Spiegel der Letteren. Jaargang 7

[p. 237]

Boekbeoordelingen

Uit Hoofts lyriek. Verzameld en toegelicht door C.A. Zaalberg. Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1963. 120 blz. (Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde uitgegeven in opdracht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, nr. 23), 80 F.

Een nieuwe bloemlezing uit de poëzie van Hooft. ook nu Van Slootens in 1956 door W. Ornée heruitgegeven, zeer verdienstelijke anthologie nog verkrijgbaar is, hoeft geen rechtvaardiging. Niet alleen was deze uitgave beperkt tot een keuze uit de erotische poëzie - zij het dan een zeer uitgebreide keuze met een ruime opvatting van het begrip erotiek - noch Van Slooten, noch Ornée hadden bovendien kunnen profiteren van de vruchten der, met het oog op de editie der Opera Omnia van de Muider drost, tot nieuw leven gebrachte Hooft-studie, waaraan o.a. de namen van de gezaghebbende professoren Hellinga en Smit verbonden zijn. Storend werkten verder in de Pantheon-uitgave een al te groot aantal drukfouten, die ons in de eerste plaats naar een meer betrouwbare tekst deden uitzien. Dat Zaalberg wel toegang heeft gehad tot de werkplaats waarin de bewuste Opera Omnia voorbereid worden, blijkt uit ieder bladzijde van zijn bloemlezing, die dan ook door zorg voor de tekst en akkuratesse in de interpretatie bewondering afdwingt.

Naar het voorbeeld van zeventiende-eeuwse bloemlezingen en van Verweys Vondel-uitgave heeft Zaalberg boven een kronologische rangschikking der gedichten een indeling volgens rubrieken verkozen, binnen dewelke dan wel de kronologie in acht is genomen. De achtenvijftig bijeengebrachte zangen, sonnetten, bijschriften, verschillende gedichten en vertalingen bieden een overzichtelijk beeld van Hoofts veelzijdige poëtische activiteit.

Hooft schreef ‘voor het mooi’, zegt Zaalberg in zijn Inleiding, en bracht met zijn poëzie de boodschap dat ook ‘de Hollandse taal zich leent voor het zuiver, persoonlijk, sierlijk uitdrukken van gevoelens, gewaarwordingen, gedachten, zoals die ook in het Latijn, Italiaans en Frans kunnen worden geuit.’ Met deze dubbele doelstelling van Hoofts optreden als dichter voor ogen vraagt de inleider dan aandacht voor de voornaamste kenmerken van Hoofts stijl. Wie deze dichter in de 20ste eeuw nog ten volle wil genieten, moet inderdaad weet hebben van wat hij onder ‘mooi’ verstond. Zijn esthetische opvattingen sloten nauw aan bij die van Petrarca, aan wie de Amsterdammer niet alleen thema's, de Einstellung tegenover de zelf gekozen onderwerpen, en tal van motieven ontleende, maar door wie hij zich in de richting liet stuwen van het voor de 17e eeuw zo karakteristieke vernuftspel, dat voor de moderne lezer een der grote hindernissen tot het genieten van Hoofts poëzie uitmaakt, door de tijdgenoot daarentegen hoog gewaardeerd werd.

[p. 238]

Misschien wijst Zaalberg - of onderstelt hij dit als genoegzaam bekend? - het niet voldoende op de betekenis van de mythologie voor de dichters uit de Renaissance-tijd. Precies een voor ons in zijn geheel zo moeilijk te waarderen Sang als Sal nemmermeer gebeuren, waarin vanuit de persoonlijke ervaring onverwacht overgestapt wordt in de wereld van Venus, is gemakkelijker te begrijpen, als men weet dat de klassieke mythologie voor Hooft en zijn tijdgenoten een glans bezat die afstraalde op al wat er mede in aanraking werd gebracht. Wanneer in dit lied Brechjes tranen bij het scheiden der geliefden, door de godin der liefde benijd worden, in de rozen van haar hoofdkrans worden opgevangen en boven haar toverriem gewaardeerd, worden zij hierdoor in een verheerlijkend licht geplaatst dat meteen hun betekenis aanzienlijk verhoogt.

