Spiegel der Letteren. Jaargang 7

[p. 129]

Olimpia aan Birenus:
een heroide van G. Brandt naar stof van Ariosto

In maart 1646 ‘oefende’ Geeraardt Brandt, nog geen twintig jaar oud, maar reeds de auteur van de wraaktragedie Veinzende Torquatus, ‘zijne dichtader, met eenen brief in vaerzen te stellen van Olimpia aen Birenus naer het voorbeelt van Ovidius Heldinnebrieven.’¹ Deze Heroide in tachtig alexandrijnen met gekruist rijm is in de uitgave van Brandts Gedichten van 1649 gedagtekend 19 maart 1646². De ‘Inhoudt des Briefs’ luidt aldus:

Olimpia, dochter van een graaf van Hollandt, kreeg, naa veel dwersdrijvens der fortuin, tot gemaal, Birenus, Hartog der Zeeuwsche eilanden; die zy lang bemint, en met gevaar van haar leven, uit een doodelijke gevankenis verlost had, maar de Zeeuw verslingerde, naa dat hy van zijn gemaalins omhelzingen zadt was, op de dochter van Cijmosque Koning der Vriezen; en trachte Olimpia van kant te helpen, en tot dien einde, met haar wil, naar Zeelandt te voeren; maar een onweer van drie daagen en drie nachten, drijft hem naar een woest onbewoont Yers eiland: daar hy haar de volgende Nacht laat leggen in het diepste van 'er slaap, en vaart naar Vrieslandt. de verlaate Gravin ontwaakt, en loopt naar veel klaagen en weenen, naar het strandt. besluit haar doodt te verhaasten. doch schrijft eerst haar wanhoopende gedachten aan den Hartog. de rampzaaligheit van dees Gravin, werdt van Arioste beschreven, in 't 9. 10. en 11. Gezang van zijn verwoeden Roelandt.

Brandt heeft voor de stof van Olimpia's Brief waarschijnlijk de Franse prozavertaling van Orlando Furioso door F. de Rosset geraadpleegd (eerste druk van 1615)³. Op een Frans tussenpersoon wijst vooral de naam van de Friezenkoning, die bij Ariosto (Arioste, zegt Brandt) Cimosco heet, bij De Rosset Cimosque. Brandt behoudt de Franse uitgang⁴. Voor en na Brandt zijn talrijke Heldinnebrieven, afzonderlijke, paarsgewijs of in reeksen, naar het voorbeeld van Ovidius' Heroides gedicht over allerlei historiën en stoffen, bijbelse, christelijke, mythologische, historische, romaneske, antieke, middeleeuwse, eigentijdse. Aan Ariosto ontleenden vóór Brandt Francesco Della Valle⁵ en Antonio Bruni de stof voor hun Italiaanse heldinnebrieven ‘Olimpia a Bireno’. Brandt heeft deze Heroiden wel niet gekend, zeker

1 Joan de Haes, Het leven van Geeraert Brandt, 's-Gravenhage 1740, p. 7-8.

2 Gedichten van Geeraardt Brandt. de jonge, Rotterdam 1649, p. 73-5.

3 In april en mei 1646 ontleende Brandt enige stoffen ‘uit Tasso’ (ed. 1649, p. 78 en 82) - uit het Italiaans?

4 Everart Siceram uit Brussel, in zijn berijmde vertaling-bewerking van Il Divino Ariosto oft Orlando Furioso. Ouergeset uyt Italiaensche veersen, Thantwerpen 1615, spreekt van Comosco. J.J. Schipper, De razende Roelant. In 't Italiaens gestelt door Louys Arioste, Amsterdam 1649 - Schipper vertaalt de prozavertaling van F. de Rosset -, maakt van Cimosque Cimoskes.

5 Francesco della Valle, Lettere Delle Dame, e de gli Eroe... Con le Risposte. Novamente stampate, Ravenna 1630, p. 76. Antonio Bruni, Epistole Heroiche (eerste druk 1626), Venetia 1678, p. 64.

[p. 130]

niet benut. Of er een Franse Heroide over deze stof is, die Brandt heeft kunnen benutten, weet ik niet.

