Spiegel der Letteren. Jaargang 7

M. van Velden (Campanus) en de Mythologia van Natalis Comes

Het vermaardste mythologische handboek in de zestiende en zeventiende eeuw is van Natalis Comes (Natali Conti), geboren te Milaan in het begin van de zestiende eeuw en gestorven omstreeks 1582. Zijn omvangrijke traditioneel allegorisch, zeer erudiete Mythologia (Mythologiae live Explicationum Fabularum Libri Decem), voor het eerst gedrukt in Venetië in 1551, is vaak herdrukt en benut in West-Europa¹. Vondel vertolkt de com-

1 Zie F.L. Schoell, Etudes sur l'Humanisme Continental en Angleterre à la fin de la Renaissance, Paris 1926, p. 21-42: Les Mythologistes italiens de la Renaissance et la poésie élisabethaine (p. 23 over Natali Conti).

[p. 216]

munis opinio, als hij zegt, in de voorrede op zijn vertaling van Ovidius' Metamorphosen, dat onder de mythologisten ‘Natalis Komes met recht de kroon verdient’². Karel van Mander heeft in zijn Uytleggingh op den Metamorphosis van Ovidius (1604) het werk van Comes intensief benut^2a. Comes haalt kwistig aan uit de antieke litteraturen; op de Griekse citaten laat hij latijnse vertalingen volgen. Jean de Montlyard, heer van Malleray in Beauce, een protestant die naar Genève verhuisde en daar burger en predikant werd, geeft in 1597 een Franse vertaling uit van de Mythologie van ‘Noel le Comte’; ook deze vertaling is meermalen herdrukt³. De Montlyard vertaalt vrij en geeft niet alle citaten van het origineel; soms geeft hij van de citaten bij Comes alleen een samenvatting. Karel van Mander heeft waarschijnlijk (zie beneden) deze Franse vertaling gekend. Dit is zeker bij een ander rederijker die ook wilde doordringen tot de antieke wijsheid, tot de Grieken vooral: Matthijs van Velden (devies: Alleen de Hope)⁴. Wij kennen van hem gedichten en toneelwerk van omstreeks 1622 (in Venus Minne-gifjens) tot 1638 (voltooiing van Bredero's Het daghet uit het Oosten). Van Velden is de voornaamste bijdrager tot Amsterdamsche Pegasus van 1627. Zijn meest ambitieuze werk is De Roemster van den Aemstel, verschenen zonder jaartal en zonder openlijke vermelding van zijn naam. Een toneelspel Calasires sterfdagh, waarvan de stof is ontleend aan de roman over Theagenes et Chariclea door Heliodorus⁵, is 21 september 1631 ‘gespeelt op d' Oude Camer in Liefde Bloeyende’. Van Velden onderstreept zijn streven naar hoger⁶ door, in Amsterdamsche Pegasus, zijn

2 W.B. 7.387 rr. 39-40. Zie ook L.C. Michels t.p. A. Moonen, Poëzy 1700 vermeldt en zijn Aentekeningen p. 875 Natalis Komes.

2a Van Mander vermeldt Comes' Mythologie verschillende malen b.v. f. 24b: ‘die wijs' ick tot het 5e. Boeck van Natalis Comes, in zijn Mythologie het 13e Capittel’. Soms vermeldt hij de uitleg van Comes om echter die van een ander verklaarder te verkiezen, b.v. f. 21a: ‘Maar Caelius Aug. Curio in zijn eerste Boeck vervolghende de Hieroglyphicken -’. Er is een Franse vertaling door J. de Montlyard, Lyon 1615 (privilege 18 maart 1610), van Les Hieroglyphiques de Ian-Pierre Valerian vulgairement nomme Pierius... ausquels sont adjoincts deux autres [livres] de Coelius Curio (p. 776 beginnen Les Hieroglyphiques de Caelius Augustin Curion).

3 Zie J. Hutton, The Greek Anthology in France and in the latin Writers of the Netherlands to the year 1800, Ithaca N.Y. 1946, p. 427-8.

4 Zie A.D. de Vries Az, De Dichter van De Roemster van den Aemstel, in Oud-Holland I (1883), p. 64-72.

5 Er is een Franse vertaling van deze roman door J. de Montlyard, 1620.

6 In een ‘T'samen-Zangh, Tusschen Caliope en Urania’ (Amsterdamsche Pegasus, p. 29) klaagt Calliope over de verwaarlozing van de dichtkunst te Amsterdam,

In so weeldighe rijcke stadt;
Waer den handel het al houd onder
Wat Poësy daer voormaels hadt.
- Waer rijt ghy o Tragedy bloedigh?
Waer is / waer is / dyn oude eer?
Waer sijt ghy oock Comedy moedigh?
Ach! ick en sie u nerghens meer.

