Spiegel der Letteren. Jaargang 4

[p. 1]

[Nummer 1]

Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?

Wij leerden onlangs het zestiende-eeuwse handschrift 131/102 van het Bisschoppelijk Seminarie te Brugge kennen¹. Deze codex is afkomstig uit de voormalige abdij Ter Duinen. Wij vonden er op fol. 21r^o en v^o twee, wellicht weinig belangrijke, achtregelige Nederlandse stroofjes². Bij verdere lezing troffen wij echter een reeks van tien Nederlandse gedichten aan, waaronder vier van Anna Bijns. Deze ontdekking leek ons belangrijk genoeg om bekend gemaakt te worden.

Na de beschrijving, de geschiedenis en de approximatieve datering van het handschrift, zullen wij deze Nederlandse teksten nader bespreken en de - althans bij ons weten - onbekende gedichten hierachter met tekstverklaring uitgeven.

Het handschrift telt 186 bladen papier, metende 204 × 145 mm. (Bladspiegel: ca. 141 × 96 mm.) Voor- en achteraan zit een aan weerskanten beschreven perkamenten schutblad. Het achterste is nog tegen de binnenkant van het bord geplakt; het voorste is er los van. Daarop volgt een ongefolieerd dubbel blad, waarvan het eerste folio is weggesneden; op de rectozijde van het tweede blad staan enkele penneprobeersels en stuntelige schetsjes met inkt en met potlood. Er staat, zelfs tweemaal, het zinnetje: ‘Annus millenus fuit octogenus et unus cum fuit a Bruno ceptus carthusius ordo’, waarschijnlijk eveneens als probatio pennae bedoeld. Tussen de twee dubbele bladen die dan volgen, werd een dubbel blad uitgescheurd blijkens een paar papierrestjes die nog aan het bindtouwtje vastzitten. Of er hierbij tekstverlies geweest is, kunnen wij moeilijk uitmaken. Op de rectozijde van het

1 Dit hs. werd door Dr. W. de Vreese beschreven voor zijn B.N.M., waaruit mijn goede vriend Jan Deschamps het mij signaleerde. De directie van de bibliotheek van het Brugse Seminarie stuurde het op mijn verzoek welwillend in bruikleen aan het Rijksarchief te Hasselt, waar ik het kon bestuderen.

2 Zij staan in een Latijnse tekst. Blijkbaar is er achtereenvolgens een engel en een duivel aan het woord. De Vreese vermeldt enkel het eerste in zijn beschrijving van het handschrift.

[p. 2]

eerste folio van deze katern staat, volgens De Vreese door een 19de-eeuwse hand geschreven: Tit^o Bruggie rub: abdie n^o 84, en daaronder in 17de-eeuws schrift: Frater Bernardus Campmans Abbas dunensis xl^us Deo duce³. Op het tweede folio van deze katern (dus op het derde folio van het hs.) begint, met de eerste tekst, een moderne potloodfoliëring in de rechterbovenhoek⁴. Verder bestaat het hs. uit 21 katernen van 3 dubbele bladen, gevolgd door één dubbel blad, twee dubbele bladen en weer 8 katernen van 3 dubbele bladen, gevolgd door een dubbel blad waarvan het tweede folio is weggesneden. De katernformule voor het hele handschrift is dus: I-1, II, 21 III, I, II, 8 III, II-1. Reclamen of signaturen zijn nergens voorhanden.

De oorspronkelijke band is van leder, geplakt op kartonnen borden. Voor- en achterplat zijn op dezelfde wijze in rechthoekvorm met de rolstempel versierd (loofwerk- en feniksmotiefjes) binnen een omlijsting van driedubbele filets. Binnen deze rechthoekige versiering alsook buiten elke van de vier hoeken staat een leliestempeltje⁵. De rug draagt geen titel. Hij telt vier ribben, is evenwel beschadigd. Op voor- en achterplat zijn er restjes van twee bindsnoertjes.

Heel het hs. werd, op fol. 132 en 133 na, door dezelfde hand geschreven, zij het ook soms met twee verschillende lettersoorten. De bladspiegel is, heel het hs. door, langs de vier randen met potlood dubbel afgelijnd en werd, ook met potlood, gelinieerd: 22 lijnen per bladzijde.

De inhoud van het handschrift is zeer divers. De meeste teksten zijn in het Latijn gesteld en zijn uitsluitend van religieuse of historische aard. Wij geven de incipits van de verschillende onderdelen enkel weer bij wijze van titels:

Fol.	1r^o-1v^o:	Nota sequentia, Anno domini [...] (Verguld paragraafteken en vergulde initiaal A.)
	2r^o-5v^o:	Breuis admodum quorundam sanctorum ac beatorum enumeratio [...] (De opsomming begint met ‘Robertus primus abbas’, waarvan de initiaal R verguld is.)

3 Deze 40ste abt van Ter Duinen oefende zijn ambt uit van 1623 tot 1642. (Zie: Cronica et cartularium monasterii de Dunis, Brugis, MDCCCLXIV, blz. 100.) Hij is niet de schrijver van het manuscript. Hij bracht het klooster van Ter Duinen in 1627 naar Brugge over, nadat het in 1579 was verwoest geworden.

4 Deze gaat tot fol. 157. Verkeerd gefolieerd zijn de bladen 171, 181, 182 en 183, welke respectievelijk de folionummers 170, 179, 180 en 181 dragen.