Brandt heeft Olimpia uit heel ander hout gesneden dan Ariosto. Ariosto heeft voor de beschrijving van het ontwaken en voor de klacht van Olimpia vooral de brief van Ariadne aan Theseus door Ovidius tot voorbeeld genomen. Zijn Olimpia is een aandoenlijk weerloos, alleen maar lief schepseltje. De Hollandse gravin van Geeraardt Brandt heeft het bliksemend temperament van Koningin Dido. Misschien is de volgende uitbarsting van Olimpia niet zonder herinnering aan Dido's erinnysch dreigement geschreven:

Mijn geest had u gevolgt tot in uw Vaaderlandt.
Gevolgt? zy volgt u ook. als gy dit bladt sult leezen
Zoo beef en zie rondtom of gy my daar niet ziet.
'k Zal op, en onder d' aardt gestaadig by u weezen,
'k Waar met een wreektoorts.
Vergilius, Aeneis 4.384-7 in de vertaling van Vondel⁶:
en al ontloopt ghy my, echter wil ick met een zwarte fackel achter
u her zitten; en zoo dra mijn ziel van mijn lichaem gescheiden zy,
u overal met mijnen geest bykomen; en uwe boosheit zal 'er om lijden.
Ick zal het vernemen, en dit gerucht wil my, onder de schimmen,
aen den jammerpoel, noch ter ooren komen.

Ovidius laat in zijn Brief van Dido aan Aeneas, tot meerder aandoenlijkheid, haar spreken van mogelijke zwangerschap (niet naar Vergilius).

Ghy sult misschien oock, schelm, een swanger lijf begeven
Iet wat van 't u misschien begint in my te leven,

'T welck ghy voor sijn' geboort sult maken tot een lijk.

'T ellendig kind sal deel aen 's moeders lot verwerven:
De broeder van Ascaen sal met sijn' moeder sterven;

En door een' selven slag twee sneven te gelijck.

Vertaling J. de Decker⁷.

Bij Brandt spreekt Olimpia (niet naar Ariosto), tot meerder gruwelijkheid, van haar zwangerschap. Met senecaanse verwoedheid wenst ze wraak en dood aan het kind in haar schoot.

't Gaat wel, het noodlot heeft hier al een leeuw gebracht,
Terwijl ik schrijf komt hy vast brullende aan gevlogen. -
Ras, eer een Boschwolf, Beer, of Luiperdt barst uit d' elzen.
Verslin den hals daar hy zijn armen om dorst slaan.
Knaag d' arm dan die wel eer den Hartog darde omhelzen.
En dan mijn zwangre buik. daar zultg' u aan versaên.
Hier is een jongen Graaf oft Hartoogin beslooten.
Hy smoor'. soo treurt hy om geen graafelijke staf.
De vrucht sterf, eer sy vreugt van 't leven heeft genooten.
De moeders buik zy 't al. de Wieg, de Moordtster, 't Graf.

6 Vondel, W.B. 6.576 (de prozavertaling van 1646). Hooft heeft (zie ed. L.-St I p. xv) een vertaling van het vierde boek der Aeneis gemaakt, die waarschijnlijk verloren gegaan is. G. Brandt heeft deze vertaling gekend.

7 Ovid., Her. 7.133-8; J. de Deckers Rym-oeffeningen, 1659, p. 105-6 (eerste druk van 1656).

[p. 131]

Brandts Olimpia is een treurspel-heldin, een nakomertje van Veinzende Torquatus. Cornelis van Ghistele, de eerste Nederlandse vertaler van Ovidius' Heroides (eerste druk van 1553), omschrijft Heroidum Epistolae als ‘Der Griecxser Princerssen ende Jonckvrouwen clachtige Sendtbrieuen’. Inderdaad zijn Ovidius' Heroides doorgaans klachten in briefvorm; de klacht is de ziel van het gedicht, de briefvorm slechts het kleed. Een zuiver instinct heeft verschillende dichters er toe gebracht af te zien van het curiosum van de briefvorm. Hooft, die de briefvorm beoefend heeft in ‘Menelaus brief aen Helena’ (in gekoppelde alexandrijnen), heeft (naar een voorbeeld in enige moderne taal?) de stof van Ovidius' Brief van Phyllis aan Demophoön tot een lyrische klacht in lyrische trant ‘Demophoön’ verwerkt; in plaats van de brief van Amalia aan Frederik Hendrik, een Latijnse Heroide van Barlaeus, te vertalen heeft hij er een ‘Klaghte der Princesse van Oranjen’ van gemaakt, lyrisch, in lyrische maat. Geeraardt Brandt laat Olimpia een brief schrijven met ondertekening en al. Het is geen klagende brief, maar een aanklagende monoloog in briefvorm. De laatste wens van de Hollandse gravin moet aan de zeevarende natie der Batavieren van de zeventiende eeuw nauwelijks onvervulbaar zijn voorgekomen:

O Eilandt, soo gy ooit een Batavier siet koomen,
Hy voer my meê: en volg den schelmschen Hartog na,
Door d' Yrs- en Noordsche zee tot op de Zeeusche stroomen,
En breng hem het gebeent van sijn

olimpia.

J.C. Arens