Spiegel der Letteren. Jaargang 7

[p. 104]

Kroniek

Codicologie en filologie X
Paleografie

In het slotstuk der vorige kroniek (Spiegel der Letteren VI (1963) 315 vlg.) is gewezen op de noodzakelijkheid tussen de studie van het middeleeuwse geschreven boek (codicologie) en de studie van het oude schrift (paleografie) het juiste evenwicht te bewaren. Tevens werd daar uiteengezet hoe de paleografie gedurende de laatste decennia een vernieuwing ondergaat. Vooral blijkt dit uit het feit dat in de jongste tijd andere opvattingen inzake de schriftontwikkeling zijn verkondigd. Dit zowel door de nieuwe paleografenschool waarvan Jean Mallon¹ de bekendste vertegenwoordiger is, als door de redactie van de periodiek Scriptorium². Nog werd in herinnering gebracht dat er een internationaal verbond van paleografen bestaat, dat op zijn indertijd (1953) te Parijs gehouden eerste colloquium een omvattend programma heeft ontwikkeld, waarvan de tenuitvoerlegging met kracht ter hand genomen is³.

Ter inleiding tot de paleografie staan nu een overgroot aantal publikaties ten dienste. Daarbij komt het er - inzonderheid voor de beginner - vooral op aan door de omvangrijkheid en veelsoortigheid dezer literatuur niet het spoor bijster te raken. Bovenal is natuurlijk een heldere theoretische inleiding nodig. Daartoe is bijzonder geschikt het voortreffelijke boekje L'Ecriture van Charles Higounet, die Mallons inzichten aan zijn uiteenzettingen ten grondslag heeft gelegd⁴. Omvattender zijn de hoofdstukken over paleografie, voorkomend in het door de Encyclopédie de la Pléiade uitgegeven elfde deel: L'histoire et ses méthodes⁵, een ook voor de neerlandicus-filoloog onmisbaar handboek.

1 Jean Mallons hoofdwerk is: Paléographie romaine. Madrid, 1952.

2 2 Vgl. François Masai, La paléographie gréco-latine, ses tâches, ses méthodes. Scriptorium X (1956) 281 vlgg.

3 Als eerste publikatie van het verbond verscheen: Nomenclature des écritures livresques du IXe au XVIe siècle. Paris, 1954. Daarvan is vooral het middenstuk (G.I. Lieftinck, Pour une nomenclature de l'écriture livresque de la période dite gothique) voor de neerlandicus-filoloog van belang. In zijn ondertitel duidt de auteur het aan als: Essai s'appliquant spécialement aux manuscrits originaires des Pays-Bas médiévaux. - Het door het verbond ten leven geroepen ‘Comité international de paléographie’ geeft ook catalogi van gedateerde en/of gelocaliseerde handschriften uit; twee op Franse bibliotheken betrokken delen zijn reeds verschenen. G.I. Lieftinck - de Nederlandse vertegenwoordiger in het zojuist genoemde Comité - bereidt een uitgave voor van een catalogus van gedateerde handschriften in Nederland, die in afzienbare tijd in twee delen het licht zal zien onder de titel: Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas.

4 Charles Higounet, L'écriture. Paris, 1955. Que sais-je? 653.

5 Encyclopédie de la Pléiade. L'histoire et ses méthodes. Volume publié sous la direction de Charles Samaran. Paris, 1961.

[p. 105]

Het ligt voor de hand dat de laatste, na en naast deze meer algemeentheoretische werken, zal willen beschikken over direct op zijn studiegebied betrokken verhandelingen. Hier nu kan hij zijn voordeel doen met verschillende studiën van Willem de Vreese, verleden jaar verzameld onder de titel Over handschriften en handschriftenkunde⁶. Men moet hem daarbij raden vooral (en terdege) kennis te nemen van het eerste en tweede opstel in de bundel, achtereenvolgens handelend over ‘Handschriften en handschriftkunde’, en ‘Over Middelnederlandsche handschriftkunde in verband met taal- en letterkunde’. Voegt men daar de derde voordracht ‘Over eene Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’ aan toe, dan zal blijken hoe de geniale ontwerper van wat helaas een torso is gebleven ook zijn gedachten had laten gaan over de praktische studie van het oude schrift.