5 Volgens een randnoot in zijn beschrijving maakte Dr. W. de Vreese een wrijfsel van deze band.

[p. 3]

5v^o-6v^o:	Nomina summorum pontificum ex ordine cisterciensi assumptorum.
7r^o-9v^o:	Incipiunt indulgentie septem ecclesiarum principalium urbis rome. (De initiaal P waarmee de tekst begint, is verguld.)
9v^o-12v^o:	Sequuntur stationes Romane urbis.
12v^o-14v^o:	In ecclesia Romana sunt quinque ecclesie patriarchales que sunt que sequuntur.
14v^o-18r^o:	Sequuntur diuisiones decem nationum totius christianitatis.
18v^o-36r^o:	(Latijnse godsdienstige gedichten, verzen, morele bedenkingen.)
36r^o-42r^o:	Sensuyuent les regrectz et adieux que peult faire le mondain de quelque estat quil soit par son trespas (Frans gedicht: 27 strofen, meestal van 8 verzen.)
42r^o-43v^o:	Diction de l'annunciation nostre dame. (Acht strofen van 8 verzen.)
43v^o-44r^o:	Diction deuant l'imaige de dieu en croix (Negen verzen.)
44r^o-44v^o:	Diction de nostre dame sur maria mater gracie (Vier strofen van 8 verzen.)
45r^o-70r^o:	(Nederlandse gedichten.) (Fol. 70v^o is blank.)
71r^o-79v^o:	Epytaphia abbatum clareuallensis monasterii (Fol. 80r^o en v^o zijn blank.)
81r^o-87r^o:	Laudabilis memoria priorum clareuallensis monasterii (Fol. 87v^o is blank.)
88r^o-91r^o:	Sequuntur nomina abbatum in cistercienci monasterio abbatizantium prout habentur in eodem cistercienci monasetrio (Fol. 91v^o is blank.)
92r^o-111r^o:	Sequuntur epythaphia trium tumbarum sanctorum in clareualle existencium (Fol. 111v^o is blank.)
112r^o-133v^o:	Incipit cronica de fundatione monasterii dunensis et de eiusdem loci presidentibus. (Fol. 134r^o-137v^o: blank.)
138r^o-149v^o:	Sequitur coniuratio malorum spirituum.
150r^o-154r^o:	Coniuratio pro iuuentis maleficiatis (Fol. 154v^o-156r^o zijn blank.)
156v^o-157r^o:	Cantilena. Jamais femme ne sera de mon cueur maistresse

[p. 4]

	Ny de moy ni jouyra feust elle deesse
(Frans gedicht: 8 vierregelige strofen.)
(Fol. 157v^o en de volgende folio's tot het einde van het handschrift, zijn blank.)

Handschrift 131/102 is voorzeker afkomstig uit de voormalige abdij Ter Duinen en moet dus heel wat wederwaardigheden hebben beleefd. Wij weten immers dat bij de eerste verwoesting van de abdij, in 1566, ook de bibliotheek erge brandschade leed. Wat van deze bibliotheek overbleef, verhuisde naar de hoeve Ten Bogaerde, maar werd in 1578 opnieuw door Hollandse Calvinisten geplunderd; de monniken konden echter weer in het bezit komen van verscheidene handschriften. Op de versozijde van het voorschutblad schreef de abt Laurens van den Berghe in 1580 zijn naam in ons handschrift: Laurentius montanus [...] dunensis 1580. Deze zelfde abt deed de bibliotheek in 1584 van Ter Duinen naar het refugiehuis te Veurne overbrengen. Daar werd op de 3de september van datzelfde jaar een lijst opgemaakt van de resterende boeken: Inventaris van boucken ghevonden in 't huus van Veurne, overghebleven van librairie van Dunen, ghemaect den 3en septembris 1584⁶. Naar het schijnt omvatte de bibliotheek toen 139 handschriften⁷ en 75 drukken, wat als zeer weinig kan aangezien worden in verhouding met wat er moet geweest zijn. In de oude abdij besloeg de bibliotheekruimte namelijk een vertrek van 151 bij 53,5 voet⁸. Abt Bernard Campmans (1623-1642) liet de boeken weer naar Brugge brengen⁹. Ten tijde van de Franse Revolutie werden de belangrijkste manuscripten en boeken verborgen bij partikulieren. Daarna kwam een gedeelte in het bezit van Nicolas de Roover, de laatste monnik van Ter Duinen. Deze stierf in 1833, nadat hij beschikt had dat zijn bibliotheek naar het bisdom zou overgaan¹⁰.

Dr. Willem de Vreese situeerde het hs., in zijn beknopte beschrijving voor de B.N.M., in de eerste helft van de 16de eeuw. Wijzelf stelden

6 A. de Poorter, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque publique de la ville de Bruges, (Catal. gén. des manuscr. des bibl. de Belgique, Vol. II), Gembloux-Paris, 1934, blz. 8.

7 Hierbij zijn niet gerekend enige hss. die tot de particuliere bibliotheek van de abt behoorden. (A. de Poorter, a.w., blz. 9.)

8 Cronica et cartularium..., blz. XV.

9 Zij berusten daar nog, gedeeltelijk in de Bibliotheek van het Groot Seminarie, gedeeltelijk in de Stadsbilbliotheek.

10 De meeste gegevens over de handschriften en de bibliotheek van Ter Duinen hebben wij geput, benevens uit de reeds geciteerde werken, uit J.M. Canivez, L'ordre de Citeaux en Belgique, Forges lez-Chimay, 1926, blz. 81-82. - Over de geschiedenis van de abdij, zie o.a. J. de Vincennes, L'abbaye des Dunes, z.j. [1956].

[p. 5]

een onderzoek in naar het watermerk: een kannetje( best te vergelijken met nummer 12636 van Briquet¹¹, die dit merk dateerde tussen 1513 en 1555.

Het is ons vooral erom te doen, nader te preciseren wanneer de Nederlandse gedichten in dit handschrift werden gecopieerd. De inhoud van het manuscript bood ons daartoe een kans. De hand die ook de Nederlandse gedichten schreef, stopt plots op fol. 132r^o in een kroniek van de abten van Ter Duinen; de laatste woorden zijn het opschrift De domyno roberto de Clercq tricesimo tertio abbate monasterij de dunis¹². Dan schrijft een ander copiist verder. De eerste copiist maakte dus in 1520¹³ nog de aanstelling mee van Robert de Clercq tot abt. Vermits hij echter niet meer diens leven beschreef, mogen wij veronderstellen dat hij in 1557, bij de dood van Rob. de Clercq¹⁴, op een of andere wijze verhinderd was verder te schrijven of zelf overleden was. De terminus ad quem voor deze gedichten is dus blijkbaar ook niet later dan 1557¹⁵. De terminus a quo hebben wij kunnen vaststellen door het feit dat op fol. 57v^o-63v^o de refreinen 18 en 19 uit het Eerste Boek van Anna Bijns voorkomen¹⁶. Deze werden volgens handschrift B (U.B. Gent, nr. 2166) geschreven op 19 juni en 19 juli 1527¹⁷.

