Spiegel der Letteren. Jaargang 5

[p. 211]

Kroniek

Codicologie en filologie
IV

Wanneer wij er nu toe overgaan een codex te bestuderen, hetgeen altijd zeggen wil een codex in zijn vele eigenschappen en eigenaardigheden te beschrijven, dienen wij een vrij grote kennis van nogal heel wat zaken te hebben waarmede een lezer zich van tevoren over het algemeen niet inlaat. Verder dienen wij kennis te hebben van een aantal technieken, in elk geval theoretisch, maar in enkele gevallen ook in praktisch opzicht. En bovendien moeten wij goed georiënteerd zijn op het gebied van beschrijvingsmethoden. Men zal het er vermoedelijk mede eens kunnen zijn, dat wij ons dit laatste in de eerste plaats eigen dienen te maken. Dit wordt niet tegengesproken, maar wel op zeer verstandige wijze gerelativeerd door de volgende opmerking van de Engelse bibliograaf A.W. Pollard: ‘It does not much matter what form you give to your bibliographical statement provided you make your intentions perfectly clear’¹. Welke opmerking overigens niemand ervan weerhouden mag kennis te nemen van allerlei beschrijvingsmethoden, in de loop der tijden door theoretici ontworpen of door practici ontwikkeld. Om van beide categorieën slechts één voorbeeld te noemen: men leze (en vergelijke!) Goethes Schema wornach alte Manuscripte vollständig zu beschreiben wären en de Instructions pour la rédaction d'un catalogue de manuscrits van Léopold Delisle².

Wat hier nu volgt pretendeert dan ook geenszins een standaard-beschrijving na te streven. Het berust op een in de praktijk ontstaan schema, dat in de praktijk opgegeven zal moeten worden zodra een object, een codex dus, andere eisen stelt. Niet een bibliografisch schema, maar het geheel van telkens weer waargenomen eigenschappen dient primair te zijn. Intussen zullen wij beginnen met te handelen over hetgeen zich allereerst aandient wanneer men begint een boek te maken: het materiaal waarop

1 Uitspraak geciteerd in het voortreffelijk stuk van Curt F. Bühler over ‘Incunabula’ in Standards of bibliographical description by Curt F. Bühler, James G. McManawav, Lawrence C. Wroth. Philadelphia, 1949; 6. Curt F. Bühler ontleende het gezegde aan een weergave van Margaret Bingham Stillwell in haar Incunabula and Americana. New York, 1931; 29.

2 Voor Goethes schema vgl. Karl Bulling, Goethe als Erneuerer und Benutzer der jenaischen Bibliotheken. Jena, 1932; 56. (Claves Jenenses-Veröffentlichungen der Universitätsbibliothek Jena-Heft 2).
Léopold Delisle, Instructions pour la rédaction d'un catalogue de manuscrits et pour la rédaction d'un inventaire des incunables conservés dans les bibliothèques publiques de France. Paris, [1910].

[p. 212]

geschreven wordt. Maar dit natuurlijk eerst nadat wij aangegeven hebben hoe wij het boek dat wij gaan beschrijven, zó kunnen aanwijzen dat een ander weet over welk exemplaar wij handelen.

Deze identificatie van de codex naar naam, bewaarplaats en signatuur schijnt vaak eenvoudiger dan zij in werkelijkheid is. Geen neerlandicus-filoloog of hij is vertrouwd met de Beatrijs; weinigen ook die niet weten dat het (enige) teksthandschrift van de berijmde legende op de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage berust. Men spreekt dus in de wandeling wel van het Beatrijs-handschrift; een geenszins onlogische en ook onschuldige naamgeving, die pas bevreemden gaat als men ziet dat de Beatrijs slechts een bescheiden plaats inneemt tussen onder andere twee hoofdwerken, te weten: Jan van Boendales Die Dietsche Doctrinael en Jacob van Maerlants Die Heimelicheit der Heimelicheden.

