Spiegel der Letteren. Jaargang 6

Jan Thieullier, lofdichter van J.B. Houwaert

Het ‘Eer-dicht ter eeren den soetvloeyende sinrijcken Poeët, mijn Heere Iohan Baptist Hovvaert, met een verhael der Boecken by hem geschreven, die veel tot leeringhe ons sijn na ghebleven. Vereert door I T P’, dat aan het einde van Den generalen loop der werelt voorkomt¹, verdient onze aandacht onder meer wegens zijn raadselachtig auteurschap².

Men kan de inhoud van het gedicht als volgt omschrijven: Op een lentedag is de schrijver in zijn ‘hofken’ wat gaan ‘speculeren’ daar hij van plan is Houwaerts lof te zingen. Ofschoon hij zich daartoe onbekwaam acht (een conventionele opmerking in lofdichten), waagt hij het toch zo goed als hij kan

Alle u wercken Heere eens by een te schryven,

(Strofe 4, vers 2.)

En ick siende meest al u Boecken//in,
In myn Comptoir daer sy al in oorden stonden,
Hebse d'een voor d'ander naer ontwonden,
Om by een te stellen ick de titulen socht. (Str. 5, vs. 3-6)

1 Het staat op fol. Riiij r^o - Sv v^o van het exemplaar V.B. 6765 van de K.B. te Brussel. In het exemplaar C 16179 van de Stadsbibliothek te Antwerpen komt het niet voor. Men vindt het weer wel in het exemplaar 1204 B 34 dat toebehoort aan de Rijksuniversiteit te Leiden. - Den generalen loop der werelt werd in 1612 te Amsterdam gedrukt ‘voor Willem Jansz Stam, Boeckvercooper in de warmoestraat’.

2 Ook Prof. Dr. E. Rombauts bracht het ter sprake in zijn studie In de omgeving van de Spaansche Brabander, in het Album Baur, II, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, 1948, blz. 193-209.

[p. 58]

Hij begint een van de boeken te lezen. Bij het vallen van de avond gat hij naar bed. In zijn slaap krijgt de lofdichter dan een visioen: hij is op een feest en drinkgelag bij de goden. Venus doet haar beklag aan Jupiter dat zij vroeger door vele maagden geëerd werd, maar nu veel sympathie verliest. Jupiter wil haar van dit klaaglijk onderwerp afbrengen. Zij smeekt echter zijn wraak af over degene die de schuld is van deze afvalligheid.

Want onder dicht met een subtyle perte,
Sticht hy de Maeghden my voorwaer//cleynicheyt.
Soo dat sy blyven constant in haer//reynicheyt.

(Str. 14, vs. 9-11.)³

Mars belooft Venus, haar te willen wreken zodra zij zegt wie de schuldige is. Venus antwoordt:

...die mijns Kints Boghe heeft ghebroken,
Dat is in Belgica eenen Houvvaert. (Str. 16, vs. 7-8.)

Als Mars Houwaerts naam hoort, wordt hij zelf woedend:

3 Niet alleen de trant van het lofdicht herinnert ons aan Houwaert, maar ook de voorstelling als zou Houwaert zich de vijandschap van Venus en Cupido op de hals gehaald hebben door het schrijven van Pegasides Pleyn, een werk waarin hij voorgeeft de maagden wijze raad en voorlichting inzake huwelijksaangelegenheden te verstrekken. In Pegasides Pleyn, bij het begin van het vierde boek, heeft Cupido o.a. 's dichters ‘penne uyt de hant ghetoghen//gram’. Daarna ontstaat een dispuut tussen Houwaert en Cupido, dat natuurlijk in het voordeel van de dichter eindigt. Ook in het tiende boek ziet Houwaert Cupido in een visioen bij zijn bed staan. Cupido wil zich komen wreken op Houwaert. Deze laatste tracht hem echter tot bedaren te brengen en verzoekt Cupido, zijn woede veeleer op Pallas en de Muzen bot te vieren, want

Eest dat ghy door mijn schriften wort versteken/
Sy sijnt die my v doen versmaden,//hebben.
En teghen v te schrijven gheraden//hebben.

