Spiegel der Letteren. Jaargang 6

[p. 210]

Kroniek

Codicologie en filologie VIII
Katernen en bladen

Er is in de vorige Kroniek op gewezen van hoe beslissend belang het voorkomen van watermerken in katernen en bladen kan zijn. De zojuist gebruikte termen ‘katern’ en ‘blad’ voeren ons nu tot een ander onderdeel van de opbouw van een codex.

Het is bekend dat de auteur vaak op een wastafeltje schreef, maar de kopiist die deze tekst op perkament of papier ‘overbracht’ ging in de meeste gevallen niet over tot schrijven dan nadat hij beschikte over een ‘cahier’ van schrijfmateriaal. Daarvan mag men zich de meest voorkomende wijze van samenstelling gedurende de periode van de achtste tot de twaalfde eeuw als volgt voorstellen. Veelal werden vier perkamenten bladen genomen die men in het midden eenmaal vouwde. Zulk een quatern (katern) van vier dubbelbladen vormde dus een geheel van acht bladen, respectievelijk zestien bladzijden. Nadat dit gebeurd was prikte men door alle vier dubbelbladen tegelijk een reeks gaatjes, zowel voor het aanbrengen van de horizontale schrijflijnen als voor het aanbrengen van de verticale lijnen ter begrenzing van de bladspiegel. Men nam vervolgens elk dubbelblad afzonderlijk en linieerde het op de haarzijde met een scherp instrument. Ten slotte werden dan de dubbelvellen op zulk een wijze in elkaar gevoegd, dat de haarzijde de buitenkant van het katern vormde, terwijl binnen in het katern vleeszijde tegenover vleeszijde en haarzijde tegenover haarzijde werd gelegd¹.

Onderzoekingen uit de laatste decennia hebben nu echter doen zien, dat de middeleeuwse kopiisten sommige boeken op andere wijze samen stelden. Vóórdat zij begonnen te schrijven stelden zij nl. de bladspiegel van

1 Vgl. N.R. Ker, Catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon. Oxford, 1957; xxiii. - Een afbeelding van hoe in de middeleeuwen het boek vervaardigd werd biedt een miniatuur uit een twaalfde-eeuwse codex met werken van S. Ambrosius, berustend in de Staatliche Bibliotheek te Bamberg. (Signatuur: Patr. 5 (B. II. 5) fol. 1 verso). Een reproduktie daarvan vindt men in: Jean Loubier, Die Herstellung der mittelalterlichen Bücher nach einer Miniatur des XII. Jahrhunderts. Zeitschrift für Bücherfreunde XII (1908/1909) Zweiter Band, blz. 409 vlgg. De totstandkoming van een handschrift wordt hier in verschillende medaljons verbeeld; het eerste rechtermedaljon laat zien hoe de kopiist dubbelbladen tot een katern samenvoegt. Over de totstandkoming van een middeleeuwse codex als door een dertiende-eeuwse illuminator voorgesteld vgl. Axel Anthon Björnbo, Ein Beitrag zum Werdegang der mittelalterlichen Pergamenthandschriften. Zeitschrift für Bücherfreunde XI (1907/1908) Zweiter Band, blz. 329 vlgg. Daarin vindt men negen afbeeldingen uit de zogenaamde Hamburgse Latijnse (driedelige) bijbel, berustend in de Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen. (Signatuur: Gl. Kgl. Saml. 4, in - fol.).

[p. 211]

vier of meer bladen recto en van vier of meer bladen verso vast. (Vier of meer bladen recto en verso vormen tezamen acht of meer bladzijden). Vervolgens transcribeerden zij de tekst in een door recto- en versozijden van de vooraf vastgestelde bladspiegels bepaalde volgorde. Nadat de tekst getranscribeerd was werd het vel gevouwen en wel op een zodanige wijze, dat ‘recto’ en ‘verso’ zuiver op elkaar aansloten en de tekst de juiste volgorde bezat. - De zo juist kort beschreven techniek staat in de typografie onder de term ‘formaatmaken’ bekend. Aanvankelijk beschikte men alleen over voorbeelden van dergelijke handschriften uit het midden der vijftiende eeuw, zodat verondersteld kon worden dat de kopiisten deze wijze van doen aan de drukkers ontleend hadden. Naderhand is echter gebleken dat het procédé veel vroeger - wel vanaf de dertiende eeuw - is toegepast. De kopiisten zijn dus de ontwerpers van dit vernuftige systeem, dat juist door de drukpers zo een groot en langdurig succes heeft gekend. Het systeem is vooral gebruikt voor het middeleeuwse geschreven pocketboek van klein formaat, meer bepaaldelijk voor die boeken waar het op tekstgelijkheid bijzonder aankwam (breviaria, horaria, onderwijsboeken)².