Wij beperken ons thans tot de tien Nederlandse gedichten welke in hs. 131/102 op fol. 45r^o-70r^o staan. Wij hebben de indruk dat zij gezamenlijk werden gecopieerd en dat dit deel van het manuscript dus niet voorbehouden was om er slechts occasioneel een gedicht bij

11 Les filigranes, IV, 2e éd., Leipzig, 1923.

12 De tekst over het leven van de 30ste, 31ste en 32ste abt ontbreekt in het hs. doordat er (vóór het hs. gefolieerd werd) bladen uit verdwenen zijn. (Reeds in 1864 ontbraken deze, want de Cronica et cartularium... geeft op blz. 92-93 de tekst ervan niet weer.) De laatste twee regels over het leven van de 32ste abt zijn echter bovenaan op fol. 132r^o behouden. Hierin herkent men met zekerheid nog de hand van de eerste copiist. Ook de naam van de 33ste abt is, zoals hierboven vermeld, duidelijk nog door deze geschreven.

13 Cronica et cartularium..., blz. 95

14 Cronica et cartularium..., ibid.

15 In Epytaphia abbatum clareuallensis monasterii op fol. 71r^o-79v^o van het hs. is de laatst vermelde abt van Clairvaux: Edmundus Sedelonensis (fol. 79v^o). Dit stukje geschiedschrijving houdt dus eveneens omstreeks die tijd op vermits Edmond de Saulieu, de 41ste abt, stierf in 1552. (Zie de lijst der abten van Clairvaux in dl. XII, kol. 1053-1057 van de Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastique.) Deze laatste inlichting werd ons vriendelijk verstrekt door E.P. Edmundus Mikkers.

16 A. Bogaers-W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns, Rotterdam, 1875, blz. 67-75.

17 Fol. 11v^o en 119v^o. - In dit hs. komen de voormelde twee refreinen dus ook voor. De datering bij Bogaers-Van Helten werd overgenomen uit hs. B. (Zie: Bog.-V. Helt., a.w., blz. VIII.)

[p. 6]

te schrijven. Zulks wordt meer waarschijnlijk door het feit dat de laatste vier gedichten alle van Anna Bijns zijn¹⁸.

Of de eerste zes gedichten van eenzelfde dichter zijn, is bij gebrek aan vaste gegevens moeilijk uit te maken. Indien wij toch met deze mogelijkheid rekening houden, dan kan Anthonis de Roovere op dit auteurschap het meest aanspraak maken. Wij kunnen immers aannemelijk maken dat het derde gedicht door hem werd geschreven. Op grond van een zeer voorzichtig stijlcritisch onderzoek¹⁹, vermoeden wij dat ook het vierde en het zesde gedicht van hem zijn.

Het eerste ‘referein’ (Begin: In hu wille ic mij o Iesus altyts verblyden) heeft gemiddeld ruim 14 lettergrepen per regel, wat wij bij De Roovere nergens anders meer aangetroffen hebben. Alleen om deze reden kan het echter niet afgewezen worden. Het thema van het gedicht past trouwens wel bij ander werk van de Bruggeling. Toch durven wij ons hier niet aan een uitspraak wagen.

Voor het tweede gedicht (Begin: O myn heere myn god myn toeuerlaet) zou bij de thematologische overeenkomst ook gelijkenis in vorm kunnen aangestipt worden. De Roovere schreef wel meer gedichten met strofen van acht regels, maar ook hier is het ons onmogelijk enige zekerheid omtrent het auteurschap te verkrijgen.

Het derde gedicht (Begin: Ic aerme zondare in clachten clachtich) komt reeds gedeeltelijk voor in hs. K.B. Brussel, nr. II, 270 (fol. 64r^o-65v^o), in hs. K.B. Den Haag, nr. 71 E 57 (hs. Jan Michiels) (fol. 73r^o-74v^o) en als refrein CXIV in de bundel van Jan van Stijevoort²⁰.

In de eerste twee handschriften, F en M, bevat het 10 strofen van 10 regels²¹. Bij St vinden wij slechts 6 strofen van 10 regels. In ons hs. nu bestaat het uit 12 strofen van 11 regels. Er zijn hier dus niet alleen twee strofen meer, maar elke strofe heeft ook een vers meer dan in de drie andere versies. Het rijmschema in F, M en St is: aabaabbcbc. In hs. 131/102 is het: aabaabbcbbc. Sommige strofen wijken hier zo

18 Deze vier gedichten zijn: de twee reeds genoemde, evenals refrein XXV van het Derde Boek en ‘Refereyn XIV, op den geheelen ABC’ van het Eerste Boek. Zij vormen het onderwerp van een aparte, nog te verschijnen studie.

19 Al de bijzonderheden van dit onderzoek kunnen wij hier niet in detail bespreken.

20 Uitg. Dr. F. Lyna en Dr. W. van Eeghem, Jan van Stijevoorts Refereinenbundel, Antwerpen, (1930), Dl. I, blz. 229-230. - Daar Dr. J.J. Mak deze handschriften en ook dit gedicht besprak in De gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle, 1955, nemen wij zijn verkorting over voor hs. K.B. Brussel, II, 270. Het wordt dus verder in deze studie geciteerd als F. Hs. K.B. Den Haag, 71 E 57, bekend als het hs. van Jan Michiels, citeren wij als M. Jan van Stijevoorts refreinenbundel heet in verkorting St.

21 Verkeerdelijk zegt F. Lyna dat er in de versie van hs. F twaalf strofen voorkomen: Een teruggevonden handschrift, in Ts. v. Ned. Taal- en Letterk., 43 (1924), blz. 305.

[p. 7]

sterk af van de reeds bekende drie versies, dat wij meer dan eens het overtallige elfde vers niet konden aanwijzen. Enige varianten niet te na gesproken, kunnen wij daarentegen zeggen dat de zes strofen van St vrijwel overeenkomen met de strofen 1, 2, 4, 5, 7 en 8 uit hs. M en met de strofen 1, 2, 3, 4, 7 en 8 uit hs. F.

