Spiegel der Letteren. Jaargang 6

[p. 37]

Kroniek

Codicologie en filologie
VI
Papier

Papier vraagt vooral om twee redenen de aandacht van de filoloog: het beïnvloedt de tekstgeschiedenis, en het biedt een mogelijkheid om bronnen naar tijd en plaats te determineren. Wij behandelen eerst het aspect van de tekstgeschiedenis.

Het is een voor de hand liggende gedachte dat men papier zou zijn gaan gebruiken omdat het goedkoper was dan perkament. Het succes van dit materiaal, korte tijd na het verschijnen, tegen de overgang van de dertiende eeuw¹, en het feit dat men zelfs in de vijftiende eeuw en nog later voor kostbare gedrukte edities graag papier door perkament verving², lijken deze opvatting alleen maar te bevestigen. Toch kan de papiergeschiedenis ons leren, dat zulks niet het geval was en dat papier aanvankelijk minstens zo duur geweest moet zijn als perkament, - een opmerking die de econoom-historicus wel met een korrel zout zal willen nemen of die in hem de wens moge doen ontstaan, de prijsgeschiedenis nauwkeurig te gaan bestuderen. Hoe dit nu ook zij, het heeft er wel alles van dat papier aanvankelijk dáár uitkomst bracht waar door allerlei oorzaken gebrek aan perkament was ontstaan, en dat men vrij spoedig de productiekosten van papier beneden die van perkament wist te brengen. Dan begint het niet meer te stuiten succes.

1 Volgens Leo Santifaller: Beiträge zur Geschichte der Beschreibstoffe im Mittelalter (Graz/Köln, 1953; 152), die daarbij verwijst naar Fritz Hoyer & Hans H. Bockwitz: Einführung in die Papierkunde (Leipzig, 1941; 28 vlg.), is de oudste bewijsplaats voor gebruik van papier in de Nederlanden 1308. De Berlijnse papieren codex van Maerlants Rijmbijbel (Pruiss. Staatsbibl. ms. germ. fol. 622, thans U.B. Tübingen), de zogenaamde ‘Scolastica van Waterduinen’, is van 1321. Een volgend document is van 1330, een rekening van O.L.V. Broederschap te 's-Hertogenbosch; sedert 1339 komen er oorkonden voor op papier.

2 Een goede indruk van het gebruik van perkament als luxe materie krijgt men nog steeds uit de klassieke werken van J. van Praet: Catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque du Roi [= Bibliothèque Nationale]; Paris, 1822-1828 (6 delen), en Catalogue de livres imprimés sur vélin, qui se trouvent dans des bibliothèques tant publiques que particulières pour seruir de suite au Catalogue des livres imprimés sur vélin de la Bibliothèque du Roi; Paris, 1824-1828 (4 delen); de bijzondere plaats die deze luxe-edities zijn blijven innemen tussen andere boeken blijkt b.v. uit een publicatie van Samuel Sanders, wiens naam blijvend verbonden is aan de Sanders Lectures in Bibliography in the University of Cambridge, nl. zijn Annotated list of books printed on vellum to be found in the University and College libraries at Cambridge etc.; Cambridge, 1878. - Dat perkament bovendien nog in gebruik bleef als bijzonder duurzame materie voor schoolboekjes en veel gebruikte liturgische uitgaven is meer een kwestie op zich zelf.

[p. 38]

Voor de filologie heeft dit onmiddellijk een zeer ingrijpend gevolg. Papier, vooral de dunnere kwaliteit, het zeer veel gebruikte papier na het midden van de veertiende eeuw, dwong tot een andere correctie dan mogelijk was bij gebruik van perkament. Papier laat namelijk nauwelijks rasuur toe, het vraagt daarbij althans om een zeer voorzichtige behandeling. Daardoor blijven in papieren codices de fouten dikwijls staan. Wij krijgen deze dan òf tegelijkertijd met de correcties te zien, òf er wordt nauwelijks dan wel in het geheel niet gecorrigeerd. Door de eerste handelwijze wordt onze kennis van de tekstgeschiedenis, zoals men kan begrijpen, specifiek beïnvloed. Vóórdien vinden wij voornamelijk zichtbare fouten en correcties, resp. redactieveranderingen in die codices die autografen zijn of die in de loop der tijden veel gebruikt en herhaaldelijk geannoteerd werden. Beide kategorieën zijn voor teksten in een andere taal dan het Latijn zéér zeldzaam. Door het gebruik van papier krijgen wij echter veel vaker codices te zien die ons inzicht gunnen in de tekstgenese of die ons rechtstreeks leren hoe iemand zich kon verschrijven en hoeveel, of hoe weinig, aandacht er aan correctie werd besteed. Zulke codices zijn een aangewezen oefenveld voor de neo-filoloog, die, behalve natuurlijk in de hogeschool der klassieke filologie, daar de ervaring kan opdoen die hij nodig heeft om tekstkritisch inzicht te krijgen in perioden waar het minder mededeelzaam perkament hem voortdurend voor lastige vragen stelt.