De naam Beatrijs-handschrift heeft nu praktisch burgerrecht verworven. Maar dit mag de neerlandicus-filoloog toch niet doen vergeten dat hij eigenlijk te maken heeft met een verzamelcodex die géén eigen naam bezit, en ook geen algemeen aanvaarde los van de teksten staande titel voert zoals bijvoorbeeld Van vrouwen ende van minne³. Met als gevolg dat de codex aangeduid moet worden met zijn signatuur (i.c. 76 E 5) en mede onder vermelding van zijn bewaarplaats (i.c. Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage). Men ziet dus hoe naam, signatuur en plaats nauw met elkaar in verband staan. Het is daarbij zaak over alle drie op zichzelf nader te handelen.

3 Door Eelco Verwijs gegeven titel aan zijn uitgave van codex 75 H 57 der Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage; vgl. Van vrouwen ende van minne uitgegeven door Eelco Verwijs. Groningen, 1871.

Naam

De vraag naar de naam van een codex voert ons onmiddellijk tot het probleem der titels. Wat is namelijk de ‘titel’ van een middeleeuws werk? Bovengeschreven titels zijn lang niet altijd aanwezig. En in geen geval mag men veronderstellen, dat een middeleeuws werk dat bezat wat wij tegenwoordig met een bibliografische term het titelblad noemen. Tot ver in de incunabeltijd is deze ‘titelloosheid’ blijven bestaan, zodat wij moeten onderscheiden tussen middeleeuwse titels enerzijds en gefingeerde titels anderzijds. Onder de eerste verstaan wij dan in de middeleeuwen zelf gegeven en veelal boven de teksten geschreven titels als Van den vos reynaerde; onder de laatste verstaan wij door filologen en codicologen aan de teksten gegeven titels. Bij deze gefingeerde titels moet bovendien nog verschil worden gemaakt tussen zich nauw bij de teksten aansluitende titels - meestal ontleend aan prologen of epilogen, zoals Ferguut - en los

[p. 213]

van de teksten staande titels als de reeds genoemde Van vrouwen ende van minnen⁴.

Nu hebben zich echter in de loop van ruim anderhalve eeuw een aantal namen voor codices weten te handhaven, waarbij in hoofdzaak drie vormen van naamgeving kunnen worden onderscheiden, te weten:

a.	die naar eigen-, respectievelijk familienaam van auteur, compilator, bezitter of opdrachtgever;
b.	die naar plaats van ontstaan en bewaring;
c.	die naar inhoud.

Geen neerlandicus-filoloog of hij weet wat onder de ‘Comburgse codex’ verstaan wordt, ook al is het perkamenten verzamelhandschrift in de Zuidelijke Nederlanden geschreven, en berust het sedert jaar en dag op de Württembergische Landesbibliothek onder signatuur Ms. Poët. et Phil. F 22. De plaatsnaam Comburg heeft hier het pleit zonder meer gewonnen. Een gelijke overwinning behaalde het Kasteel Dyck (bij Neuss) bij de naamgeving van het tweede volledige Reinaert-handschrift F, in het bezit van de Fürst zu Salm-Reifferscheidt.

Er bestaat ook geen misverstand over het papieren verzamelhandschrift, dat - mirabile dictu - altijd met het germanisme ‘Hulthemse handschrift’ wordt aangeduid, en zo de herinnering bewaart aan de vermaarde Vlaamse bibliofiel Charles van Hulthem, wiens onovertroffen verzameling manuscripten op het gebied der Middelnederlandse letterkunde bij de oprichting der Koninklijke Bibliotheek van België (1837) verworven werd. (Signatuur: 15589-15623). Hoe traditioneel zulke bezittersnamen kunnen zijn blijkt wel daaruit, dat het handschrift van de ‘Oudvlaemsche liederen en andere gedichten der XIVe en XVe eeuwen’, sedert lang in het bezit van de familie Van Caloen te Coolkerke bij Brugge, bij iedereen als het ‘Gruuthuse-handschrift’ bekend staat⁵.

