Spiegel der Letteren. Jaargang 9

[p. 59]

Kroniek

Codicologie en filologie XV
Filologie en Paleografie II

Niet minder moeilijk en misschien zelfs wel moeilijker is het gesteld met de identificatie van handen. Iedereen weet dat het mogelijk is iemand aan zijn handschrift te herkennen. Dat is vrijwel een dagelijkse ervaring van elk mens die een brief ontvangt van iemand die tot zijn kring behoort. Iedereen weet echter ook hoe buitengewoon moeilijk, om niet te zeggen hoe onmogelijk het is om het bewijs van identiteit te leveren wanneer dit beslist geëist moet worden. In de middeleeuwen was het niet anders dan thans. Legende CXLVII Van iohannes dammasenus bij De Vooys¹ kan iemand overtuigen die er nog aan mocht twijfelen. Wij weten echter ook dat een kopiist een aantal onderling zeer verschillende handen kon schrijven, en dat hij de individuele kenmerken van zijn handschrift in hoge mate kon reduceren². Dat laatste is dan bijzonder voorzichtig geformuleerd, want wij, zijn nakomelingen na vele eeuwen, zijn gauw geneigd om individueel karakter te ontzeggen aan boekschrift in codices op hoog niveau. Men kan daar lang over nadenken, maar voordat men eraan begint, zal men goed doen zich er rekenschap van te geven dat het hier niet gaat om een paleografisch probleem. Identificatie is, zoals hierboven reeds werd aangeduid, een vraag die beantwoord moet worden door de grafologie. De stand van de grafologie is echter, ook waar het analyse van schrift uit onze eigen tijd betreft, in wetenschappelijk opzicht nog weinig bevredigend. Het ziet er dan ook nog niet naar uit dat de paleo-grafologie al spoedig tot het wetenschappelijk bedrijf zal kunnen gaan behoren. Toch identificeren wij, hetzij als filologen, hetzij als paleografen, maar wij dienen er ons van bewust te zijn wanneer wij dit doen, dat het uitsluitend gaat om een graad van waarschijnlijkheid. Met twee voorbeelden kunnen wij dit toelichten.

Op grond van een aantal waarnemingen en overwegingen, die hier buiten beschouwing kunnen blijven, lijkt het waarschijnlijk dat de Comburgse codex door de Gezellen van den Ringe te Gent, dus door een aantal samenwerkende kopiisten, geschreven is. Een bevestiging zou gevonden zijn wanneer de verschillende handen die aan de codex werkten, in Gentse archiefstukken uit die tijd werden aangetroffen, en inderdaad lijkt dat het geval te wezen met de hand die de Sinte Brandaen en Van den vos Reynaerde schreef, een welkome ontdekking voor hen die de theorie maakten en erin geloven³. Maar wat te doen

1 C.G.N. de Vooys, Middelnederlandsche Maria-legenden I. Leiden, [1903]; 300-311.

2 Vgl. R.A.B. Mynors, A Fifteenth-Century Scribe: T. Werken. Transactions of the Cambridge Bibliographical Society I (1949-1953) 97 vlgg.

3 Wij danken deze vondst aan drs. A. baronesse Van Panthaleon van Eck, geb. Kampstra, toen zij assistente was aan het Instituut voor Nederlandse Taal- en Letterkunde van de Universiteit van Amsterdam.

[p. 60]

als iemand zou komen met het contra-argument dat samenwerkende kopiisten wel handen gemeenschappelijk kunnen hebben?

Van andere orde is echter het volgende. De hand die in het eerste vers van de Reynaert vele bouke in de Comburgse codex op de rasuur schreef, lijkt identiek aan de hand van de kopiist die het begin van de Kroniek schreef en de gehele tekst van Die Rose. In dit geval nu is het veel plausibeler dat hier inderdaad sprake is van identiteit, en het vertrouwen in deze conclusie kan toenemen wanneer men weet dat uit de organisatie van de samenwerkende handen en nog een enkel ander gegeven geconcludeerd kan worden, dat wij hier te maken hebben met de hand van de man die de leiding had bij het maken van de codex.