(Tiende boek, str. 3, vs. 9-11.)
Cupido erkent geen macht te bezitten over Pallas, Diana en de Muzen (al snoeft hij met zijn overwinning op Jupiter, Pluto, Neptunus, Apollo en Mars), maar hij zal Houwaert aanvallen omdat deze hem ‘daghelijcx verdruct’ door zijn geschriften en omdat de maagden, voorgelicht door Houwaert, hem willen ontlijven door hun ‘goede zede’.
Cupido maakt zijn boog klaar om te schieten en ‘herte en inghewant’ van de dichter met ‘t'vier der liefden zonder ghenade te verbranden’. Gelukkig echter breekt de pees van de boog. De dichter ‘docht datse Minerva af-sneet’. Nu zijn plan verijdeld is, vliegt Cupido de kamer uit en de dichter ontwaakt in volle opwinding, want ‘aen elck hayr hinck noch een druppel sweet’.

[p. 59]

 

Want hy my en den mynen aendoet veel smaet,

 

Met sijnder consten en seer wysen raet,

 

Kan hy Princen en Heeren persuaderen. (Str. 17, vs. 4-6.)

Ook Mars heeft namelijk zijn oorlogszuchtige plannen in Belgica niet kunnen uitvoeren en zijn twistgestook werd telkens door Houwaert verijdeld:

Ick hadde in Belgica wel wonder//bedreven,
Hadde hijt niet beledt in voorleden tyden. (Str. 19, vs. 1-2.)

Zelfs Bacchus toont nu zijn misnoegdheid omdat Houwaert

Sticht tot soberheyt en leert schouwen//den//wyne.

(Str. 20, vs. 10.)

Wie vroeger door Bacchus naar Venus verlangden, bekeren zich nu tot soberheid door Houwaerts boeken die ‘wijt en breet verbreyt’ zijn. Het komt tot een echt opstootje in de godenwereld, maar Jupiter neemt het woord en dan verstommen onmiddellijk de aanklachten, uit eerbied en vrees voor de oppergod. Deze geeft aan zijn bode Mercurius de opdracht Houwaert te ontbieden:

Ghy kent hem aen den schoonen crans van laurier,
Die ghy hem droeght over een langhe spatie⁴

(Str. 24, vs. 7-8.)

Nu zij begrijpen dat Jupiter een onpartijdig oordeel wil vellen, vluchten de aanklagers. De lofdichter ontwaakt dan uit zijn droom, die hij daarna zonder uitstel heeft beschreven.

Van de 28ste strofe af worden de verschillende werken van Houwaert besproken. De auteur gaat hun rij langs en het lijkt wel dat het hem vooral erom te doen is, de verbluffende veelheid en verscheidenheid van deze dichtwerken, alsmede de verbijsterende vruchtbaarheid van Houwaert aan te tonen. Al heeft dit deel van het lofdicht beslist enige documentaire waarde voor de kennis van het werk van de Brusselse rederijker, toch kan men er niet veel preciese gegevens uit putten⁵.

Wie is nu de schrijver van dit lofdicht ‘vereert door I T P’? Wij menen deze anonimiteit enigszins te kunnen belichten. In handschrift 15662 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, bekend als het ‘handschrift Willem De Gortter’ omdat het de litteraire nalatenschap van deze Mechelaar bevat, staat het volgend gedicht met opdrachtsacrostichon op fol. 44 v^o:

4 In de 10de strofe van het 14de boek van Pegasides Pleyn kan men lezen hoe Mercurius de dichter met laurier komt kronen op bevel van Juno. - Uit dit alles blijkt hoe goed I T P het werk van Houwaert gelezen had.

5 De confrontatie van de lijst van Houwaerts gekende werken met de opsomming door I T P zou een afzonderlijke, critische studie vereisen.

[p. 60]

Aenden eersamen voorsinighen ende constrijcken Sr ian thieulier

I onstighen vriendt eersaem/al heb-ick noyt ghedroncken
A Is v lieden voor-waer/wt pegasis fonteyn
N ochtans van goeder hert/zoo wort v dit gheschoncken
T er liefden v schoon dicht/en dat vol deuchden reijn
H ouwaerts gheschreuen werck/maeckt t'hebben groot en cleyn
I n onsen handen hier/om ons sijn const te toonen
E en ieder zynen lof/weer brenghen in 't ghemeijn
V an dat hij heeft verdiendt/wilt sijnen aerbeyt loonen
L aet ons hem t'samen dan/metten laurier-crans croonen
I ck hebt in v ghedacht/noch eens ghestelt/hebt moet
E er/en lof zydij weirt/wildy geen moeijt verschoonen
R est wensch-ick v gheluck/en deucht/naer t'suer/compt zoet.

Willem de Gortter die, blijkens heel zijn werk, een groot bewonderaar van J.B. Houwaert was⁶, dankt hier de Mechelse rederijker Jan Thieullier⁷ om een ‘schoon dicht’ waarin deze ‘Houwaerts gheschreuen werck’ bekend maakt ‘om ons sijn const te toonen’ en ‘een ieder zynen lof weer (te) brenghen in t'ghemeijn’.