Om deze studie te vergemakkelijken heeft De Vreese in de eerste plaats gedacht aan een paleografisch album. Dit zou bestaan uit een met zorg bijeengebrachte verzameling van facsimiles van gedeelten van handschriften en oorkonden, waarbij elk facsimile zou worden vergezeld door een transcriptie en aantekeningen.

In de tweede plaats dacht hij aan een alfabetisch woordenboek van afkortingen. Hij stelde zich daarbij een werk als het Lexicon Abbreviaturarum van Adriano Cappelli⁷ voor. Zijn woordenboek zou dus evenzeer afbeeldingen bieden, vergezeld van transcripties waaruit hun bestanddelen en betekenissen zouden blijken, terwijl tevens vermeld zou worden tot welk tijdperk de afkortingen behoorden.

_* * _*

In de tijd dat Willem de Vreese deze rede uitsprak (1902) ontbrak het aan atlassen voor de Nederlandse paleografie. Sedertdien is daarin aanzienlijke verandering gekomen, gelijk uit de volgende opgave (in chronologische rangschikking en met beknopte titels) blijken kan.

Album belge de paléographie. Ed. J. van den Gheyn S.J. Bruxelles, 1908.

Album beige de diplomatique. Ed. H. Pirenne. Bruxelles, 1909.

Atlas der Nederlandsche paleographie bewerkt door H. Brugtrans en O. Oppermann. 's-Gravenhage, 1910.

Deutsche und lateinische Schrift in den Niederlanden. Herausgegeben von A. Hulshof. Bonn, 1918.

Atlas voor Nederlandsche paleographie door H. Brouwer. Amsterdam, 1944.

6 Willem de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde. Tien codicologische studiën. Bijeengebracht, ingeleid en toegelicht door P.J.H. Vermeeren. Zwolle, 1962. Zwolse reeks van taal- en letterkundige studies. Nr. 11.

7 Adriano Cappelli, Dizionario di abbreviature latine ed italiane. 4a ed. Milano, 1949.

[p. 106]

Laatstgenoemde auteur schreef ook: Beknopte handleiding tot de kennis van het Nederlandsche oude schrift² (Naarden, 1943) inzonderheid van belang voor het zestiende-eeuwse schrift.

Het is niet mogelijk in kort bestek over al deze atlassen te handelen. Wel mag in algemene zin het volgende worden geconstateerd:

Vrijwel steeds hebben de samenstellers ernaar gestreefd het gehele gebied der Nederlandse paleografie te omspannen. Met als onvermijdelijk gevolg dat de keuze altijd bijzonder hachelijk is gebleken. Niet minder belangrijk is een ander punt dat de bezorgers meestal voor ogen gestaan heeft, te weten: alleen documenten te bieden waarvan onstaanstijd en plaats volkomen vaststonden. Dit ging dan gewoonlijk gepaard met het bijeenbrengen van voorbeelden van de meest bekende en meest gebruikte schrifttypen. Naast deze materiaalverzameling is het tweede hoofdelement dezer atlassen de transcriptie; de weergave dus van de tekstredactie(s) met oplossing van de afkortingen, de laatste meestal door cursieve druk aangegeven. Het behoeft nauwelijks betoog dat zonder transcripties elke atlas voor de beginner alle waarde verliest; zo blijft het dan ook een ernstige tekortkoming in Hulshofs boek dat een groot aantal transcripties ontbreken.

Overigens bedenke men steeds dat alle reprodukties altijd hulpmiddelen blijven. Zo is het bijvoorbeeld nimmer mogelijk op een reproduktie te zien of iets al dan niet op rasuur geschreven is; ook blijkt het - tweede voorbeeld - bijzonder moeilijk op reprodukties tussen de gebruikte inktsoorten te onderscheiden.