[p. 217]

naam te latiniseren tot Campanus. Heeft hij van het Grieks meer dan het alphabet gekend? In elk geval stelt hij het op prijs zijn kennis van die edele taal te tonen. Boven en vertaling van een ode van Sappho geeft hij de eerste regel (niet geheel correct) in de oertaal. Misschien heeft hij zijn doorbraak naar het Grieks willen beklemtonen door zijn naam te graeciseren. Het vers ‘Tot Momum’, voor in De Roemster, is ondertekend met Χώρειν. Misschien is dit woord een poging tot vergrieksing van Veld-en: Χώρ- (van Χώρα, Χῶρος, Χωρίον = veld) en _ειν (dat, zoals bij Comes, de Montlyard en van Mander valt op te merken, vaak infinitiefuitgang is zoals -en in het Nederlands⁷). Aan De Roemster laat Van Velden voorafgaan een ‘Ode, of Lier-veersen, Aen den Aemstel. Pindarus na-ghebootst’. Van Velden wilde, zoals Ronsard en anderen, de grootste Griekse lierdichter navolgen. Er is niets kleins aan zijn ambitie. Van Velden wil ook een geleerd dichter zijn. Het titelblad van De Roemster kondigt een ‘Verklaringe van eenige duystere Woorden’ aan. In deze verklaringen verwijst Van Velden voor mythologische zaken enige malen naar Natalis Comes⁸. Diens Mythologie heeft hij ook benut in de Veld-deuntjes die hij bijdroeg aan Amsterdamsche Pegasus. Daarin valt op (en dat was kennelijk de bedoeling) dat Campanus (want zo moet men de geleerde dichter wel noemen) stoffen heeft ontleend aan een hele reeks Griekse dichters, vaak met vermelding van het werk waaruit hij zijn stof heeft getrokken, epici, tragici, lyrici, bekende en minder bekende. Campanus heeft van deze werken vertalingen in het Latijn en/of Frans kunnen raadplegen. Voor sommige stukken die hij op voois heeft gebracht, is de Mythologie van Natalis Comes tussenschakel geweest. Uit diens hoofdstukken over Apollo, de Sirenen, en Venus heeft Campanus citaten uit Callimachus, Apollonius van Rhodos, Sophocles en Euripides bewerkt tot meerdere schakering en cachet van zijn liedbundel.

p. 7	callimachus. In Apolloos Lof-zang. [Hymn. 2. 32-7]
	Stemme: Het was een longer Helt. & C.
	Begint: AL wat aen Phoebus hoort (6 str. van 6 rr.; aabccb)
	Natalis Comes IV 10 (De Apolline), ed. 1584 p. 360.
p. 9	sophocles in Antigo: [Antigone 781-801]
	Stemme: Een Ridder en een Meysken jonck. & C.
	Begint: DE Liefd' is onverwinnelijck/ (7 str. van 4 rr.; abab)
	Natalis Comes IV 13 (De Venere, ed. 1584 p. 410-1^9

7 In een aantekening bij De Roemster, p. D 6r zegt Campanus dat de naam Najaden komt ‘van het Griecx woort Najein’.

8 p. D 4r en E 3r. Hij noemt ook L. Giraldus, over wie zie F.L. Schoell, in aant. 1 genoemd, p. 22.

9 In de uitgave van De Montlyards vertaling die ik benut heb (Rouen 1611), heb ik van dit beroemde koorlied uit de Antigone geen vertaling gevonden. Campanus heeft waarschijnlijk het Latijn van Comes bewerkt; zo is strofe 4 wel een pastoralisante uitwerking (de pastorale poëzie was in de mode) van het woord ‘pastorales’ in de vertaling van Comes. Campanus kan niet op zijn vertaling gekomen zijn door de vertaling van dit koorlied door C. van Ghistele (die Sophocles' Antigone middels de Latijnse metrische vertaling van Rataller, ‘Rhetorickelijck ghetranslateert’ heeft, Antwerpen 1556; zie Neophilologus 1960, p. 62-4).