Wij mogen spreken van een bewuste herwerking in ons hs. 131/102. Hier ontbreken de strofen 7 en 10 van hs. F en van hs. M; anderzijds werden in hs. 131/102 vier volkomen nieuwe strofen, nl. 1, 2, 7 en 12, toegevoegd²². Als men deze strofen achter elkaar leest, krijgt men de indruk dat ze een geheel vormen. Achtereenvolgens worden er de tien geboden, de zeven sacramenten, de twaalf artikelen van het geloof, de zeven getijden, de acht zaligheden en de zeven gaven van de H. Geest vermeld. Buiten deze strofen wordt in het gehele gedicht hierover niet gesproken. Wij zouden daarom tot de volgende hypothese willen besluiten: een dichter schreef een gedicht van vier elfregelige strofen op de stok: O heere vergheeft my myne mesdaet. Daarna heeft dezelfde dichter dit vierstrofige gedicht ingepast in het reeds bestaande van 10 tienregelige strofen dat ging op de stok: Dus mach ick wel wenen voer myn misdaet²³. Zodoende kreeg het gedicht wel een vrij onevenwichtige bouw²⁴: een uitweiding over het misbruik van de zintuigen en over de zonden tegen de werken van barmhartigheid, waarnaast een lakonische opsomming van instellingen, geboden en deugden waartegen eveneens kon gezondigd worden. Misschien heeft de dichter zijn inventaris van de menselijke zondigheid willen aanvullen²⁵.

22 Wij geven hier een schematisch overzicht van de opeenvolging van de strofen in de verschillende versies. Wat bv. de 6de strofe is in St, is in F en in M de 8ste en in hs. 131/102 de 9de strofe.

St.		F		M		Hs. 131/102.
1	-----	1	-----	1	-------	10
2	-----	2	-----	2	-------	3
3	-----	3	-----	4	-------	4
4	-----	4	-----	5	-------	8
		5	-----	3	-------	5
		6	-----	6	-------	6
5	-----	7	-----	7
6	-----	8	-----	8	-------	9
		9	-----	9	-------	11
		10	-----	10

23 Zo luidt de stok in de drie reeds vroeger gekende versies van het gedicht.

24 Volgens Dr. J.J. Mak een meer voorkomend gebrek bij A. de Roovere.

25 Het gedicht leende zich dus uitstekend tot uitbreiding en bewerking. De verschillende versies laten ook veronderstellen dat het in zijn tijd zeer bekend moet geweest zijn.

[p. 8]

Waarom werden de strofen 7 en 9 (van hs. F en M) weggelaten door deze bewerker? Hierop kunnen wij bezwaarlijk een antwoord geven²⁶.

Wie was de auteur (waarschijnlijk tevens de bewerker) van dit gedicht? In hs. M wordt Anthonis de Roovere genoemd (fol. 74v^o). Dr. J.J. Mak verwerpt echter resoluut dit 16de-eeuws getuigenis. Misschien heeft hij hiervoor concrete redenen, die hij evenwel niet noemt²⁷. Toch is het Dr. Mak niet opgevallen dat hijzelf de 10de strofe uit hs. F en hs. M wel als werk van Anthonis de Roovere erkent²⁸. Of deze strofe slechts een bijvoegsel was aan een gedicht dat De Roovere niet schreef, moet intussen nog bewezen worden²⁹. Ons lijkt dit weinig waarschijnlijk en wij schrijven dus het gedicht in zijn verschillende versies aan Anthonis de Roovere toe. Vanzelfsprekend is dan ook de tekst in St van de Brugse rederijker³⁰.

Het feit dat Dr. Mak geneigd zou zijn Anna Bijns als schrijfster van dit gedicht aan te zien³¹, bewijst wel hoe sterk deze Leidse geleerde de stijlverwantschap tussen De Roovere en de Antwerpse dichteres heeft aangevoeld en hoe netelig het soms is, werk van beide auteurs te scheiden. Moesten ons de Rethoricale Wercken niet de bevestiging gebracht hebben van wat Jan Michiels reeds beweerde, dan zouden

26 Bevatte de Vorlage slechts 8 strofen en ontbraken er dus de strofen 7 en 10? De 9de strofe, zoals ze in F en M voorkomt, zou met haar ‘finale’ aanroeping van Maria (O Mater...) inderdaad als slotstrofe kunnen dienst doen. (In hs. 131/102 is dit de 11de strofe.) Daarbij: in hs. F lezen wij als (toevallig?) acrostichon in de 9de strofe: .AST.L.I. (2de tot 8ste vs.). Heeft hier ooit CASTELEIN gestaan? Wij achten het weinig waarschijnlijk, alhoewel zulk acrostichon bij herhaalde bewerking of door herhaald copiëren van het gedicht allicht vernield kon worden. Tenslotte: de 10de strofe (van F en M) komt afzonderlijk voor in de Rethoricale Wercken van Ant. de Roovere. Zie hierover verder, ook voetnoot 28.

27 Dr. J.J. Mak, a.w., blz. 28. - Is Jan Michiels in de toeschrijving van gedichten aan bepaalde auteurs wel zo onbetrouwbaar als Dr. Mak beweert? Zulks blijkt zeker niet uit A. van Elslanders inhoudsopgave van De refreinenbundel van Jan Michiels, Ts. v. Ndl. Taal- en Letterk., 66 (1949), blz. 244-275.

28 Zij komt nl. voor in de Rethoricale Wercken, Antwerpen, Jan van Ghelen, 1562, fol. C 6r^o. Bij Dr. J.J. Mak, a.w., staat ze onder de titel Corte bedinghe op blz. 216. Blijkens de handschriften behoort hier het 4de (half)vers bij het 3de vers, zodat de strofe ook 10 regels telt.

29 Zie hierboven voetnoot 26.

30 Wij vinden geen grotere overeenkomst tussen M en St dan tussen F en St. (Zie: Mak, a.w., blz. 28.) Ons inziens staat zelfs F dichter bij St. In St ontbreken ook niet 2 strofen, zoals Dr. Mak (a.w., blz. 28) zegt, maar wel 4.

31 Dr. F. Lyna, a.w., blz. 292 dateerde het deel van hs. F waarin ons hier besproken gedicht voorkomt omstreeks 1500. Deze datering lijkt ons weinig overtuigend daar zij uitsluitend berust op de vorm van het watermerk. Zou zij evenwel juist zijn, dan moet automatisch het vermoeden van Dr. Mak vervallen. In 1500 was Anna Bijns slechts zeven jaar oud.

