: In het octaaf gebruikt Gruterus onveranderd het rijmschema abba abba; in het sextet permitteert hij zich een zekere vrijheid en vinden we verschillende systemen. Hij elideert onbeklemtoonde lettergrepen en duidt deze, zoals ook Van der Noot doet, aan door boven zulke syllabe een accentteken te plaatsen. Hij opteert voor een isosyllabisch vers en met het ritme van zijn alexandrijn staat hij dichter bij de auteur van Het Bosken dan bij Dousa. Deze alexandrijn is niet jambisch, maar komt dicht bij het heffingsvers. Zijn vormgeving is, o.a. wat de beeldspraak en de motieven aangaat, beperkt. Gruterus spreekt vaak over lauwerkransen en de onsterfelijke faam en brengt herhaaldelijk de beelden van de Lethe, de Styx en Charon te pas. De vormgeving is dus in grote mate stereotiep en mechanisch.

Het sonnet voor Vulcanius vertoont het rijmschema abba abba cdc dcd, dat Gruterus ook reeds eenmaal in de zeven andere bekende klinkdichten aangewend heeft. Hier wordt de onsterfelijkheid van Vulcanius' roem eveneens o.m. langs een beeldspraak die met de onderwereld verband houdt tot uiting gebracht. Wat de prosodie betreft huldigt de auteur zeer duidelijk de versregel met vier heffingen. Bij een ‘natuurlijke’ lezing van het eerste kwatrijn b.v. verheffen zich vier toppen. In r. 1: meynt - Son - lamp - belicht; in r. 2: weerstaen - Doots - Tyts - tanden; in r. 3: niet - Bonaventuer - diamante - banden; in r. 4 ziel - saem - onbrekelyc - verplicht.

15 In Codex Vulcanianus 97 (Univ. bibl. Leiden) fol. 72. Mij vriendelijk medegedeeld door de heer G. Tournoy. Prof. Dr. E. Van 't Dack was zo vriendelijk mij bij de translitteratie en de vertaling van de Griekse tekst te helpen. In het Grieks en in het Latijn wordt het volgende gezegd:
Zal het uw wens zijn, Gruterus, dat ik onder uw vrienden gerekend word, dan draal ik niet, want hoe zou ik deze honig versmaden?
Gruterus, wil je werkelijk dat ik als een nieuwe gastvriend in je album kom en jou plechtig een blijk van genegenheid schenk? Hier ben ik reeds en in een omhelzing van Vulcanius hecht ik mij en mijn trouw geheel aan jou. Op de grondvesten die nu gelegd dienen te worden, zal zij steviger blijven dan de Antwerpse wallen.

16 O.c., blz. 103-104.

[p. 200]

Forster heeft opgemerkt dat Gruterus doorgaans nogal vrij met de cesuur omspringt. In dit sonnet komt deze telkens na de tweede top, zodat wij in dit geval wel van een grote regelmaat mogen spreken.

Wie het gedicht naar de wezenlijk-sonnetachtige aspekten bekijkt komt tot de constatatie, dat het als klinkdicht tamelijk geslaagd is. Het vertoont die tweeledige opbouw van inhoud, zonder dewelke een veertienregelig gedicht geen sonnet kan zijn. In het octaaf drukt Gruterus de onverbrekelijkheid van de trouw uit die hen op aarde bindt; in het sextet wordt deze trouw bevestigd, versterkt en beleden als de dood overschrijdende: ook in de onderwereld zal de dichter Vulcanius' faam verspreiden en ook daar zal iedereen van de trouw die Vulcanius en Gruterus verenigt op de hoogte gebracht worden. De bevestiging van de aardse vriendschap wordt ingeleid door de uitdrukking ‘Ia ooc’ die de volta van het sonnet aangeeft. Als een lichte afwijking kan men wel de laatste terzine beschouwen die opnieuw het thema van de trouw en de verering op aarde ter sprake brengt, waar dit toch de inhoud van het octaaf vormde.

Dit achtste sonnet van Gruterus is geen revelatie, alleen een bevestiging van Forsters bevindingen met betrekking tot de andere bekende Nederlandse klinkdichten van de humanist, welke bevestiging toch ook het belang impliceert van deze gedichten in het geheel van onze vroege Renaissance in het algemeen en in de geschiedenis van het Nederlandse sonnet in het bijzonder.

l. roose