Het bedoelde lofdicht van Thieullier over Houwaert moet meer dan een gewoon gedicht van enkele regels geweest zijn, anders zou De Gortter er wel niet zo speciaal en nadrukkelijk over spreken. Naar alle waarschijnlijkheid was het wel een opvallende prestatie. Welnu, het eerdicht van I T P behoort inderdaad niet tot het destijds alledaagse soort. Het is namelijk een werk van 418 verzen dat, zoals uit het resumé blijkt, zelfs episch-dramatisch werd ingekleed. Zoals De Gortter het trouwens voorstelde, behandelt het gedicht daarbij inderdaad ‘Houwaerts gheschreuen werck’. Het lijkt ons daarom niet onmogelijk dat dit lofdicht het door De

6 Van Willem De Gortter vinden wij op fol. 41 v^o in voormeld handschrift een ‘ballade Houwaert ter eeren’ (vijf strofen van elf verzen), met een aanvulling van dit gedicht (twee strofen van elf verzen) op fol. 42 v^o. Op dit zelfde folio treffen wij een sonnet aan: ‘aenden edelen wysen ende zeer veursinighen heer Jan bapitsta Houwaert’ terwijl een ‘Balade’ als lofdicht voorkomt op fol. 42 r^o. Op fol. 43 r^o volgt een ‘iaer dicht oft incarnatie van houwaert’, samen met een ‘Epigramme’. Van fol. 68 v^o tot 69 v^o lezen wij andermaal een vrij lang lofdicht (zes strofen van 15 verzen) met nog twee jaardichten: een voor Houwaert zelf en een voor ‘houwaerts huysvrouwe ghestoruen twintigh iaren naer hem’. Eindelijk komt op fol. 13 v^o-15 v^o een berijmd reisverhaal voor met het jaartal 1616 als titel. Hierin vertelt De Gortter onder meer dat hij Houwaerts ‘Klein Venetië’ heeft bezocht en ‘met volck ghecout/die hem hebben hooren spreken’ (fol. 13 v^o).

7 Zie over Jan Thieullier o.m.:
C. Debaive, in Biographie Nationale, XXIV, Bruxelles, 1926-1929, kol. 920-923.
Dr. G. Olbrechts, Schrijvers uit de Rederijkerskamer De Peoene in de 17e en 18e eeuw. I.Jan Thieullier, in Mechelsche Bijdragen, VI (1939), blz. 157-176.
Dr. A.A. Keersmaekers, De dichter Guilliam van Nieuwelandt en de Senecaans-Classieke tragedie in de Zuidelijke Nederlanden, Gent, 1957, o.m. blz. 70-71 en 244-248.
Dr. A.A. Keersmaekers, Geschiedenis van de Antwerpse Rederijkerskamers in de jaren 1585-1635, Aalst, 1952, o.m. blz. 37-38.

[p. 61]

Gortter bedoelde is. Dan zou het dus door Jan Thieullier geschreven zijn.

De eerste twee initialen van I T P zouden inderdaad de afkorting kunnen betekenen van Ian Thieullier. Deze dichter heeft trouwens meer dan eens een gedicht ondertekend met zijn initialen. In het voorwerk van Richard Verstegens Neder-Duytsche Epigrammen (1617) kondigt hij zijn lofdicht eveneens slechts aan met I.T. Ter eeren des Autheurs⁸. In de Schadt-kiste der Philosophen ende Poeten (1621) staat op bladzijde 4 een gedicht Tot lof der Philosophen met de auteursvermelding I.T. Troost v in Godt. Peoene. Als wij nu Thieulliers kenspreuk even uit dit verband wegdenken, dan zouden wij ‘Ian Thieullier Peoene’ in verkorting kunnen lezen als I T P⁹.

Toch levert de verklaring P = Peoene hier niet geringe moeilijkheden op. In dit geval zou immers moeten blijken dat Jan Thieullier in 1612 lid was van de Mechelse Peoenen. Dat kunnen wij echter niet bewijzen. G.J. Van Melckebeke zegt dat de Peoene zich in dat jaar ‘op nieuw allengskens ontwikkelde’¹⁰. Namen van kamerleden uit dat jaar zijn ons ook onbekend vermits de Mechelse kamer pas in 1617 officieel heringericht werd en er ook maar sedertdien schriftelijke bescheiden werden opgesteld en bewaard¹¹. Daarbij schijnt het vast te staan dat Thieullier pas einde september 1617 de Violieren te Antwerpen verliet. Hij wordt ook slechts in dat jaar als deken van de Peoene vermeld¹².