Beide mogelijkheden van formaatkeuze (in diploma en in plano) gelden zowel voor perkamenten als voor papieren handschriften. Daarbij worde hier nog opgemerkt dat zeker in de beginperiode van de papierfabricage geen vellen van een dergelijk formaat werden vervaardigd, dat inslaan voor handschriften van groot formaat mogelijk zou zijn geweest. Men doet er dus wel aan met Willem de Vreese voor zeker te houden, dat papieren handschriften van grote afmetingen (zoals b.v. de codices van Gerrit Potter van der Loo's vertaling van Froissart; K.B. Den Haag 130 B 21; U.B. Leiden BPL no. 3, I en II) noodzakelijkerwijs moeten bestaan

2 Literatuur: Charles Samaran, Manuscrits ‘imposés’ à la manière typographique. Mélanges en hommage à la mémoire de Fr. Martroye. Paris, 1940; 325 vlgg. Idem, Contribution à l'histoire du livre manuscrit au moyen âge. Manuscrits ‘imposés’ et manuscrits non ‘coupés’. Atti del X Congresso Internazionale. Comitato Internazionale di Scienze Storiche. Roma 4-11 settembre 1955. Roma, 1957; 151 vlgg. Graham Pollard, Notes on the size of the sheet. The Library. Fourth Series. Vol. XXII. Nr. 2, 3. Sept.-Dec. 1941; pag. 105 vlgg. Jacques Thomas, Une étape vers le procédé d'imposition? Scriptorium XII (1958) 254 vlgg. G.I. Lieftinck, Mediaeval manuscripts with ‘imposed’ sheets. Het Boek XXXIV (1960-1961) 210 vlgg. Daarin wordt o.m. melding gemaakt van codex 73 E 14 der Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage (overgang 13e/14e eeuw), waarin ‘imposed sheets’ van een onvoltooid vijftiende-eeuws getijdenboek als schutbladen in de band voorkomen. Een op plano geschreven fragment uit Jacob van Maerlants Strofische Gedichten is in het bezit van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde te Gent (geen signatuur). Het fragment is de helft van een oorspronkelijk op heel plano afgeschreven tekstgedeelte, dat vermoedelijk uit de tweede helft van de vijftiende eeuw dateert. Voor afbeelding en beschrijving zie de in 1963 te verschijnen publikatie van W.Gs Hellinga: Kopij en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie. Met twee inleidende studies van H. de la Fontaine Verwey en G.W. Ovink (Amsterdam).

[p. 212]

uit katernen wier diplomata (éénmaal gevouwen vellen) in elkaar gelegd zijn³.

De katernen die tezamen het geschreven boek moesten vormen werden ter kenschetsing hunner volgorde meestal met letters in alfabetische rangorde onderscheiden; de dubbelbladen in de katernen zelf met (veelal Romeinse) cijfers. Hebben wij te doen met een uit quaternionen opgebouwde codex dan wordt de opeenvolging van eerste en tweede katern dus aangegeven met de letters a en b. De vellen worden in de eerste helft van het katern op de rectozijden gekenmerkt met dezelfde letter, gevolgd door de cijfers i, ij en iij voor de eerste drie dubbelvellen; voor het vierde (middelste) blad volstond men meestal met een kruis (+). Men krijgt dus het volgende schema:

Eerste katern: a

			dubbelvellen
I	II	III	IV	IV	III	II	I
ai	aij	aij	+

Tweede katern: b

			dubbelvellen
I	II	III	IV	IV	III	II	I
bi	bij	biij	+

Men noemt deze aanduidingen signaturen: een term die hier dus in een heel ander verband optreedt dan waar hij geldt voor de aanduiding van de plaats van een codex in een bibliotheek of verzameling. Bedenkt men daarbij dat ‘signatuur’ bij de boekdruk ook nog gebruikt wordt voor de letter of het cijfer aan de voet der eerste bladzijde, vroeger ook onderaan andere bladzijden van elk vel druks, om de volgorde daarvan aan te geven, dan mag hier stellig wel sprake zijn van een zwaar belaste, om niet te zeggen over-belaste term. Hoe dit ook zij: de signatuur als katernmerk is voor codicoloog en filoloog van groot belang; het al of niet voorkomen ervan kan van beslissende betekenis zijn.

