Spiegel der Letteren. Jaargang 8

Even terug tot Charles Morice en August Vermeylen

In dit tijdschrift (5de jg., 2, 1961, blz. 100 en vlg.) publiceerde ik voor kort een opstel, Charles Morice en August Vermeylen. De bedoeling was drievoudig. En wel aan te tonen dat: 1. de mogelijke bron van Van Nu en Straks, als naam zowel van het tijdschrift als de beweging, voor Vermeylen heel waarschijnlijk La littérature de tout à l'heure (1889) van Morice geweest is; 2. het door Vermeylen opgesteld prospectus uit december 1892, dat Van Nu en Straks moest aankondigen, al ideeën weerspiegelt uit het boek van de Franse publicist; 3. de jeugdopstellen van Vermeylen, nl. Onze tijd, De man die zijn Ik verloren had, Ontwikkelde lui, De kunst in de vrije gemeenschap, Ene jeugd, alle geschreven tussen 1893 en 1896, althans gedateerd, wat hun kijk op het literair kunstwerk, hun boodschap voor de literatuur en het geestesleven van nu en straks betreft, voor een groot deel op het werk van de Franse schrijver teruggaan. Mijn conclusie, in december 1960, was de volgende: ‘Dit (nl. mogelijke beïnvloeding van Vermeylen in dezen door Morice) gaat zo ver, dat uitgaande van Vermeylens aanvankelijke opstellen, waarvan Ene jeugd als een eerste synthese is te beschouwen, ook het latere werk van de schrijver, De wandelende jood (1906), de in 1897 ontworpen, in 1941-42 geschreven autobiografische roman Twee vrienden, - een geromanceerd tijdsessay, ten slotte, - nog voor een deel, en geen gering deel, in het “livre-manifeste” van Morice (La littérature de tout à l'heure) op zijn minst zijn wortels heeft’.

Wat het eerste punt betreft, na wat hierover door J. Kuypers (1921), Em. de Bom (1925), (1932), P. de Smaele (1948), L. Sourie (1953), A. Westerlinck (1958) en mezelf (1960) geschreven is, hebben we voortaan de meeste zekerheid. In het bijzonder na de mededeling, - ze kwam schriftelijk, van Vermeylen zelf, - aan het adres van J. Kuypers, die ze op zijn beurt bekend maakte in Vanwaar de benaming Van Nu en Straks? (Nieuw Vlaams Tijdschrift, 2de Reeks, 15de jg., 3, blz. 365 en vlg.).

Wat nu punt twee en punt drie aangaat, nl. met betrekking tot de mogelijke beïnvloeding van Vermeylens jeugdopstellen door La littérature de tout à l'heure van Morice, kan de vraag rijzen of bedoelde beïnvloeding eventueel niet de weg is kunnen gaan van het persoonlijk contact, d.i. tussen Morice en Vermeylen, en wel te Brussel? Immers, er zijn de boeken; er zijn echter ook de mensen.

Om hierin enigszins klaar te zien heb ik mijn toevlucht kunnen nemen tot de monografie van Paul Delsemme, Un théoricien du symbolisme, Charles Morice, Paris, Nizet, 1958, voorgoed afgedrukt op 18 april 1958, een werk dat me nog onbekend was, toen ik, in december 1960, mijn opstel in dit tijdschrift dateerde.

[p. 69]

Uit hst. IV, Les besognes, van deze monografie (blz. 63 en vlg.) blijkt nu dat Charles Morice, na zijn huwelijk op 26.5.1896, met zijn vrouw van oktober 1896 tot augustus 1901 op verschillende adressen, en zulks in de meest benarde materiële omstandigheden (in zijn Notes quotidiennes, een dagboek dat hij vanaf 1896 geregeld bijhoudt, leest men dingen als: ‘On a presque déjeuné, aujourd'hui’; of nog: ‘On ne dîne pas’), gevestigd is geweest. Hij was Parijs ontvlucht, - zeven jaar dus na het verschijnen, op een beperkt aantal exemplaren, van La littérature de tout à l'heure, - gewoon om zijn brood te verdienen. In het begin, - er werd door de familie honger geleden, - liep dit niet van een lijen dakje, ondanks zijn medewerking aan tijdschriften als Art Moderne, L'Echolier, journal catholique des universitaires belges, Le Journal des Artistes, Le Spectateur catholique, La Wallonie, dagbladen als La Chronique, L'Etoile Beige, Le Petit Bleu, Le Public, La Réforme, Le Soir, alle Brusselse periodieken en kranten, ondanks het feit ook dat hij, nl. in Brussel, Gent, Antwerpen, in het Maison d'Art, in de Libre Esthétique over Mallarmé, Verlaine, Villiers de l'Isle-Adam, jongeren als Henri de Régnier, Maurice du Plessys, Stuart Merrill, Francis Vielé-Griffin e.a., over Léon Bloy, Henry de Groux, Auguste Rodin, de Vlaamse kunst, enz. sprekend, een zeer gevierd conferencier bleek te zijn.