Codices naar hun inhoud te benoemen geeft meestentijds aanleiding tot verwarring, tenzij het unica betreft. Met de ‘Leidse Servaes’ kan men zich moeilijk vergissen: hier moet wel sprake zijn van Henric van Veldekens Sinte Servatius legende, onder signatuur B.P.L. 1215 berustend ter Leidse universiteitsbibliotheek. Met de ‘Leidse Ferguut’ is het niet anders gesteld: kennelijk wordt er altijd mede bedoeld de op de universiteitsbibliotheek te Leiden aanwezige verzamelcodex, waarvan de Roman van Ferguut en Galiene het openende deel uitmaakt. Maar daarbij moeten dan toch twee dingen bedacht worden:

4 Voor uitvoeriger behandeling van problemen met betrekking tot namen en titels vgl. P.J.H. Vermeeren, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht, 1953; 42 vlgg.

5 Vgl. in dit verband het door G.I. Lieftinck na 'schrijvers dood voor de druk in gereedheid gebrachte opstel van Willem de Vreese, Het Gruuthuse-handschrift. Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde LIX (1940) 241 vlgg.

[p. 214]

1. De codex berust wel ter Leidse boekerij maar maakt geen deel uit van haar eigen bezit; hij berust daar als in bruikleen afgestaan eigendom van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde en draagt dan ook de signatuur Letterk. 191.

2. Verder kan men hier spreken van een parallellisme met de benoeming van de Beatrijs-codex. Door Letterk. 191 zonder meer aan te duiden als dé Ferguut, verwaarloost men de overige belangrijke inhoud van de codex, te weten:

a.	Diederic van Assenedes Roman van Floris en Blancefloer;
b.	Der ystorien bloeme;
c.	Esopet;
d.	Die bediedenisse van der missen in dietsche;
e.	Jan van Boendales De Dietsche Doctrinael^6.

Tot grote verwarring leidt het aanduiden van handschriften naar hun inhoud als er talloze soortgelijke codices bestaan, gelijk bijvoorbeeld het geval is met bijbelhandschriften en religieuze teksten als daar zijn gebeden - en/of getijdenboeken. Een opgave als: ‘dé Nederlandse Historiebijbel te Den Haag’ is even onvolledig als verwarringstichtend indien men weet dat ter Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage verschillende Nederlandse Historiebijbels berusten. De hoofdbibliothecaris van de Württembergische Landesbibliothek heeft er indertijd op gewezen hoe het met de handschriften zijner boekerij gesteld was (en vaak nog is!). Naar bij een reeks onderzoekingen werd vastgesteld, figureerden zij op de vele plaatsen waar zij opgeteld, vermeld of gebruikt waren, nog niet voor de helft met hun juiste signaturen. Daaruit vloeit noodzakelijkerwijs voort, dat van buiten aan de genoemde bibliotheek gerichte aanvragen steeds met zich medebrengen, dat door het bibliotheekpersoneel nauwkeurig onderzocht moet worden, welk handschrift nu precies bedoeld is⁷.

6 Vgl. voor een en ander G.I. Lieftinck, Codicum in finibus belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis [Leidensis] asservantur. Pars I. Codices 168-380 Societatis cui nomen Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Lugduni Batarorum, 1948; 10 vlgg. - Ook Lieftinck heeft bij zijn naam- en titelgeving verschillende moeilijkheden moeten overwinnen; ik wijs bijvoorbeeld op titels als: Samenspraak tusschen scalc en clerc (208); Minnebriefje op rijm (216); en Samenspraak tusschen Actoer en Hostiensis (225). - Om zich een denkbeeld van de vele- en velerlei problemen te vormen zal de neerlandicus - filoloog er goed aan Lieftincks catalogus - geheel op Middelnederlandse teksten betrokken - terdege te lezen en te bestuderen.