Maar al te dikwijls blijkt het achterhalen van de katernenbouw van een codex een ware Tantaluskwelling, vooral indien de codex zo straf gebonden is dat men de verschillende katernen niet meer kan terugvinden. Als befaamd voorbeeld kan gelden het Hulthemse handschrift (Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel 15589-15623). Bij het herbanden in 1926 heeft men daar de band zo straf om het geheel gelegd, dat het niet wel mogelijk is de katernenbouw vast te stellen. Dat men dit ook niet

3 Vgl. Willem de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde. Zwolle, 1962; 7.

[p. 213]

gedaan heeft in het genoemde jaar - toen de codex dus helemaal uit elkaar op tafel lag - is daarbij een betreurenswaardige, anecdotische bijzonderheid.

Gelukkiger zijn wij met een ander even befaamd handschrift, te weten de verzamelcodex 76 E 5 der Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, waarin de Beatrijslegende voorkomt. De opbouw daarvan (de codex is samengesteld uit quaternionen) blijkt heel regelmatig. Daarvoor worde verwezen naar G.I. Lieftincks uitvoerige beschrijving, voorkomend in de onder leiding van A.L. Verhofstede verschenen facsimile-uitgave van de Beatrijs⁴. Ook worde hier herinnerd aan Lieftincks Catalogus van een deel van het handschriftenbezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden⁵. Dit vanwege het daarin gebezigde (aan Karl Löffler ontleende) cijfersysteem ter formulering van de katernenbouw van een codex.

Voor deze opbouwformule heeft Löffler een stelsel ontwikkeld, waarin het katernenonderzoek op zodanige wijze wordt vastgelegd, dat èn opbouw èn foliëring van de codex in één overzicht worden samengevat⁶. De daarbij gebruikte Romeinse cijfers hebben betrekking op de dubbelbladen waaruit de katernen zijn samengesteld; de tussen ronde haakjes geplaatste Arabische cijfers geven het foliumnummer van het laatste katernblad aan. Ter verduidelijking diene het volgende voorbeeld. De formule

III + 9 IV + VI - 2 + III + 2 IV + V

betekent, dat de opeenvolging der katernen in een codex met een ternio begint, dan negen quaterniones telt, verder een sexternio waaraan twee enkelbladen ontbreken, dan weer een ternio, twee quaterniones, en - ten slotte - een quinternio.

Dit schema van de katernen-opbouw wordt nu met de codex-foliëring verbonden door achter elke katern, respectievelijk groep van katernen, tussen ronde haakjes het foliumnummer van het laatste katernblad te ver-

4 Beatrijs: Eerste integrale reproductie van het handschrift, naast de tekst in typographie, onder de leiding van A.L. Verhofstede; met een bijdrage van J. van Mierlo S.J.; een beschrijving van de codex door G.I. Lieftinck; een bibliographie door Rob. Roemans en een nota betreffende de middeleeuwse schrift door Louis de Man. Tweede, aanzienlijk vermeerderde druk. Antwerpen, 1948.

5 G.I. Lieftinck, Codicum in finibus belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis asservantur. Pars I. Codices 168-360 Societatis cui nomen Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Lugduni Batavorum, 1948. Bibliotheca Universitatis Leidensis. Codices manuscripti V.

6 Karl Löffler, Einführung in die Handschriftenkunde. Leipzig; 1929; 68. Zie ook Joachim Kirchner, Germanistische Handschriftenpraxis. Ein Lehrbuch für die Studierenden der deutschen Philologie. München, 1950; 15.

[p. 214]

melden⁷. In het gekozen voorbeeld wordt dan de volledige formule als volgt:

III (6) + 9 IV (78) + VI - 2 (88) + III (94) + 2 IV (110) + V (120).

Wat nu de bladen zelf betreft: zij vorderen onderzoek en beschrijving naar getal, afmetingen, foliëring, afschrijving en liniëring, alsmede naar het al of niet voorkomen van kleine cirkelronde gaatjes, gewoonlijk piqûres of prickings genoemd. Verduidelijking zal dit nauwelijks behoeven; enkele aanvullingen volgen hier.

1. De opgave van het getal spreekt voor zichzelf; slechts worde opgemerkt dat natuurlijk ook aan schutbladen gedacht moet worden, en dat - vooral - acht gegeven moet worden op toegevoegde, respectievelijk verwijderde bladen.