Als men dit inzicht voegt bij de wetenschap dat de personages uit de mythologie voor de renaissancisten ook nog een zekere realiteit bezaten - opvatting die Zaalberg terloops wél vermeldt - kan men hun poëzie veel dichter benaderen.

Toch blijft ook dan nog kennis van heel wat 17e-eeuwse toestanden, opvattingen en ook feiten uit het leven van de dichter gewenst. Gelukkig heeft Zaalberg zijn taak als commentator dan ook zeer ruim opgevat en zich niet beperkt tot louter taalkundige verklaring bij de teksten. Herhaalde malen doet hij zelfs een geslaagde poging om afzonderlijke gedichten, ook als gedichten, te bespreken.

Wat de taalkundige uitleg zelf aangaat, deze wordt gekenmerkt door soberheid die slechts een paar keren in de richting van een tekort overhelt, zonder dat echte moeilijkheden uit de weg worden gegaan, integendeel. Daar echter, door het behoud van de oorspronkelijke punctuatie, de tekst al minder doorzichtig is dan wanneer ook op dit stuk een aanpassing ware gebeurd, had men voor enkele thans niet verklaarde verzen enige verduidelijking gewenst. Dit geldt o.m. voor gedicht nr. IV, vs 4 en voor VI, 37 (hangt de of-zin af van siet, of hebben we hier te doen men een eigenlijke vraag in de vorm van een afhankelijke of-zin, waarbij de hoofdzin verzwegen is?). Ook voor de hele laatste strofe van VI ware verklaring niet overbodig geweest. En wat betekent vs. 219 in XLIV en welke is daarin de inhoud van het met het woord Deucht aangeduide begrip?

Niet heel duidelijk is ook de uitleg bij XXXVIII, 4-5 Een steen sijn lichaem ontschuijlt/Maer dujsendt toonen der sijn geest, waar bij der eenvoudig genoteerd staat: ‘nl. stenen’. Ziet Zaalberg in der iets anders dan een verzwakte vorm van daar?

In de Zwolse Klassieken is een verantwoording van de gegeven tekstverklaringen niet gebruikelijk, maar toch zou men die voor de ongewone interpretatie van leyde (VII, 15) als ‘afschuwelijke’ en van ontdieft (XI, 27) als ‘geweldig’ op prijs hebben gesteld.

Slechts tweemaal zijn wij geneigd geweest bij een gegeven interpretatie

[p. 239]

een vraagtekentje te plaatsen. Een eerste maal bij III, 41 Als de jonckheit neemt sijn keer, waar Zaalberg verstaat ‘Als je jeugd voorbijgaat’ en wij eer denken aan de volgende betekenis: ‘Als je jeugd voorbij is’ of ‘op het punt staat ten einde te komen’. En moeten wij verder bij vs. 20 van LI En streeft zoo niet door duyzendt dóón, in plaats van dóón met ‘doodsgevaren’ gelijk te stellen, niet eerder denken aan de duizend doden die aan Friederik Hendriks roekeloos streven ten offer zouden kunnen vallen, aan welke slachting wij trouwens in vs. 49 'k Hoor alle daeghs van versche dooden herinnerd worden.

Twee vraagtekens plaatsen bij de verklaring van een groot aantal teksten die beslist niet tot de gemakkelijkste uit de 17e eeuw behoren, is geen afbreuk doen aan het gepresteerde werk. Integendeel het impliceert onze hulde tegenover meer dan verdienstelijk opsporingswerk en inzicht. Wij hopen dan ook dat Dr. Zaalberg in de volgende aanvullingen bij zijn, met zeer veel zorg opgestelde lijst van ‘Enkele inleidende en verder leidende geschriften’ slechts een blijk van onze oprechte wens tot opbouwende kritiek zal willen zien. In deze lijst, die zelfs voor een groot aantal afzonderlijke gedichten interessante literatuur opgeeft, mochten o.i. de volgende vier opstellen niet onvermeld blijven: Prof. Dr. N.A. Donkersloot, P.C. Hooft en het dichterschap, in: P.C. Hooft, dichter, dramaturg [,] geschiedschrijver en magistraat. Vijf redevoeringen... Arnhem, 1947, 55-79; id. Galathea. Rede... Arnhem, 1951; Prof. Dr. W.Gs Hellinga, De taal van Hooft, in: Kroniek voor Kunst en Kultuur, VIII, 1947, 149-155 en id., De bereikbaarheid van Hoofts poëzie, in: Jaarboek Mppij Ned. Lett. te Leiden 1946-1947, Leiden, 1948, 3-17.