Het is hier ook de plaats eraan te herinneren dat de fotografische reproduktietechniek te hulp werd geroepen in de uitgaven van de Beatrijs² (Antwerpen, 1948) en Esmoreit (Antwerpen, 1949). Daarmede werd teruggegrepen op het vroeger door Paul H. de Keyser en E.F. Kossmann toegepaste procédé in hun uitgaven van Reinaerts historie (Antwerpen, 1938; zonder transcriptie) en Die Haager Liederhandschrift (Den Haag, 1940; met transcriptie).

_* * _*

In het documentatie-apparaat van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta komt een door Willem de Vreese aangelegde verzameling fiches met afkortingen voor. Daarvan is door J.L. van der Gouw gebruik gemaakt voor een overzicht van ‘Abbreviaturen in nederlandse stukken’, deel uitmakend van een artikel van zijn hand over enige problemen van de Nederlandse paleografie⁸. Voordien had G.I. Lieftinck - eveneens in een tijd-

8 J.L. van der Gouw, Enige problemen van de Nederlandse paleografie. Nederlands Archievenblad LXII (1957-1958) 17 vlgg.

[p. 107]

schriftbijdrage - over de Middelnederlandse afkortingen gehandeld⁹.

Zonder ook maar het minst in twijfel te trekken dat de kopiisten der lage landen eigen varianten hebben ingevoerd, moeten de Nederlandse abbreviaturen toch in het kader der Latijnse paleografie gezien en bestudeerd worden. Als inleiding daartoe kan men de lezer het best verwijzen naar het met vele literatuuropgaven voorziene stuk over de afkortingen in het handboek van Hans Foerster¹⁰.

In de praktijk komt het er nu meestal op neer, dat de neerlandicusfiloloog zich veelal behelpen moet (en redden kan!) met het reeds boven (in noot 7) genoemde werk: Lexicon Abbreviaturarum - Dizionario di abbreviature latine ed italiane van Adriano Cappelli, waarvan de eerste uitgave in 1899 te Milaan verscheen. Voorzover dit nog betoog behoeft zal de gebruiker daar vooral uit leren hoe het ten enenmale onmogelijk is voor de verklaring van de vele sigla, afkortingen, samentrekkingen en andere tekens vaste regels op te stellen. Een zaak die trouwens in het algemeen voor álle codicologische en paleografische studiën geldt. Want het blijft nu eenmaal zo dat elk handschrift als individu de onderzoeker steeds weer voor verrassingen stelt. Hoe beslissend dit ook voor de verhouding van paleografie en filologie is zal in de volgende kroniek blijken.

9 G.I. Lieftinck, ‘Methodologische’ en paleographische opmerkingen naar aanleiding van een hert met een wit voetje. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde LXII (1954) 1 vlgg.

10 Hans Foerster, Abriss der lateinischen Paläographie. Bern, 1949; 196 vlgg.

Naschrift

Sedert het bovenstaande geschreven werd verschenen twee publikaties van in de tekst genoemde auteurs waarop hier met nadruk gewezen wordt. Allereerst dan het als inleiding bedoelde en daarvoor zeer aan te bevelen boek van J.L. van der Gouw: Oud schrift (Zwolle, 1963). Het werk maakt deel uit van de reeks ‘Archivistica - Publikaties van de Archiefschool’, waarin van dezelfde auteur ook het licht zag een Inleiding tot de archivistiek (Zwolle, 1956) die voor eerste kennismaking met dit gebied van wetenschap bijzonder geschikt is. - Vervolgens moet gewezen worden op de oratie over Paleografie en handschriftenkunde (Amsterdam, 1963) waarmede G.I. Lietftinck zijn ambt van hoogleraar in de Westerse paleografie en handschriftenkunde aan de Rijksuniversiteit te Leiden aanvaardde.

Den Haag

P.J.H. Vermeeren
Amsterdam

W.Gs Hellinga