Spiegel der Letteren. Jaargang 7

[p. 266]

Kronieken

Codicologie en filologie XII
Illuminatie

Van rubricatie naar versiering ‘il n'y a qu'un pas’, en de geleidelijke overgang daartoe komt wel het duidelijkst tot uiting in het aan de rubricering zo nauw verwante middel: het begin van een tekst of onderdeel daarvan door een sierlijke beginletter te markeren, hetgeen al vroeg tot de kunst der ‘Initialornamentik’ gevoerd heeft. Aanvankelijk werden de initialen op eenvoudige wijze met rode of blauwe inkt versierd, maar in de verdere ontwikkelingsgang groeide een en ander uit tot vaak fraai bijzonder gedecoreerde (met rijk ornament voorziene) en gehistorieerde (met miniaturen voorziene) initialen. Reeds vroeg komen gehele bladzijden als dragers van initialen voor, meer in het bijzonder bij Ierse codices. Aanvankelijk kenmerken de verluchte initialen zich door vrij eenvoudige ornamentiek, die echter geleidelijk aan steeds rijker wordt en niet zelden in bijzonder kunstige versiering met dierlijke voorstellingen en vlechtwerk haar bekroning vindt. In den beginne beperkt men zich tot kleurschakeringen, maar naderhand - vooral in de Karolingische periode - neemt ook het gebruik van goud gestaag toe. Van de versiering met abstracte motieven gaat men over tot meer naturalistische voorstellingen, terwijl in de latere middeleeuwen ook het overvloedig gebruik van edele metalen geleidelijk vermindert. Bijzonder fraai versierd zijn gewoonlijk de B(eatus) in de psalteria, de V(ere dignum) bij de prefaties en de T(e igitur) bij het begin van de canontekst in het missaal, alsmede de Genesis-initiaal I in bijbelcodices¹.

Het spreekt vanzelf dat de verluchting van het geschreven boek niet bij deze ‘Initialornamentik’ staan gebleven is. Nog in oude tijden heeft zij zich uitgebreid tot een volledige boekversieringskunst.

Men dient nu te onderscheiden tussen de tekstillustratie in engere zin, en een verluchting van de tekst, die meer op het esthetische gericht is: de miniatuur in engere zin. Tekstillustratie is in het geschreven boek al vroeg aanwijsbaar (hellenistisch Egypte), maar ook de miniatuur komt in dezelfde tijd al voor. Men kent in de oudheid werken die alleen uit afbeeldingen bestaan, respectievelijk slechts met korte teksten worden toegelicht, en de vroegste produkten der christelijke illustratiekunst zijn daaraan gelijk. In

1 Vgl. K. Löffler, Romanische Zierbuchstaben und ihre Vorläufer. Stuttgart, 1927; E. Kloss, in: Jahrbuch für Kunstwissenschaft (1928) 192 vlgg.; A. Schardt, Das Initial. Berlin, 1938; H. Jantzen, in: Historisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft LX (1940); E.A. v. Moé, La lettre ornée dans les manuscrits du VIIIe au XIIe siècle. Paris, 1943; E.B. Garrison. Studies in the history of mediaeval Italian painting. Florence, 1953 -

[p. 267]

de christelijke periode moet de profane boekverluchting wijken voor religieuze, waarbij in de laatste op den duur een aanwijsbare vastlegging van een bepaalde keuze van voorstellingen de aandacht trekt.

Voor de vroege middeleeuwse westerse miniaturen moet daarbij bedacht worden dat zij - in hoofdzaak deel uitmakend van sacrale codices - vrijwel nooit iets willekeurigs of onbeduidends bevatten, en evenmin iets wat uit de persoonlijke wensen van de makers is voortgevloeid. Lijn, kleur, opbouw en keuze der voorstelling maken deel uit van een gesloten wereldbeeld, dat onder geen enkel opzicht de twijfels van later tijden kent. Vormen zo goed als kleuren bezitten hun eigen waarden en wel in zo sterke mate, dat men niet ten onrechte van een ‘theologie der voorstelling’ heeft kunnen spreken. Men dient deze middeleeuwse miniatuurkunst te leren zien en begrijpen in het haar toekomende kader, te weten: het handschrift op zichzelf.