Sophocles, Ant. 785-6	Φοιτᾷς δ΄ὑπερπόντιος ἔν τ΄
	ἀγρονόμοις αὐλᾶισ
Natalis Comes	Incedisque super mare, &
	Per pastorales aulas -
Campanus	Het Boeren hut met riet gedeckt/
	Hoe kleyn/ en sal by niet versmaden:
	Of Harder die zijn Liefjen weckt/
	Het leefter al op sijn ghenade.
Rataller	Aequora cani per maris ambulas
	Et stabula alta ferarum agrestium -
Van Ghistele ed.	Stout als een heere
J. Grietens p. 63	Derfdy de zee vrilijck ouer spacieren
	In bosschen in velden wildy oock domineren -

[p. 218]

p. 13	homerus Hym: Vene: [6]
	Stem: Waren 't al mijn Vrienden.
	Begint: SInght Zangerin de schoone! (13 str. van 4 rr.; abab; vs 3 en 4 worden telkens herhaald)
	Natalis Comes IV 13, ed. 1584 p. 383, haalt alleen de eerste zes regels van deze hymne aan^10.
p. 14	anacreon. Ode. [14]
	Stemme: Het was een aerdigh Knaepken.
	Begint: ICk wil/ ick wil nu minnen! (10 str. van 5 rr.; abaab)
p. 15	appollonius. argon, lib. iiij. [Apoll. Rhod., Argon. 4.891-911]
	Stemme: Engelsche Fortuyn.
	Begint: VErr' inde Zee een heel schoon Eyland licht, (10 str. van 4 rr.; aabb)
	Natalis Comes VII 13 (De Sirenibus), ed. 1584 p. 758-9.
p. 36	anacreon na-gebootst, [9]
	Twee-spraeck, Stemme: Madona mia pietá.
	Begint: WAer vlieghje Duyfjen heen? (tweemaal 14 rr.)
p. 38	Ode van sapho, aen Venus
	Op de Sapphica-zangh. Of anders, als volght:
	Begint: ONsterffelijcke Dochter! hoogh-gheboren, (11 str. van 4 rr.; aabb)
p. 40	Uyt euripides, [Hippol. 443-50]
	Stemme: Een Meysken op een Rivierken, & C.
	Begint: CYtheraea toont haer heel beleeft, goed-aerdigh mee, (6 str. van 2 rr.; aa)
	Natalis Comes IV 13, cd. 1584 p. 388-9.
	Zonder vermelding van herkomst:
p. 5	[Philippus, anthologia graeca 16.215]
	Stemme: Schoon Lief wilt my troost geven, & C.
	Begint: VOormaels de Cupidootjens, (6 str. van 6 rr.; aabccb)
	Natalis Comes IV 14 (De Cupidine), ed. 1584 p. 407.

10 Campanus verwijst naar de Homerische Hymne op Venus in zijn aantekeningen bij De Roemster, p. E 3r.

[p. 219]

p. 27	[theocritus 27.1-141^11
	Herders Twee-spraeck, Tusschen Daphnis en Galathea.
	Stemme: Brande Breda. Of, Eens soud' ick uyt vermeyen gaen.
	Begint: MEn seght dat Paris, Herder/eer/ (4 str. van 8 rr.; ababcdcd)

Campanus heeft de vertaling van De Montlyard gekend. Dit blijkt misschien het duidelijkst uit het liedje dat terugggaat op een epigram van Philippus (eerste eeuw na Chrisus) in de Griekse Anthologie. Natalis Comes die het aanhaalt laat op de vier elegische disticha van het origineel een vrij getrouwe Latijnse vertaling volgen in vier Latijnse elegische disticha. Het is een versje op een afbeelding van Eroten die pronken met de wapens welke zij op de olympische goden hebben buitgemaakt. Het ‘zie hoe’ van Philippus komt bij Natalis Comes niet voor; ‘zij dragen’ (dat kan worden uitgelegd als ‘zij dragen weg’) is in de Latijnse vertaling geworden ‘zij hebben ontwrongen’. Het buitmaken van de wapens der goden wordt door Philippus als een voorstadium vermeld ter verklaring van de situatie; in de vertaling van De Montlyard is he buitmaken het hoofdmoment; hij begint levendig met wat daaraan voorafgegaan moet zijn, de overval. Dezelfde verschuiving vindt men bij Karel van Mander en bij Campanus. Campanus' afhankelijkheid van de Fransman blijkt reeds in het eerste woord. De invloed van de Franse berijming bespeurt men bij beide Nederlanders misschien ook daar waar gesproken wordt over de wapenbuit die de Eroten behalen op de oorlogsgod. Philippus spreekt van ‘wapen’ of ‘wapenrusting’ (ὃπλον) en ‘helm’, Comes alleen van ‘helm’; de helm wordt niet afzonderlijk vermeld door De Montlyard en de beide Nederlanders¹².