Hier hebben wij dus twee gevallen van identificatie, die beide berusten op aandachtige beschouwing van het schrift, en toch van verschillend gewicht zijn. Dat een kopiist de hand van een ander zou gebruiken voor de correctie op deze plaats binnen één en dezelfde codex, lijkt toch wel weinig waarschijnlijk. Eerder zou men verwachten dat een corrigerende hand zich aansloot bij die van de gecorrigeerde tekst, een gedrag dat inderdaad uit een aantal andere gevallen bekend is.

* * *

Met determinatie en identificatie, met het handelen over handen, hangt in het paleografisch bedrijf uit de aard der zaak het vraagstuk van de benamingen van de verschillende schrifttypen samen. Als elke vakwetenschap kent ook de paleografie de terminologische verwarring die in de loop der jaren pleegt te ontstaan, en de behoefte om daaraan een einde te maken. Het laat zich begrijpen dat dit een onderwerp van gesprek is geweest bij het overleg der paleografen. Het ligt minder voor de hand dat dezen reeds in het begin van hun overleg een poging hebben gedaan tot herordening en unificatie. Eerder zou men verwachten, en hen toewensen, dat zij er in slaagden eindelijk eens hun ervaringskennis opzij te zetten, teneinde een nieuwe analyse van het schrift te beginnen op basis van de gedetermineerde codices. Daarna kan men de, dan objectief vastgestelde, stijlgroepen (elk met zijn eigen vormen, en eventueel functie) zonder al te veel moeite wel bevredigend benoemen, - al was het door middel van een eenvoudig namensysteem, gevolgd door code-nummers.

Voorlopig kunnen de filologen zich echter wel behelpen met de benamingen uit de tijd zelf. Daartoe beperken zich trouwens ook de meeste catalogi die zij moeten gebruiken. Voor het Fratersschrift bijvoorbeeld is dat de driedeling die bekend is uit de studies van Pater Kruitwagen⁴. Maar over het algemeen zal men beter doen met te verwijzen naar een reproductie. Ook in de beschrijving van een hand was de tijd zelf uiterst sober en blijkbaar was dat afdoende.

4 Vgl. B. Kruitwagen O.F.M., De drie soorten van Fratersschrift: Fractura, Rotunda, Bastarda in zijn: Laat-middeleeuwsche paleografica, paleotypica, liturgica, kalendalia, grammaticalia. 's-Gravenhage, 1942; 23-78.

[p. 61]

Zo wordt in Gentse rekeningen uit het midden van de vijftiende eeuw gesproken van ‘brieven te scrivene met groote lettren’, en in een ander geval krijgen twee ‘boucscrivers’ de opdracht een aantal namen ‘te scriuene met ronden lettren ende te stellene int nette’.

Wij vragen ons, in gemoede, af, of deze woorden in wezen minder zeggen dan b.v. de volgende omschrijvingen, die wij ontlenen aan publikaties van bekende paleografen:

‘een vaste, regelmatige, duidelijke, zware en toch compresse, aanvankelijk sierlijke gothische letter, enigszins afgerond, slank, onderaan fijn uitlopende’. ‘een vaste, regelmatige, duidelijke, goed gevormde gothische letter, enigszins afgerond’.

‘vaste, regelmatige, goed gevormde, afgeronde gothische letters’.

‘een vaste, duidelijke, regelmatige, nogal zware, zeer eenvoudige, afgeronde gothische letter’.

‘een duidelijke, doch niet zeer fraaie en nogal onregelmatige, beverige hand’. Wat hierboven meer staat dan in vijftiende-eeuwse aanduidingen is feitelijk van grafologische aard. Het zijn waarderingen, en als alle waarderingen moeilijk of niet overdraagbaar behalve tussen personen die niet alleen in de waarneming, maar ook in het schrijven van dergelijke handen een zeer grote gemeenschappelijk ervaring hebben, - en die ervaring is al voorbij wanneer wij handelen over onze voorouders vóór het jaar 1900. Men glijdt met zulke uitspraken gevaarlijk af naar het minst betrouwbare aspect van de grafologie waar sierlijk, vast en fraai, en dergelijke oordelen met al hun gradities in interpretaties van karakterologische aard opgaan.