7 Karl Löffler, Einführung in die Handschriftenkunde. Leipzig, 1929; 17.

Signatuur

Nauwkeurige vermelding van de meestal uit een samenvoeging van cijfers en letters bestaande aanduiding welke men ‘signatuur’ noemt is dus zonder meer noodzakelijk. Men dient derhalve de op de Konink-

[p. 215]

lijke Bibliotheek te 's-Gravenhage berustende codex waarin de Beatrijslegende voorkomt te vermelden onder signatuur: 76 E 5. En dit bij voorkeur onder toevoeging van: vroeger respectievelijk 727 en AA 69 (olim Y 134). Dit is geen pietluttigheid maar een dwingende eis met het oog op de vermelding van vroegere signaturen in oudere literatuur. Mede daarom is volledigheid onder alle omstandigheden geboden. Men denke bijvoorbeeld aan de nu reeds meer dan een halve eeuw geleden verschenen publikaties van C.G.N. de Vooys over Middelnederlandse legenden, die alle de oude signaturen voeren⁸. Deze volledigheid in opgave der signaturen dient trouwens nog uitgebreid te worden met het catalogusnummer, indien de bibliotheek waar de codex berust een gedrukte catalogus van de handschriften heeft uitgegeven. In dit geval vermeldt men dus naast de signatuur (signaturen) ook het catalogusnummer. Om wederom een voorbeeld uit de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage te kiezen: van de daar berustende ‘libri theologici’ is een gedrukte catalogus verschenen⁹. De oudste daarin beschreven tweedelige perkamenten Nederlandse Historiebijbel (signatuur 78 D 38) voert nu het catalogusnummer 15. Volledige vermelding houdt dus de volgende opgaven in:

Nederlandse Historiebijbel - Koninklijke Bibliotheek - 's-Gravenhage. Signatuur 78 D 38 (2 dln.) olim: Y 401 (Th. 11).

De zojuist genoemde Haagse catalogus maakt het de gebruiker daarbij gemakkelijk door achterin meerdere indices af te drukken, waarvan de concordantie tussen signaturen en catalogusnummers voor het hier besproken doel de belangrijkste is. Zulke concordanties zijn overigens lang niet altijd voorhanden. Zij ontbreken bijvoorbeeld in de catalogi der handschriftenverzamelingen van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam¹⁰ en van de Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel¹¹.

8 C.G.N. de Vooys, Middelnederlandsche legenden en exempelen. Bijdrage tot de kennis van de prozalitteratuur en het volksgeloof der middeleeuwen. 's-Gravenhage, 1900. Proefschrift Leiden. Herziene en vermeerderde uitgave: Groningen, 1926. - Middelnederlandse Marialegenden uitgegeven door C.G.N. de Vooys. Leiden, [1903] 2 dln.

9 Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae regiae. Vol. I Libri theologici. Hagae Comitum, 1922.

10 Voor ons doel is van beslissend belang het tweede deel van de Catalogus der Handschriften van de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam: De handschriften der stedelijke bibliotheek met de latere aanwinsten. Bewerkt door M.B. Mendes da Costa. Vooraf eenige mededeelingen over de geschiedenis van de bibliotheek en hare handschriftenverzameling door C.P. Burger Jr. Amsterdam, 1902.

11 J. van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique. Bruxelles, 1901 -. In de Handbibliotheek van Willem de Vreeses Bibliotheca Neerlandica Manuscripta op de Universiteitsbibliotheek te Leiden berust een door Willem de Vreese met de hand geschreven exemplaar: ‘Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Concordantie van de plaatsnummers der handschriften met die van den gedrukten Catalogus van J. van den Gheyn c.s.’; in het geheel honderd zeven kwarto bladzijden. Vgl. hierbij; P.J.H. Vermeeren, De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht, 1953; 75.