In de latere middeleeuwen komen in de miniatuurkunst de nationaliteiten naar voren, al wil dit niet zeggen dat bijvoorbeeld de onderscheiding tussen twaalfde-eeuwse Engelse en Franse illuminatie gemakkelijk valt. In het algemeen treedt in die tijd de bijbelverluchting naar voren, vooral in een aantal monumentale bijbels van grote formaten. Parallel daarmede loopt de verluchting van psalters en getijdenboeken, de meest verluchte middeleeuwse codices. Van een eigen karakter is de Zuideuropese miniatuurkunst. De Italiaanse en Spaanse boekverluchting onderscheidt zich onder alle aspecten van de Noordeuropese, die aan de gotiek haar eigen voorname karakter ontleent. Vooral de Zuidelijke Nederlanden spelen in de tijd van het Bourgondische hof een beslissende rol, al doet men er goed aan ook de betekenis en waarde der Noordnederlandse miniatuurkunst niet te onderschatten².

Zo ergens dan zal hier de codicoloog moeten steunen op de uitkomsten van het onderzoek der kunsthistorici, of - wat beter is - met dezen tezamen het onderzoek moeten verrichten. De samenhang met de ikonografie èn de verwikkeldheid van het geheel maken het namelijk onmogelijk het omvattende terrein alleen te overzien.

2 2 Vgl. D. Diringer, The hand-produced book. London, 1953. Idem, The illuminated book, its history and production. London, 1958. P. Durrieu, La miniature flamande 1415-1530. Paris, 1921. A.W. Byvanck en G.J. Hoogewerff, Noord-Nederlandsche miniaturen in handschriften der 14e, 15e en 16 eeuwen verzameld en beschreven. 's-Gravenhage. 1922-1925. 3 dln. F. Winkler, Die flämische Buchmalerei. Leipzig, 1925. J.J. Tikkanen, Studien über die Farbengebung in der mittelalterlichen Buchmalerei. Helsingfors, 1933. F. Lyna, De Vlaamsche miniatuur. Brussel, 1933. A.W. Byvanck, La miniature dans les Pays-Bas septentrionaux. Paris, 1937. A. Boeckler, Deutsche Buchmalerei. München, 1952. M. Rickert, Painting in Britain. The middle-ages. London, 1954. J. Baltrusaitis. Le moyen-âge fantastique. Paris, 1955.

[p. 268]

De filoloog moet daarbij in het oog houden dat vooral die codices waarin de miniaturen als tekstillustraties de overhand hebben voor hem van beslissende betekenis zijn. Men denke in dit verband bepaaldelijk aan werken als Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme en meer in het bijzonder aan de talrijke Nederlandse Historiebijbels. De verluchters daarvan zijn uitgesproken vertegenwoordigers van de ‘verhalende illustratie’, welker wezen gelegen is in een zo nauwkeurig mogelijke verbeelding van het door de tekst gebodene. Als verluchters houden zij het geschreven woord steeds voor ogen en controleren de juistheid van het door hen voorgestelde aan de hand van de tekst. Zij hebben daarbij veelal gebruik gemaakt van de te hunnen behoeve aangebrachte, en lang niet altijd weggesneden notities ten aanzien van hetgeen zij in hun illustraties moesten weergeven. Hier moet dus van wisselwerking tussen tekst en verluchting gesproken worden, waarbij het er vooral op aan komt het functionele van de miniatuur als tekstillustratie wel te beoordelen. Dit geschiedt niet naar behoren als men bij de miniaturenstudie de opbouw van de tekst, èn de daarmede samenhangende opbouw van de verluchting, ter zijde laat.

Men kan er zich namelijk niet genoeg van doordringen dat bij tekstillustratie de illuminator bovenal gericht was op verluchting in de zin van verduidelijking, ten einde óf een figuur te helpen identificeren óf een geschiedenis te verklaren. De grootste moeilijkheid bij dit alles blijft daarbij, dat elk antwoord op de vraag naar beginselen en doeleinden van de middeleeuwse (verhalende) tekstillustratie niet meer dan een trachten, respectievelijk een benaderen is.

Den Haag

p.j.h. vermeeren
Amsterdam

w.gs hellinga