En toch... Onder bijzondere omstandigheden kunnen zulke uitspraken een steun zijn voor de paleograaf en de filoloog, wanneer namelijk het oordeel gegeven wordt door iemand die men in vol vertrouwen een uitzonderlijk, zij het niet controleerbaar inzicht toekent. Wij willen eindigen met een merkwaardige anecdote op dit gebied, die, menen wij, niet aan de filologie onthouden mag worden.

Enkele jaren na de oorlog heeft de Comburgse codex lange tijd in Amsterdam gelegen, voor codiocologisch onderzoek en voor collatie. Daar trok hij de aandacht van de grote typograaf en lettermaker Jan van Krimpen, toen hij voor bestudering van het Rijmkladboek van P.C. Hooft de handschriftenkamer van de Universiteitsbibliotheek bezocht. Hij vroeg of hij de imposante codex met het oude schrift mocht bekijken, en maakte bij het aandachtig doornemen ervan een aantal opmerkingen, meer in zichzelf dan tot de aanwezige filologen. Twee ervan nemen we nu uit onze aantekeningen over, en wel omdat later daartoe toestemming van Van Krimpen werd verkregen, die toen zelf de geschiedenis alweer vergeten was.

Hij bleef lange tijd verwijlen bij de hand die de tekst van Die Rose schreef en een groot stuk van de Kroniek, en dus ook de correctie in het eerste vers van de Reynaert. Misschien zouden sommige paleografen die hand nogal

[p. 62]

onregelmatig en beverig, en niet al te fraai willen noemen. Maar Van Krimpen mompelde: Dat is een knaap, die kende z'n vak, en daarna - nog eens bladerend door de hele codex - zei hij: die was de baas van het zaakje. De filoloog, die maandenlang bezig geweest was met het codicologisch onderzoek, stond daar sprakeloos bij, want hij had uit allerlei gegevens tenslotte de conclusie getrokken dat deze kopiist de organisatie had geleid, waardoor samenwerking van een aantal kopiisten en de aankoop van een codex uit een ander scriptorium tot het ontstaan van het grote boek hadden geleid.

Van Krimpen ging intussen door met zijn beschouwen en praten, en de lezers zullen begrijpen, dat vol spanning werd afgewacht of hij iets zou zeggen bij de hand die de Reynaert en de Brandaen schreef. Inderdaad gebeurde dat. Hij mompelde terloops: da's niet veel zaaks. Daarop kon de filoloog in kwestie het toch niet nalaten om zich erin te mengen, zeggende: is dat dan niet een regelmatige en nogal mooie hand? Waarop Van Krimpen repliceerde, meer bij het handschrift dan bij de vraagsteller: ja ja, het lijkt wel wat, maar 'n slappe vent, 'n slappe vent... In dit geval hadden codexgeschiedenis en tekstcritiek reeds geleid tot de conclusie dat de Reynaert-kopiist zuiver technisch en automatisch werkend een oude legger had afgeschreven, waarbij hij een groot aantal varianten-notities, moderniseringen en probeersels van jongleurs uit latere tijd en glossen had overgenomen zonder enig spoor van kritiek. Anders gezegd, het gedrag van de kopiist zoals dat tenslotte uit het tekstresultaat sprak, stemde geheel overeen met het type man dat Van Krimpen waarnam. Later, buiten de bibliotheek, kwam het tot een gesprek met Van Krimpen hierover. Heel begrijpelijk werd toen de vraag gesteld hoe hij dat zag wat hij over de handen in de codex had gezegd, en of hij kon aanwijzen in het schrift waarop zijn oordeel berustte. Hij antwoordde toen: ik zie het niet, ik voel het. - Voel je het?? - Ja, zei Van Krimpen, terwijl hij zijn rechterpols in zijn hand nam, ik voel het in mijn pols.

Dit is misschien wel de hoogste vorm van paleo-grafologie, en dat dan toch buiten de wetenschap. En er zijn maar zo weinig Jan van Krimpens.

(Wordt vervolgd)

Amsterdam

w. gs hellinga
Keulen

p.j.h. vermeeren