Iadis les Cupidons prindrent par escalade
L'hostel des Tout-puissans, & par grand' algarade
S'armerent richement du butin glorieux
Que pillans leur manoir ils firent chez les Dieux.
Phoebus perd son carquois, son arc; Iupin sa foudre
Dont il touchoit maint corps le reduisant en poudre.
Hertule sa massue, & d' vn semblable trait

11 Dit gedicht, ‘Oaristys’, een dialoog tussen een jongen en meisje die met een greppelbruiloft eindigt, was zeer populair. Geerebaert vermeldt twee vertalingen uit de zeventiende eeuw (van L. Broomans 1659 en van J. van Someren, 1660; LXXX nos. 2 en 3). Er is een Latijnse vertaling van Hugo de Groot (Hugonis Grotii Poemata, Lugd. Bat. 1617, p. 165-7). Voor Franse vertalingen uit de zestiende eeuw zie A. Hulubei, Traductions etc. de Théocrite, en France, au XVIe siècle, résumé in Actes du congrès de l'assoc. G. Budé à Strassbourg, Paris 1939, p. 378.

12 De Montlyard, ed. Rouen 1611 p. 316.; Van Mander, Uytleggingh 1604 f. 7b. ‘Halecret. Corps d'armure, articulé pour permettre la flexion du buste.’ (Nouveau Petit Larousse Illustré 1955). Em. Littré, Dict. d. l. L.Fr. haalt onder halecret aan (Sully, Mém.) ‘Le halecret sur le dos, le casque en la teste’. Voor ‘kreeft’ = borstharnas en ‘ringkraag’ zie W.N.T. VIII 135 en XIII 540 (waar uit Vondel ‘helm en ringkraegh’ aangehaald wordt).

[p. 220]

 

Neptune sa Fourche-fiere, & Mars son halecret:

 

Diane son flambeau treluisant, & Mercure

 

Grand messager des Dieux, son ailee chaussure,

 

Et son Thyrse Bacchus. Or ne faut s'estonner

 

Si les hommes foiblets se laissent assener

 

Aux fleches des Amours, puisque les Dieux suprêmes

 

Les ont accommodez de leurs armures mêmes.

K. van Mander

Een ander Grieck Philippus schrijft in een Epigramme, dat de Cupidons met een verrasschinghe den Hemel/oft der Goden huys inghenomen hebben/ en wapenden hen rijcklijck met seer heerlijcken roof/ nemende Phoebus zijnen gulden koker en boge/ Iuppiter zijnen blixem/ Hercules zijn knodse/ Neptuno zynen dry-tant/ Mars zijnen Kreeft/ en Bacchus zijn beveylde Toortse/ Thyrses, waer by seght hy/ niet is te verwonderen/ dat swacke Menschen hun met de pijlen der Liefden laten treffen/ de wijl de Goden hem met hun reetschap hebben toegherust.

VOormaels de Cupidootjens,

De wack're Minne-Goodjens
Beklommen met haer al/
Met hooghe leeren vaerdigh
Iupijns Paleys eerwaerdigh/
Met schrickelijck inval.
2 Het gincker er op een buyten/
Te rooven en te ruyten
Van 't reedste datter was:
En dat haer oogh bekoorde/
Van 't geen de Goden hoorden/
Het quam hun al te pas:
3 Daer Phoebus heeft verloren/
Boogh/Pijl/en toe behooren/
So als hy 't droegh ten strijt:
Iupiter oock sijn donder/
Daer hy soo menigh wonder
Mee dee/ die wiert hy quyt:
4 Sijn knodz' Alcides mede/
Neptunus heel ['onvrede/
Sijn dry tand gaffel mee:
Mars rings-kraegh en sijn kolder
Die bleef in dat gebolder
Diaen haer fackels ree.
5 Mercurius de Bode
Van al de hooghe Goden/
Liet daer sijn Leerzen/ach!
En Baccgus onberaden
Syn Thyrsum schoon van bladen/
Die noyt hy meer en sach.
6 Dus isset dan geen wonder/
Dat wy oock moeten onder
Het Minne-juck soo wis/
Na dien sy ons betrapen
Met selfs der Goden wapen/
Die niet t'ontwijcken is.

j.c. arens