[p. 9]

wij het vermoeden van Dr. Mak wellicht voor waarheid gehouden hebben³², want het 38ste refrein van Anna Bijns' derde refreinenbundel (Begin: Met suchtender stemmen, met beschaemder herten, -Stok: Des bidde ic genade op beyde mijn knien.) vertoont heel wat gelijkenis met ons derde gedicht. Ook in voormeld refrein van Anna Bijns vinden wij het thema van de zeven werken van barmhartigheid, van het misbruik der vijf zintuigen, van de zeven hoofdzonden, van de tien geboden en van de acht zaligheden. Men merke hierbij de volgende punten van overeenkomst:

Refrein 3 uit hs. 131/102		A. Bijns, III, 38
vs. 21:	Licht was ick gram, bereet ter wraken	d, 6:	(Uitg. Bogaers-Van Helten): Haest ben ic gestoort, niet vrij van hate.
32:	Ieghens duust zonden nauwe eens wel ghedaen	f, 12:	Dus tegen een goet werc thien quade gewrocht.
45:	Met ghiericheden liep ick in sviants beck	c, 9:	Maer loope al willens den viant inden beck.
54:	Mesdadich in mynder zielen crachten drie	c, 1-2:	Wille, verstant ende ooc memorie,
56:	Als redene, verstannesse ende consciencie		Die crachten mijnder sielen,

Alleszins heeft Anna Bijns het gedicht van De Roovere gekend.

De volkomen identiteit van de stok in het vierde en vijfde gedicht (Zoo ghy meet, hu wert oock zoo ghemeten) sluit wel uit dat deze twee refreinen alleen toevallig dezelfde grondgedachte en dezelfde stemming uitspreken. Zijn ze van eenzelfde dichter? Of zijn ze van eenzelfde refreinfeest herkomstig? Voor een refreinfeest werd echter zeer zelden het rijmschema voorgeschreven³³ en dit is hier hetzelfde in

32 Er moet immers o.i. een ruime kans bestaan om werk van Anna Bijns terug te vinden uit de beginperiode van haar dichterschap, toen zij nog niet de vormvastheid bezat die Dr. A. van Elslander in haar werk ontdekte. (Zie Dr. A. van Elslander, Het refrein inde Nederlanden tot 1600, (K. Vl. Ac. v. Taal- en Letterk., Reeks VI, nr. 71), Ledeberg-Gent, 1953, blz. 65-73.) De conclusies van Van Elslander blijven trouwens zonder gevolg voor gedichten zoals de eerste twee uit ons hs., die geen typische, duidelijke refreinvorm bezitten. Zulke gedichten van Anna Bijns betrok Prof. Van Elslander immers niet in zijn betoog.

33 A. van Elslander, a.w., blz. 90, kent slechts één geval. Hij verwijst daarbij naar J. Geurts, Bijdrage tot de Geschiedenis van het Rijm in de Nederlandsche Poëzie, dl. I, Gent, 1904, blz. 295 waar Geurts een bespreking geeft van dit refreinfeest, waarvan de producten staan bij K. Reulens, Refereinen en andere gedichten uit de XVIe eeuw verzameld en afgeschreven door Jan de Bruyne, I, Antwerpen, 1879, blz. 117-168.

[p. 10]

beide gedichten. Diende het ene refrein misschien slechts tot voorbeeld van het andere? Allemaal open vragen! Toch vermoeden wij sterk op grond van enkele stijleigenaardigheden (zie voetnoot 19), dat het vierde gedicht (Begin: Wye heeft noyt wonderlicke werrelt ghezien) door Anthonis de Roovere werd geschreven. Ook de sociale hekeling in dit refrein sluit volkomen aan zij de vaak bittere gemoedsgesteldheid van De Roovere.

Voor het vijfde gedicht (Begin: O menschen voor alle zaeken draecht liefde tot god) durven wij niet zonder meer één naam vooruitzetten. Is het ook van De Roovere? Of van Anna Bijns? Of van wie?

Het zesde gedicht, op de stok Pryst lieuer cleyn goet dan vele in zonden, zouden wij tenslotte weer graag aan De Roovere toeschrijven ook, maar niet vooral, om de vier tienregelige strofen en korte prince die een van de meest gebruikte refreinvormen bij De Roovere schijnt geweest te zijn³⁴.

In deze studie moesten wij het voor lief nemen bij menige vraag het antwoord schuldig te blijven. De probleemstelling zelf moge echter ook enige waarde hebben om dit spoorzoeken wellicht later tot een goed einde te zien komen.

Hier volgt, nauwkeurig volgens het handschrift, de uitgave van de eerste zes gedichten. Een paar duidelijke schrijffouten en verkeerde lezingen hebben wij echter verbeterd. Wij vermelden deze gevallen bij de tekstverklaring. Elk gedicht hebben wij een Romeins volgnummer gegeven. Ook de verzen hebben wij zelf genummerd. Voor haast elke strofe of titel staat in het handschrift een paragraafteken dat ook telkens bij onze tekst weergegeven wordt.

Eén enkele opmerking voor het vijfde gedicht (Begin: O menschen...): in het voorlaatste vers van de eerste drie strofen komt een binnenrijm voor. Het handschrift duidt dat op generlei wijze aan, ook niet met de traditionele twee schuine streepjes achter de rijmwoorden drauen (vs. 14), vermet (vs. 29), maren (vs. 44).