Of deze P eventueel mag aangezien worden als de afkorting van Poëet, is intussen bezwaarlijk wast te stellen. Toch lijkt ons deze mogelijkheid niet helemaal uitgesloten.

Wij menen bovendien aanduidingen te bezitten die erop wijzen dat

8 Fol. [A7] r^o. Onderaan tekent hij: ‘per I. Thieullier’.

9 I T P spreekt Houwaert aan als ‘Mijn Heere mijn Vrint verheven’. Men kan o.i. best deze aanspreking figuurlijk opvatten. Ook in Wilem De Gortters lofdichten wordt Houwaert toegesproken met de woorden ‘o Houwaert heer’ (fol. 41 v^o), ‘ionstich heere’ (ibid.), ‘“beminde heer houwaert” (fol. 42 v^o), “mijn heer” (fol. 69 v^o), alsof hij nog tot de levenden behoorde. De Gortter kan nochtans Houwaert niet gekend hebben, want hij was slechts 14 jaar oud toen de Brusselse rederijker stierf. In 1616 is De Gortter er trouwens fier op, te hebben “met volck ghecout die hem (= Houwaert) hebben hooren spreken” (fol. 13 v^o).

10 G.J.J. Van Melckebeke, Geschiedkundige aenteekeningen rakende de Sint-Jans-Gilde, bygenaemd De Peoene, Mechelen, 1862, blz. 67. - Wij weten wel dat in het jaar 1612 twee Antwerpse kunstenaars, Sebastiaen Vrancx en Frans Francken, aan de Peoene een nieuw blazoen ten geschenke gaven (Van Melckebeke, ibid.). Was Thieullier wellicht toch bij deze schenking betrokken? Vijf jaar later, in 1617,’ had hij ook samen met de andere zilversmeden Wierick Somers en Loys van Heese, de hand in de vervaardiging van het reliekschrijn van de H. Rumoldus, dat eveneens voor de stad Mechelen bestemd was. Toch lijkt het minder waarschijnlijk, dat Jan Thieullier in 1612 lid van de Peoene zou geweest zijn, wanneer men bedenkt dat hij in 1612 Prince van Personagiën van de Violieren te Antwerpen is.

11 Id. blz. 70.

12 Dr. A.A. Keersmaekers, Geschiedenis..., blz. 43, noot 191.

[p. 62]

Willem De Gortter de voormelde uitgave van Den generalen loop en dus ook het lofdicht van I T P gekend heeft. Hierdoor wordt de kans groter dat hij precies dit uitgebreid lofdicht op het oog had toen hij zich verheugde over Thieulliers geschrift ter ere van Houwaert. Uit het voorbericht ‘Aen alle Liefhebbers der weet-riicke-Redenconst’ van Den generalen loop¹³ halen wij drie citaten en stellen die naast uitspraken over Houwaert die De Gortter doet in een lofdicht dat eveneens voorkomt in zijn handschrift. Volgens het voorbericht was Houwaert een ‘Brabantschen Vlissem’ (Gen. loop, fol. iij r^o) en ook in het lofdicht van De Gortter wordt onze Brabantse rederijker ‘bij vlissem gheleken’ (fol. 69 r^o). Over de dapperheid van Houwaert lezen wij in Den generalen loop dat hij ‘int verstaelt bruyn’ (fol. ij v^o) de hoogmoed van de Spanjaarden hielp dempen, terwijl Willem De Gortter in hetzelfde verband Houwaert laat optreden als krijgsman ‘in 't bruijn verstaeldt harnasch’ (fol. 69 r^o). Houwaert leefde volgens het voorbericht ‘in sulcke ysere eeuwe’ (fol. iij r^o). Willem De Gortter stelt eveneens het optreden van de Brusselse dichter ‘in sulcken ijser eeuwe’ tot voorbeeld (fol. 69 r^o). Zulke woordelijke overeenkomsten kunnen niet toevallig zijn.

Het staat in ieder geval vast, dat Jan Thieullier in een blijkbaar uitvoerig gedicht getuigenis heeft afgelegd van zijn oprechte bewondering voor de destijds beroemde Jan Baptist Houwaert.

Dr. F. Van Vinckenroye

13 Dit voorbericht is ondertekend A.D.C. Prof. Dr. E. Rombauts, a.w., blz. 198, neemt aan dat achter deze initialen de uitgeweken Zuidnederlander Abraham De Coninck schuilgaat.