Het ongewijzigd laten van een tekst met alle onvermijdelijke fouten, die andere vorm van behandeling van papieren codices dus, heeft een zeer eigen en diep ingrijpende invloed op de latere tekstgeschiedenis gehad. Als er gecopieerd werd naar een ongecorrigeerde, en dus vaak evident corrupte, redactie, leefden de fouten door een poging tot herstel dikwijls op de wonderlijkste wijze verder. Maar bovendien ontstond er door de productie van ongecorrigeerde codices een nieuwe habitus ten aanzien van de kwaliteit van de redactie die een boek kan en mag bevatten. Er werden boeken gemaakt met teksten die voor ons onbegrijpelijk slordig en corrupt zijn, terwijl ze toch wel bestemd waren om gelezen te worden, - anders dan b.v. de zeer kostbare luxe edities op perkament zoals die van de Bourgondiërs welke men ook ongecorrigeerd liet. Er ontstond daardoor a.h.w. een nieuwe traditie, zowel voor de boekhandelaar als voor de koper-lezer: die van het aanvaarden van een uitgave met een tekstredactie op laag niveau. Het is deze traditie die ten grondslag ligt aan de soms miserabel slechte teksten in zestiende-eeuwse zg. volksboeken. Zonder klachten is deze niveaudaling niet verlopen, maar onderwijl beïnvloedde ze ook het schrijven op perkament. De zg. Brusselse codex van Reynaert 11³, een boek dat nog wel in de tweede helft van de vijftiende eeuw gesteld kan worden, is daarvan een typisch voorbeeld.

3 Signatuur: Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel 14601. Vgl. de facsimile uitgave van P. De Keyser: Reinaerts historie. Antwerpen, 1938.

[p. 39]

Echter, ook een papieren codex kon door middel van rasuur gecorrigeerd worden. De voorzichtige behandeling bij het veranderen van de tekst op een schrijfvlak van papier behoeft dan niet op een hoog productieniveau in commercieel opzicht te wijzen. Die plaats bleek vrijwel uitsluitend gereserveerd voor het boek op perkament. Wel wijst zulk omgaan met de materie op preciesheid en op zuinigheid, dit laatste ook in goede zin, d.w.z. op liefde en aandacht voor het eigen werk. De Thomas a Kempis-autograaf⁴, die door het exemplarisch onderzoek van Delaissé in al zijn codicologische eigenschappen is opengelegd, is daarvan in de wereldgeschiedenis van het boek een aangrijpend voorbeeld. Delaissé's onderzoek is bovendien een der mooiste illustraties van de intrinsieke waarde van de codicologie voor de tekstgeschiedenis⁵.

Nog later, en dan zijn wij reeds ver in de zestiende eeuw, voltrekt zich wéér een verandering die de tekstgeschiedenis diepgaand beïnvloedt. Het papier is dan zo goedkoop geworden dat men zich kan veroorloven er op te kladden en te krabbelen, om het, na vervaardiging van een afschrift, weg te werpen. Dan verdwijnt voor ons in de meeste gevallen de genese van een tekst in de eerste stadia. Dit feit is echter, met de zeldzame gevallen waarin een gelukkig lot alles bewaarde, een hoofdstuk uit de manuscriptologie en de bibliologie⁶. Het gaat namelijk bijna altijd samen met de vraagstukken die drukkerskopij en de verhouding daarvan tot de uitgave stellen⁷.

Amsterdam

W.Gs Hellinga
Den Haag

P.J.H. Vermeeren

4 Brussel, Koninklijke Bibliotheek, MS 5855-61.

5 L.M.J. Delaissé: La nécessité d'une nouvelle édition de l'Imitation, in: Revue d'Histoire Ecclésiastique 46, 1951, p. 170-174; L.M.J. Delaissé: Vues nouvelles sur I'Imitation de Jésus-Christ, in: Les Lettres Romanes 10, 1956, p. 27-37; L.M.J. Delaissé: Le manuscrit autographe de Thomas a Kenapis et l'Imitation de Jésus-Christ; examen archéologique et édition diplomatique du Bruxellensis 5855-61, Paris etc. 1956. 2 vol. (Les publications de Scriptorium vol. 2).

6 VgI. in dit verband P.J.H. Vermeeren: Vastaerts penn in arrebeyt. Studiën over de werkmethode van Constantijn Huygens in zijn Nederlandse gedichten uit de periode 1617-1627. De nieuwe Taalgids LII (1959) 202 vlgg. en 264 vlgg.

7 Zie: F.P. Wilson: Shakespeare and the ‘New Bibliography’, in: The Bibliographical Society 1892-1942; studies in retrospect, London 1945, p. 76-135 en: W.Gs Hellinga Kopij en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie met twee inleidende studies van H. de la Fontaine Verwey en G.W. Ovink, Amsterdam (te verschijnen in 1963). De laatste publicatie verschijnt in 1963 ook in het Engels W.Gs Hellinga: Copy and print in the Netherlands; an atlas of historical bibliography with introductory essays by H. de la Fontaine Verwey and G.W. Ovink, Amsterdam.