[p. 216]

Elders is het weer noodzakelijk in het handschriftenbezit zelf duidelijk tussen verschillende groepen van codices te onderscheiden. Om ook daarvan een voorbeeld te geven: de Oostenrijkse Nationale Bibliotheek te Wenen splitst haar handschriftenbezit in twee grote afdelingen. Het omvangrijkste deel daarvan omvat de sedert de stichting der keizerlijke hof-bibliotheek (16e eeuw) tot 1890 verworven handschriften. Zij zijn gecatalogiseerd in de Tabulae codicum manu scriptorum¹² en worden daarom ‘Tabulae-handschriften’ genoemd. Het sedert 1890 verworven bezit is samengebracht in de ‘Series nova’, waarvan nog geen gedrukte catalogus bestaat; daaronder bevindt zich het belangrijke bezit der voormalige Keizerlijke Fideikommiss-bibliotheek¹³.

12 Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum. Vindobonae, 1864-1899. 10 dln.

13 Voor een korte samenvatting van het hier geschetste vgl. de inleiding tot het eerste deel van Franz Unterkircher, Inventar der illuminierten Handschriften, Inkunabeln und Frühdrucke der Österreichischen Nationalbibliothek. Wien, 1957. Voor de geschiedenis der handschriftenafdeling zie de inleiding tot het eerste deel van Hermann Menhardt, Verzeichnis der altdeutschen literarischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Berlin, 1960.

Plaats

Met de plaats wordt natuurlijk de bewaarplaats bedoeld. Ook dit onderdeel van de identificatie vereist de grootste nauwkeurigheid en volledigheid. Om terug te komen op het handschrift waarin de Beatrijs-legende figureert: aan de bovenstaande vermelding van signaturen moet de bewaarplaats worden toegevoegd, te weten: Koninklijke Bibliotheek - 's-Gravenhage. Dus niet alleen: Den Haag, want de Koninklijke Bibliotheek is waarlijk niet de enige plaats in de residentie waar handschriften berusten. A fortiori geldt dit natuurlijk voor de talrijke boekerijen in steden als Londen, München, Parijs en Wenen: zonder preciese vermelding van de bewaarplaats raakt men daar onder verschillende opzichten aan het dolen!

Bij dit alles kunnen zich grotere verwikkelingen voordoen dan men zo op het eerste gezicht zou menen. Om ook daarvan een voorbeeld te geven: de te Amsterdam gevestigde Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen is eigenaresse van een kleine maar belangrijke hand-schriftenverzameling, waaronder met name de Hugeniana van beslissende betekenis zijn. Geen wonder dus dat men daarvoor naar het Trippenhuis op de Kloveniersburgwal in 's Rijks hoofdstad wandelt. Nochtans is dit een vergeefse gang, omdat de gehele collectie der Akademie in bruikleen op de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage berust¹⁴. Werkt men dus

14 Vgl. Catalogus van de handschriften der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, in bruikleen in de Koninklijke Bibliotheek. Bewerkt door D.J.H. ter Horst. 's-Gravenhage, 1938.

[p. 217]

met een handschrift uit deze collectie, dan dienen niet alleen naam, signatuur en plaats waar het zich eigenlijk moét bevinden vermeld te worden, maar bovendien dienen dan daaraan de namen van de plaats en instelling waar het zich wérkelijk bevindt te worden toegevoegd. - Het behoeft geen betoog dat gevallen als het laatste vooral in het huidige Duitsland veelvuldig voorkomen; men denke bijvoorbeeld aan de verspreiding van het bezit der Duitse Staatsbibliotheek te Berlijn.

_**_*

Wat in het voorafgaande is samengevat, dient dus ter identificatie; het geheel kan beschouwd worden als een soort inleiding tot de eigenlijke codicologische beschrijving, die in de volgende kroniek aan de orde zal worden gesteld.

(wordt voortgezet)

Den Haag-Amsterdam

P.J.H. Vermeeren

W.Gs Hellinga