Spiegel der Letteren. Jaargang 6

Rond J.B. Houwaert. Een weerlegging

Over mijn in 1960 uitgegeven Johan Baptist Houwaert zijn er nogal wat opmerkingen gemaakt, waarvan ik sommige niet, andere half of geheel aanvaarden kan, en waarop ik mij voorstelde bij tijd en wijle wel eens terug te komen, tot ik in een nummer van De Gulden Passer in een bibliografisch overzicht mijn boek vermeld vond met een uitdrukkelijke en geheel uitzonderlijke verwijzing naar recensies die ‘vergissingen’ vaststelden.

Om wille van de waarheid - d.i. van een betere kennis van Houwaert - schijnt het me nu toch nuttig op sommige opmerkingen nader in te gaan.

F. van Vinckenroye bestrijdt in Leuvense Bijdragen (1960, blz. 97) mijn mening dat Paranaesis politica na de val van Brussel zou geschreven zijn.

Maar heel de lange inleiding (Prohemie des Autheurs) van dit boek handelt over de vraag of Houwaert al dan niet het land zal verlaten (hij werd overvallen door soldaten die zijn huis verwoestten; hij heeft zijn ambt verloren; hoe zou hij nu kunnen buigen voor die hem onlangs eerden). Dat kan toch alleen maar dateren van na de capitulatie van Brussel in 1585, die hem zijn ambt kostte. Op welke argumenten steunt zich de recensent om dat te betwisten?

Volgens Van Vinckenroye zou Paranaesis politica voor de Vier Wterste zijn voltooid.

Uit een passage in Paranaesis (449)

ick wert terstont ghesint de Poëterye,
Met de Phylosophye van my te verdryven,
En my te oeffenen in Goddelycke clergye,
Om de vier Vyterste te beter moghen beschryven...

blijkt toch veeleer het tegendeel, tenzij er gewichtige redenen zijn om anders te concluderen. Welke redenen?

Dezelfde recensent zegt dat Paranaesis politica slechst een deel is van een groter werk; hij treedt hier de mening van Prof. Rombauts bij vol-

[p. 223]

gens wie dit groter werk de Politieke instructie der Princen zou zijn waarvan ITP spreekt in een aanhangsel bij Den generalen loop.

Blijkens de aanhef van Paranaesis politica zelf, zegt hij, ‘schijnt dat zo te zijn’. Maar is dat wel zo? Deze aanhef luidt

Met dat ick Belgicae noch meynde verhalen meer
Saken soo Bach ick Apollinem sincken
in Occidenten...

Men zou inderdaad zeggen dat hij hier naar een ander, vroeger werk verwijst. Maar naar welk werk weten we niet en er is zeker geen verwijzing naar een Politieke instructie der Princen waar de Paranaesis zou bij behoren. Ik zou, aanknopend aan het eerste vers, veeleer denken aan een verwijzing naar Die clachte ende troost van Belgica, gecomponeerd 1 februari 1582. Dit gedicht handelde eveneens, doch meer algemeen, over de rampen van de oorlog maar het had niets te maken met enig ambtsverlies; Houwaert werd toen door Anjou juist in zijn ambt bevestigd.

Ook in het lofdicht van ITP dat overigens op zeer vage gegevens blijkt te berusten vind ik in tegenspraak met de recensent geen getuigenis hieromtrent. In de 35e strofe omschrijft ITP een ‘Politike instructie’, in de 36e een ‘Periocha Paranaesios’, maar hij zegt niet dat het tweede een fragment is van het eerste. Het zou er wel ‘een cort begrijp’ kunnen van zijn.

Ik wil ook even terug komen op de verzen waaruit volgens mij moet blijken dat Houwaert reformatorisch gezind was. Ik had er nog meer kunnen aanhalen, b.v. uit d'Autheurs conclusie, p. 449, in Paranaesis

Met dat de Waerheyt dese woorden, die cloncken,
Hadde ghesproken, heeft sy my ten selven tye,
Een dierbaer present liberalijck gheschoncken,
Namelijck den Bybel, dies ick was seer blye.