Hasselt

F. van Vinckenroye

34 A. van Elslander, Het refrein..., blz. 54.

[p. 11]

I
⁺: [ Een zeer schoon Referein tot god almachtich

[ In hu wille Ic mij o Iesus altyts verblyden

In wat teghenspoet my anne compt zy cleene of groot

Lof zy hu van al druc ende zwaerheit stelle Ick besyden

Wies ghy my toesent Ic wil hu ghebenediden

uwen wille gheschiede met my o heere al totter doot

Och en laet my niet onghetroost in mynen noot

Hu vaderlick herte es elcken die hu bidt ghehuldich

Dit hebbe Ic dicwils beuonden Ick belyt naect ende bloot/

Slaet my hier voor al dat Ic hu ben schuldich

Spaert my naemals purgiert nv myn zonden menichfuldich

[ My es leet dat met my staet dus rau ende groene

Eer ghy my tleuen onthaelt zuuert my al te vueren

Het staet In hu met my uwen wille te doene

Leeft toch ghenadelicken met my naer uwen beuroene/

Versterct my dat Ic In uwen wingaert mach labueren

Met blyder herten zonder zuchten oft trueren

Om een beter eyst dat ghyt doet dat weet ick wel voor waer

Diet beseft dit lyden en zal niet langhe dueren

Elcken ten trooste biedt ghy hu hulpe int openbaer

Dit hoorende veriaecht van my alle anxt ende vaer

[ Hoe zeere ghy my slaet zyt my ghenadich int ende

Laet myn aerme ziele te stade commen dat dierbaer bloet

Welck ghy ghesturt hebt voor my vut zware alenden

Scryft my int ghetal van uwer vercoren bende

Stelt my naemals by hu In dat vpperste goet

Zo dat Ic hu daer mach zien met Loue zoet

Myn cout herte met uwer minnen wilt verwaermen

Heet my In Lyden verduldich zyn als wys ende vroet

Ghenadich heere anhoort myn zuchten en caermen

In dheure des doots duer hu ghenade wilt myns ontfaermen

[ O princelick god barmhertich adere

Ontfaermertich van naturen tallen tyden

+ Fol. 45r^o

[p. 12]

 

Ick bidd'hu o Iesus met handen te gadere

 

⁺ Zyt in dheure des doots my een ghenadich vaeder

 

 

35.

zo ghy waert den roouer hanghende vp hu rechter zyde

 

maect my zo ghy hem dit van herten blyde

 

Want vp hem tooghdeghe hu groote ghenade

 

Och tooch se vp my oock al comme Ick te spade

 

Hemelryck hebdy voor my groot sondare verdient

40.

Maect my daer in deelachtich, O Iesus myn Liefste vrient

+ Fol. 46r^o:

II
[ Ander Referein

O Myn heere myn god Myn toeuerlaet

Wiens propre nature peur es ontfaermen

Ontfaermt hu myns vergheeft myn quaet

Ick kenne myn schult myn ouerdaet/

Laet dyn ghenadicheyt vp my zwaermen

Doet myn cout herte In hu liefden verwaermen

Maect my dancbarich tot Inder doot

ghenadeghe Iesus dies hebbe Ick noodt

[ Vergheuen ontfaermen es hu natuere

ghenadeghe Iesus ghebenedyt

Dies Ic allendeghe creatuere

⁺ begherre ghenade ter deser heure

Want ghy behouder ontfermertich zyt

Vergheeft my mynen verloren tyt

Ende alle myn groote ontdancbaerheit

Dynder gracien groot my toegheleyt

[ Ick ben bedrouft Myn Herte screyt

Dat Ick ondancbaer ben vul van sonden

Want al hadde ick las kettiuich pleyt

Tien dusentich duust waerf Lof ghezeyt

Der hoogher godheyt teeuwegher stonden

Noch waeren in my duust ghebreken vonden

Want Ick meer gracien hebbe ontfaen

Van hu deurleuchtich goddelick graen

+ Fol. 46v^o:

[p. 13]

25.

[ Dies zydy glorie blytschap ende claerheit

 

Benedixie Pris Lof dienst en weilde

 

Dancbaerheyt Eere Fonteine der waerheit

 

Want ghy myn ziele ter mynder eerbaerheit

 

Schiept naer de ghelycheyt van dynder beilde

30.

Lof Edel god wiens Liefde beueilde

 

Dat ghyse met inghelen oock doet bewaren

 

⁺ Die haer dyn willen inwendich verclaren

 

 

 

[ Lof es hu nv ter eeuwegher spacien

 

Duust dusentich waerf meer dan noyt te vueren

35.

Dat Ick hier inder christender nacien

 

Gheboren bem inden tyt van gracien

 

Gheloouich Ghedopt Naer priesters labueren

 

Ende dat ghy my noyt en Liet versmueren

 

In myn dootsonden ter mynder blaemen

40.

Maer hebt myns ontfaermt naer hu betamen

 

 

 

[ Noch bem Ick hu Iesus meer danckichs schuldich

 

Dan alle creatueren noyt waeren te vooren

 

Dat ghy tweeste persoon In god drievvldich

 

Ons zondeghe menschen waert zo ghehuldich

45.

Ende met zulcker Liefden zelue hadt vercoren

 

Dat ghy oock mensche quaemt zyn gheboren

 

Om ons te verlossen vut sdoots bezwaren

 

Aerbeydende drie ende dertich Iaeren

 

 

 

[ Dies dancke Ic hu Iesus met innegher herten

50.

Ende van al dynder Ionsten groot bouen maete/

 

⁺ Want niet teghenstaende ons quade perten

 

Hebt willen ghenesen ons sondeghe smerten

 

Ende vut vieregher Liefden ons ghelaten

 

Dyn vleesch dyn bloet tot onser baten

55.

Om ons te voedene voor deeuwich sneuen

 

Want alle adaems zonden hebdy vergheuen

+ Fol. 47r^o:

+ Fol. 47v^o:

[p. 14]

 

^2.

 

[ Ghedeurich Lof moet hu dies gheschien

 

God drieuuldich in een omnipotent

 

Want ghy Iesus alleene betaeldet hu drien

60.

Ons schult met hu zeluen der Liefden Ingien

 

Gheen crachtegher dinck voort eeuwich torment

 

Dan dyn sternen O god zeer excellent

 

Dies dancke Ick hu tien dusentich waeruen

 

Want dyn doot doode myn eeuwich steruen

 

 

65.

[ Voort moet hu Iesus danck zyn ghescreuen

 

In dynder hoochste consistorie

 

Van alle dyne ghauen my hier ghegheuen

 

Ende noch verwachte naer dit cranck leuen

 

Dats heere den schadt van dynder glorie

70.

Voort zy hu Lof In allen memorien

 

⁺ Om dynen zachtmoedeghen wille vermaert

 

Die de zondaren zo ghenadelick spaert

 

 

 

[ Voort dancke Ic hu Iesus int generale

 

Van al dat my van dy mach commen

75.

Want Ic wat Ic hier particulier verhale

 

Ic en mach niet commen ten principale

 

Dies dancke Ic hu god in eender sommen

 

Ick bidde hu vryt my voort eeuwich verdommen

 

Ende Laet my commen Int hemels foreest

80.