l. roose

August Wilhelm Schlegel, Die Kunstlehre. Herausgegeben von Edgar Lohner. Stuttgart, W. Kohlhammer Verlag, (1963), 338 blz. (Sprache und Literatur 5.)

Edgar Lohner bezorgt in deze band de uitgave van het eerste deel van A.W. Schlegels beroemde Vorlesungen über schöne Literatur und Kunst, die Schlegel in 1801 te Berlijn begon. Verdere edities (steeds met aantekeningen van de uitgever) van de overige Vorlesungen in deze reeks Sprache und Literatur van Kohlhammer worden in het vooruitzicht gesteld. Als nummer 2 in deze reeks verscheen overigens vroeger al een serie geschriften van A.W. Schlegel onder de titel Sprache und Poetik. Wie zich speciaal voor Schlegels literairtheoretische en literairhistorische inzichten interesseert, zal in Sprache und Poetik meer studiemateriaal vinden dan in Die Kunstlehre, vermits slechts de laatste 100 bladzijden van dit werk expliciet over de literatuur in haar belangrijkste verschijningsvormen handelen. Feit is echter, dat A.W. Schlegel de esthetiek nog als een geheel beschouw-

[p. 240]

de en dus zijn literaire theorie, zijn studie van de taal, dichttechniek en genres inbouwde in het raam van zijn groots opgezette esthetische summa. Deze Kunstlehre bevat inderdaad een synthese van de romantische, door Baumgarten, Shaftesbury en Kant sterk beïnvloede opvattingen op het gebied van de algemene kunstbeschouwing. Het was Schlegels bedoeling een bilan op te maken van de romantische ideeën op het gebied van de kunstwetenschappen en deze te synthetiseren en te systematiseren in een overzicht, waarin encyclopedische kennis en filosofische fundering hand in hand zouden gaan.

Deze Kunstlehre heeft meer dan alleen historische waarde. Als résumé van de romantische reoriëntatie van het geesteswetenschappelijk onderzoek kan zij beschouwd worden als een belangrijke bron van de hedendaagse esthetiek en algemene literatuurwetenschap. Hoezeer ook door haar tijd gekenmerkt in presentatie en vooral in haar polemische aspecten, staat zij toch in haar grondinzichten en algemene gerichtheid zeer dicht bij hedendaagse stromingen. In 1801 was het Wolfse rationalisme reeds ver voorbijgestreefd; Kant had de ‘Anschauung’, die noch louter rationeel noch louter zinnelijk is, in ere hersteld. Bij deze wending in de kunsttheorie, die heel wat rationalistische, ‘aufklärerische’ misverstanden en vooroordelen zou opruimen, sloot Schlegel zich aan. Op werkelijk moderne manier fundeert en verdedigt hij de autonomie van het schone, de kunst en de kunstgenieting. Daarenboven beklemtoont hij in alle Vorlesungen, of zij nu handelen over beeldhouwkunst, architectuur, schilderkunst, muziek of poëzie, de samenhang tussen theorie en geschiedschrijving, evenals het verband tussen theorie en kritiek. De kritiek beschouwt hij terecht als het middenstuk tussen kunstleer en kunstgeschiedenis. Door deze drie, die inderdaad niet te scheiden zijn en elkaar bevruchten en steunen moeten, steeds tesamen in zijn overzichten te behandelen, is zijn Kunstlehre een zo omvattend systeem geworden, dat in zijn grondintuïties op dit gebied ternauwernood verouderd aandoet, temeer daar Schlegels uiteenzettingen blijk geven niet alleen van scherpzinnige wijsgerige reflectie maar ook van artistieke ontvankelijkheid.

m. janssens