Twee van mijn aanhalingen nu werden, zegt de recensent, in de mond gelegd van de ‘vyant’ en geven dus de mening van Houwaert niet weer. Houwaert echter verschuilt zich wel eens meer, voorzichtig of aarzelend, achter zulke ‘men zegt mij’ en ‘men beweert maar ik geloof het niet’. Naast het vers ‘De vyant quam by my om mijn siel te vermoorden En sprak’ staat in de marge gedrukt (ik cursiveer): ‘De vyant spreeckt somwylen waer: maer hy liegt meest’, wat de recensent blijkbaar niet heeft opgemerkt of waar hij geen belang aan gehecht heeft. Ik meen dat mijn conclusie niet te gewaagd is waar ik veronderstel dat Houwaert ‘niet onvoorwaardelijk en niet zo beginselvast’ in de nieuwe leer stond.

Ten slotte weze me het genoegen gegund op een paar punten van minder belang terug te komen.

[p. 224]

‘Dat Houwaert zijn leven eindigde met het kweken van bloemen' zal wel een anecdote zijn waarvan de waarheid niet bewezen is’ schrijft Van Vinckenroye. Ik schreef nl. dat hij zich wijdde ‘aan de poëzie en aan het kweken van bloemen’.

Herinnert Van Vinckenroye zich dan de uitvoerige beschrijvingen niet die Houwaert van zijn tuin geeft in de Lust-hof der Maeghden? En zijn afbeelding op het door hem zelf ontworpen grafmonument, als hovenier, met een voet op een spade en een tak in de hand? Een in mijn studie niet aangehaald maar niet onbelangrijk opstel van L. Bosché, La vie extraordinaire de Messire Jean Houwaert, poète-jardinier, in Le Nouveau Jardin pittoresque (Brussel 1930) somt de achtereenvolgende vergrotingen op die deze tuin heeft ondergaan. Houwaert zou er geen bloemen gekweekt hebben als hij er, liever dan uit te wijken, ambteloos bleef wonen? Was niet het bloemen kweken de hobby van de intellektuelen in deze tijd? Ook Lipsius wijdt in zijn De Constancia twee kapitels aan zijn tuinen en in het bekende groepsportret van Rubens, waarop hij met zijn leerlingen wordt afgebeeld, prijkt symbolisch een vaas met tulpen. Naar een mededeling van de historicus Trevelyan over de bloemenliefde van de toenmalige Nederlanders heb ik zelf in mijn boek verwezen. En dan blijft daar nog het parallelle geval van Houwaerts vriend Marnix van Sint-Aldegonde.

C.A. Zaalberg in De Nieuwe Taalgids (jg. 1960, blz. 338) aanvaardt niet dat het kruiswoord Luk. 23:46 door mij ‘met een armvol bewijsplaatsen’ tot een ‘gewone middeleeuwse formule’ wordt gepromoveerd. Ik wilde er enkel de aandacht op vestigen dat het in de literatuur van de middeleeuwen en tot het einde van de rederijkerij (een laatste maal bij Hooft, die nog uit de rederijkerij voortkomt) geregeld alle stervenden in de mond wordt gelegd.

Ik had me ook nader kunnen verklaren waar ik van de verzen

Den hemel en d'eirde die sullen vergaen
Maer het woord des Heeren sal blijven staen

zei dat ze ‘aan de volksliteratuur ontleend’ schijnen. Verkeerd, zegt Van Vinckenroye, ze komen uit het evangelie. Goed, maar de door mij bedoelde variante komt nog in de negentiende eeuw voor in de ‘brievenboeken voor verliefde harten’ en ik vond dat aardig genoeg om het even te vermelden. Ik legde er overigens de nadruk op dat waarschijnlijk Houwaert ze niet aan de volksliteratuur ontleend heeft maar misschien omgekeerd de volksliteratuur aan Houwaert, die immers een beroemd schrijver was in zijn tijd. De recensent heeft mij hier te vlug gelezen.

E. De Bock