Deur hu God vaeder zone ende helich gheest

 

[ Amen

2. Looghene: verloochen - sviants wroughen: de boze ingevingen van de duivel. In deze betekenis niet in Mnl. Wdb.

+ Fol. 48r^o:

III
[ Ander Referein zeer schriftuerlick

[ Ic aerme zondare In clachten clachtich

Looghene al sviants wroughen crachtich

Ende Ic ghelooue Inder scrifturen raden

In vader zone Helich gheest warachtich

Tsyn drie persoonen Een god almachtich

Met desen ghelooue bidde Ick ghenaden

O heere van alle myne mesdaden

⁺ Die Ick ghedaen hebbe In wercken ofte raedt

+ Fol. 48v^o:

[p. 15]

 

Met menichte van zonden bem Ick gheladen

10.

Myn Leuen es quaet niet om verquaeden

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ Ontfermertich god Milde om vergheuene

 

Den zondaere die hem trect van sneuene/

 

Ick kenne myn schult der zondegher zaken

15.

In die thien gheboden met zondeghen Leuene

 

Eerst mesgaen Inden sacramenten zeuene/

 

Mesghinck Ic hoe zal Ic ten weghen gheraken

 

In Lieghen In zwerren In achterspraken

 

Mynen Euen mensche bespot beschaet

20.

Och Lacen hoe zal Ick mynen pays ghemaken

 

Licht was Ick gram bereet ter Wraken

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ Twy diende Ick hu werrelt fenineghe beeste

 

Ick bem binnen desen ertschen foreeste

25.

By ydele glorien verdoolt mesgaen

 

Van allen zondaeren bem Ick de meeste

 

Dus bem Ic gheuallen zwaer van gheeste

 

⁺ zonder hulpe En can Ick niet vp ghestaen

 

Beschaemdelick moet ick myn ooghen slaen

30.

Te gode waert kennende myn zondich quaet

 

Met rechte myn ooghen zyn al een traen

 

Ieghens duust zonden nauwe eens wel ghedaen

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ Waer toochde Ick vulmaecte ontfermertichede

35.

ziecken visiterende ofte dooden dede

 

ter aerde Waer heb ick den hongheren ghespyst

 

Dursteghen ghelaeft oock naecten mede

 

ghecleet Waer hebbe Ick teenegher stede

 

Den gheuanghenen verlost den dolende ghewyst

40.

Onghetroosten ghetroost daer deucht vut ryst

 

Waer bescreet Ick der caritaten graet

 

Waer volchde Ick gods voetstappen diemen pryst

 

Ach nieuwers Dies my myn Leuen afgryst

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

45.

[ Met ghiericheden Liep Ick In sviants beck

 

Traech was Ick Nidich Gulsich vreck

+ Fol. 49r^o:

[p. 16]

 

Vul Luxurien met stinckerder hoouerdie/

 

⁺ Noyt te vullen belyt myn zondich ghebrec

 

Penitencie versmaet dies ligghe ick int strec

50.

Als ballinck vuter glorien heerschappie

 

O heere uwe gratien ende tresorie

 

doet opene ende myn zonden af dwaet

 

Ontfaermt myns aerme zondeghe prie

 

Mesdadich in mynder zielen crachten drie

55.

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ Als Redene verstannesse ende consciencie

 

Van alle myn ghewercken gheuen sentencie

 

Zo Iugiere Ic my zeluen vermalendyt

 

Maer hope ende ghelooue doen deligencie

60.

Segghende stelt hu ter penitencie

 

Want god metten bekeerden zondare Lyt

 

Desen troost desperacie tonder stryt

 

Ic Roupe an hu heere om toeuerlaet

 

Biddende dat ghy myns ghenadich zyt

65.

Maer Ic hebbe verloren mynen Ionghen tyt

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ In die xij artikelen Ick my ooc mesghinc

 

⁺ Van onsen ghelooue O heere conninck

 

Willet my vergheuen goddelich keest

70.

Inde vij ghetyden des daechs ommerinct

 

In die acht zalicheden of ander dinck

 

Inde vij ghiften vanden heleghen gheest

 

Inde vij sacramenten tsi minste of meest

 

Hoe dat Ic mesdede/ofte zaei quaet saet

75.

Ic bidde ghenaden met herten beureest

 

Suchtende Duchtende voort helsche tempeest

 

O heere vergheeft my myne mesdaet

 

 

 

[ Wee ooghen die saghen naer ertsche dinghen

 

Wee zinnen die ydelheyt met herten ontfinghen

80.

Wee nueze die zondelick heeft gheroken

 

Wee handen die tasten wee voeten die ghinghen

 

Wee vrien wille quaet om bedwinghen

+ Fol. 49v^o:

+ Fol. 50r^o:

[p. 17]

 

Twert al vp myn aerme ziele ghewroken

 

Wee mont die sondelick heeft ghesproken

85.

Wee ooren die sondelick hooren ontfaet

 

Wee my die dickent hielp quaetheyt stoken

 

Wee my Ic hebbe gods ghebot ghebroken

 

O heere vergheeft my myne mesdaet/

 

 

 

⁺ [ Vermeurwet hu herte zydi van steen/

90.

Zent tranen den ooghen ende zyt in weene/

 

Roupt tonghe ghenaden God zal hu hooren

 

Myn zonden zyn groot myn deucht es cleene

 

Bidt voor my santen ende sentinnen ghemeene

 

Bidt voor my martelaren ende confessooren

95.

Bidt voor my alt hemelsche her vercoren

 

Eer my god In myn zonden slaet

 

My en volcht int steruen schat noch tresoren

 

Niet dan myn wercken hier vreese Ick vooren

 

O heere vergheeft my myne mesdaet/

 

 

100.

[ Als Ic peinse om den tyts corts ontlancheit

 

Gheuoelende mynder natueren crancheit

 

ziende wat wy brochten ende wy draghen

 

Ende de onuersieneghe doots beuancheit

 

Vreesende dan oock gods oordeel strancheit

105.