2. De afmetingen worden vermeld in millimeters; de hoogte gaat daarbij voorop.

3. Bij de foliëring is het noodzakelijk álle voorkomende foliëringen, zowel oude als nieuwe, te vermelden en op hun juistheid te toetsen. Fouten en tekortkomingen vragen om herstel. Vaak is trouwens een oorspronkelijke foliëring niet aanwezig. Eerst sedert de veertiende eeuw komt zij veelvuldiger voor. Meestal geldt daarbij het bladcijfer voor een opening; d.w.z. voor twee opengeslagen zijden, dus voor de rugzijde van het eerste blad en voor de voorzijde van het tweede blad. Het is gewoonte geworden deze blad-zijden met recto (voorzijde) en verso (achterzijde) aan te duiden. met l^r en lv geven wij dus voor- en achterzijde van het eerste blad aan. Komen daarop twee kolommen voor dan wordt de letteraanduiding ‘a’ en ‘b’ gebruikt. De tweede kolom van de rugzijde van het eerste blad geeft men dus aan als: l^vb. Dit valt te verkiezen boven het vroeger wel gebruikte ld, waar dus ‘a’ en ‘b’ voor l^r, en ‘c’ en ‘d’ voor l^v dienst deden. Men voorkomt daarmede ook moeilijkheden met aanduiding van handschriften die in meer dan twee kolommen geschreven zijn.

4. Als men met zijn codicologische onderzoekingen zo ver gekomen is als hier geschetst, dan is men ongetwijfeld ook bij herhaling getroffen door alles wat met afschrijving en liniëring samenhangt. Reeds is opgemerkt hoe vóórdat de bladen beschreven werden, het katern eerst bladzijde voor bladzijde van een bladspiegel werd voorzien, hetzij voor een of meer kolommen, vaak vergezeld van afzonderlijke kolommetjes voor de hoofdletters. Veelal schreef men eerst het katern geheel af en linieerde

7 Voor de praktische toepassing van het systeem zie men de voor de middeleeuwse codices gegeven opbouwformules in de Inventaris van de handschriften van het Museum Meermanno-Westreenianum samengesteld door P.J.H. Vermeeren en A.F. Dekker. 's-Gravenhage, 1960.

[p. 215]

daarna de bladen. Men deed dit nu met graveerstift, of loodstift en naderhand ook met inkt. De vaststelling daarvan kan belangrijk zijn voor de determinering van het scriptorium, waaruit de codex afkomstig is. In de oudste tijden spreekt men daarbij van blinde afschrijving, hetgeen zeggen wil dat zij in het perkament ingedrukt is, zodat de lijnen zich aan de ene kant als verdieping en aan de andere kant als verhoging voordoen. In de twaalfde eeuw komt dan de loodstift in gebruik terwijl men sedert de dertiende ook afschrijving met inkt aantreft.

5. Voor het aanbrengen van afschrijving en liniëring prikte men in de bladranden kleine cirkelvormige gaatjes, de zogenaamde piqûres of prickings. Vaak zijn deze nog gemakkelijker te herkennen dan afschrijving en liniëring zelf, vooral wanneer de laatste erg licht getrokken waren en in de loop der eeuwen bijna geheel verdwenen. Het is van belang ook de afmetingen tussen deze prickings precies in millimeters te noteren. Allereerst geldt dit voor de hele bladspiegel. Vervolgens voor de tussenruimte(s) tussen de twee of meer kolommen. En ten slotte gaat men na of deze piqûres overeenkomen met het voorhanden aantal regels. - Ook in dit alles schuilt veel meer zin dan menigeen a prima vista vermoedt. Niet alleen zijn ook zulke zaken van belang voor de kennis van scriptoria, maar tevens is vaak gebleken dat waar de prickings niet overeenkwamen met afschrijving en liniëring men te doen had met palimpsesten⁸.

_**_*

Met de zojuist geschetste onderdelen vindt de beschrijving van het boek zónder tekst zijn einde. De filoloog is daarin vanuit het scriptorium naar de codex gevoerd; stellig een nadere kennismaking, maar toch nog altijd maar een kennismaking voor de helft. Dit omdat de filoloog natuurlijk bovenal op het boek mét tekst gericht is. Daarover zal dan in de volgende kroniek gehandeld worden.

Den Haag

P.J.H. Vermeeren
Amsterdam

W.Gs Hellinga

8 Voor het hier sub 1-5 samengevatte wordt met nadruk verwezen naar de (ook in bibliografie) overrijke bijdrage van Paul Lehmann, Blätter, Seiten, Spalten, Zeilen in diens Erforschung des Mittelalters III (Stuttgart, 1960) I vlgg.