Vanaf 27 oktober 1898 schijnt het hem beter af te gaan. Hij is dan tijdelijk aangesteld als docent aan de Université Nouvelle de Bruxelles, Ecole libre et internationale d'enseignement supérieur, waar reeds enkele Franse landgenoten, Augustin Hamon, directeur van de Humanité Nouvelle, Elisée en Elie Reclus, Paul Sollier doceerden. Zo werd hij, in het Institut des Hautes Etudes, van 1898 tot 1901, met drie verschillende leeropdrachten belast: Geschiedenis van de Vlaamse schilderkunst tot in de 18de eeuw; Esthetische psychologie, zowel praktisch als theoretisch; Vergelijkende geschiedenis van de parallelle ontwikkeling der kunsten. Er zijn getuigenissen, waaruit blijkt dat deze colleges, praktische oefeningen, rondwandelingen, enz. op kunstgebied, te Brussel zeer in de smaak vielen. En Morice zich dan ook in zijn omgeving, zij het dan ook altijd geen artistieke, vrienden wist te maken. Hij werkte trouwens mee aan het Brussels volkshogeschoolonderwijs, in het spoor van Charles Dejongh; het is vooral in dit milieu dat hij gesteund werd voor de verspreiding van L'Action humaine, door hem te Brussel gesticht, naar het voorbeeld van Maurice Barrès' Taches d'Encre. ‘L'Action Humaine nous fait vivre’, schreef hij aan een van zijn kennissen. Dit belet echter niet dat hij, na nog een laatste verblijf (het hoeveelste?) te Watermaal, Struelensstraat 19, waar het zijn gezin nochtans beter ging op gebied van inwoon, voeding, warmte, enz., uit louter heimwee naar Parijs terugkeerde.

Uit de chronologie van dit alles blijkt voldoende, dat indien Vermeylen te Brussel met Morice in betrekking is kunnen komen, dit slechts na zijn terugkeer uit Berlijn in 1896, dus tijdens de tweede reeks van Van Nu en Straks (1896-1901) is kunnen gebeuren. Wat ik in mijn opstel over zijn afhankelijkheid van Morice en La littérature de tout à l'heure heb gezegd, ligt daarbuiten; ten hoogste zou er misschien kunnen worden nagegaan, of Ene jeugd, - dat door Vermeylen

[p. 70]

als 1896 gedateerd werd, - uit een persoonlijk contact zou kunnen zijn ontstaan; ik geloof het echter niet, vermits Morice vrij laat in het jaar, oktober 1896, te Brussel kwam. Hoe dit zij, vast staat dat Vermeylen hem in de kringen die hij zelf kende en afliep, tussen oktober 1896 en augustus 1901 op voordrachten, tentoonstellingen, colleges, redacties, langs dag-, week- en maandbladen heeft kunnen leren kennen, en hiervan iets is kunnen uitgaan, maar dan uitsluitend in de tweede tijd van Van Nu en Straks, nl. tussen 1896 en 1901. Het is de tijd, waarin Morice dacht aan een tweede doctrinair werk, L'Autre Renaissance, waarvan een plan bewaard is in zijn belangrijke nalatenschap, en dat zijn eerste manifest, La littérature de tout à l'heure uit 1889, moest vervangen. ‘Au moment’; schrijft Delsemme, ‘où il jeta sur le papier le plan de L'Autre Renaissance, il rêvait d'une synthèse bien plus vaste que celle qu'il avait esquissée dans La littérature de tout à l'heure’ (blz. 246).

In alle geval: ‘La littérature de tout à l'heure fit sensation. La plupart des contemporains de l'événement ont signalé la forte impression que leur laissa le livre: ...profession de foi enthousiaste, outrancière, par là même séduisante, credo d'une génération idéaliste avide d'horizons nouveaux’ (blz. 251). Het ‘livre-manifeste’ van het symbolisme werd, voegt Delsemme er bij, ‘considéré par chacun comme le livre de tous’ (ibidem). In mijn vorig opstel heb ik menen te kunnen bewijzen, dat dit, - allicht op mindere schaal, doch klaar en duidelijk, - ook zo moet geweest zijn voor de jonge Vermeylen en zijn jeugdige vrienden; er zou nu nog eens moeten onderzocht worden of ook de latere Morice, - ik bedoel de Brusselse, - niet hier of daar in het werk van de gerijpte Vermeylen, allereerst die van 1896 tot 1901, sporen heeft nagelaten. De bibliografie die Delsemme in zijn monografie opgeeft, vooral de lijst van de inedita van Morice, zou dan hierbij nuttig kunnen worden. Want laten we het zo zeggen, zolang men met het oog op de studie van het ontstaan en de aanvankelijke geest van Van Nu en Straks, - die de geest van Vermeylen geweest is, - niet tot in de bijzonderheden alle draden zal hebben ontdekt, die vooral van het Frans Brussels cultuurleven (onderwijs, studentenkringen, krantewereld, artistieke milieus, Brusselse hogescholen, theaterleven, gezelschapsleven, politieke coterieën, enz.) naar Van Nu en Straks, d.i. in het bijzonder naar Vermeylen voeren, zolang zal ook de studie van de man, zijn geest en beweging, op zijn minst zeer onvolledig blijven.

Het credo dat hierbij gemoeid was, was er nauwelijks een van eigen bodem; het kwam voor een deel van elders. En daaraan heeft men zich gevoed, - we weten het, met een gunstige uitslag.

m. rutten