Ende duchtende de pyne der helscher plaghe

 

Als ick commen ben tot mynen daghen

 

Ende Ic zie dat leuen dus corts vergaet

 

Tghesichte wert verflauwende de beenen traghen

 

Ende consciencie my Int herte compt binnen cnaghen

 

 

110.

⁺ O heere vergheeft my myne mesdaet/

 

 

 

[ O mater zyt altoos myn vterste aduocate

 

Al commet wort vut eenen zondeghen vaete/

 

Gherne zoude Ic my zuueren van binnen

 

Toocht an my hu moederlicke charitate/

+ Fol. 50v^o:

+ Fol. 51 r^o:

[p. 18]

115.

Al comme Ic heere in uwen wingaert laete

 

Laet my dacheure Als deerste winnen

 

Die te prieme tyden quamen om beghinnen

 

Al hebbe Ic tot vesperen den tyt verspaet/

 

Dat hebben ghedaen myn dolende zinnen

120.

Want zy de werrelt volchden vut minnen

 

O heere vergheeft my myne mesdaet/

 

 

 

[ O heere myn bede ende myn Lamentacie

 

Wilt hooren ende gheeft my tyt ende spacie

 

Dat Ick mach beteren myn zondich Leuen

125.

Ende dat Ick by uwer milde gracie

 

Ontgaen mach deeuweghe condempnacie

 

Ende met hu In gracien mach zyn verheuen

 

Wilt hem oock mindelick zyn zonden vergheuen

 

Die met berauwe In tyden vp staet/

 

 

130.

⁺ Beschermt alle kersten menschen voor sneuen

 

Ende dat Ick alle myn zonden bedreuen

 

In tyden mach beteren voor myne mesdaet

 

[ Amen

+ Fol. 51v^o:

IV
[ Ander Referein

[ Wye heeft noyt wonderlicke werrelt ghezien

Regneren dan vp den dach van heden

Waer es minne Charitate onder de lyen

Letter yemant es nv met den zynen te vreden

God heeft ons zyne gheboden beleden

Doet uwen euen kersten mensche voorwaer

zo ghy wilt datmen hu doet dits wort om besteden

Wie zynse die dat ghebot volghen naer

Om dat te doene Och het es al te zwaer

Maer Lieghen bedrieghen es nv costume/

Den aerbeyt onthouden daer hebbent zy claer

Tmach vanden aermen zy scheppent vuyme/

[p. 19]

 

Peinst diet zoo hebt draiende vp uwen dume

 

De vpperste godheit kent al hu weten

15.

zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

⁺ [ Peinst om het wordeken dat christus sprack

 

tot pieter als zyn lyden begonste naken

 

Om te vechten dat hy zyn mes vut track

 

Christus sprack Pieter wat wildy gaen maeken

20.

Stict hu mes in hu scheede zonder slaken

 

Wie metten zwerde slaet wertter mede ghesleghen

 

Wilt dit ouerdincken voor alle zaken

 

Ghy die den aermen ontmeten ontweghen

 

Ghy die tot achterclap zyt gheneghen

25.

Den meneghen nemende zyn faeme zyn eere/

 

het waere hu veel betere haddy ghesweghen

 

Als ghy zult commen voor den vppersten heere

 

Gheen zo cleinen zake niet met snellen keere

 

zullen hu daer wroughen dit zyn gods secreten

30.

zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

[ O rycke vrecken wat hebdy hier bedreuen

 

hu gheslacht leeft noch ten es niet al doot/

 

Al ziet ghy den aermen nv zuchten ende beuen

 

Niet kuenen winnen zyn daghelix broot

35.

Clein neeringhe Orloghe dieren tyt groot/

 

Hu herte es wel ghemaect van steene/

 

⁺ Al zyn hu kisten ghevult met wit en root

 

Laet yemant met panden commen groot of cleyne

 

Ghy zyt diet vleesch af cnaecht totten beene/

40.

Gheen ontfermerticheit en es in hu bekent/

 

Als eyst dat ghy den aermen nv brinct in weene

 

Als ghy in ghenade zult roupen present

 

Voor den vppersten Iuge omnipotent

+ Fol. 52r^o:

+ Fol. 52v^o:

[p. 20]

 

hu zal ghebueren daer ligghen de neten

45.

zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

[ Prince veel gaender met twee aensichten te kercke

 

Ende vele oock met twee tonghen spreken

 

pluimstrickers die doen hem teenen wercke

 

zy strycken daer haer goet dit zyn de treken

50.

Maer men vintter heuet niet wel ghebleken

 

zy spreken als vrient ende zouden hu beraden

 

Van achter zy zouden hu met voeten steken

 

ende verre hu weluaert helpen versmaden

 

In schoone spreken ende helpen verraden

55.

Ghy die dit doet wilter hu voort af wachten

 

Doet zoo ghy hebben wilt bidt god ghenaden

 

hebt Ieronimus ghepeinsen In hu ghedachten

 

⁺ Vreeset ordeel gods tsi daghen of nachten

 

Daer de zondeghe met vreesen zullen staen

60.

Want elck zal loon naer zyn werck ontfaen

+ Fol. 53r^o:

V
[ Ander Referein zeer schriftuerlick

[ O menschen voor alle zaeken draecht liefde tot god

Ende doet uwen naesten zoo ghy zout begherren

Dit es secht pauwels vanden gheboden tslot/

God zal dan hu crancheit wut liefden werren

Doet ontfermerticheit zonder ontberren

zo hu hemels vaeder barmerticheit doet/

Spyst den aermen Schinct gulsich verterren

Verlost den gheuanghenen aermen bloet

Cleert doch den aermen hebdy eenich goet/

[p. 21]

10.

Ende wilt den dursteghen met drancke lauen

 

Bewyst den verdoolden zy ghy de weghen vroet

 

Visiteert den ziecken wilt dooden begrauen

 

Vut rechter liefden gods heeren en slauen

 

Wilt hier naer drauen vut xpistus gheweten

15.

zo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

⁺ [ En ordeelt niet ghy en zult niet gheordeelt wesen

 

zecht Iesus zo Lucas int seste bescryft

 

Laet xpistus vonnessen den heere ghepresen

 

die in allen herten den gront bescryt/

20.

En verdompt niet ghy en wert niet vermalendyt

 

dus zeide den zone gods int zelue sermoen

 

Van vloucken ende rampen hu tonghe besnyt

 

zo en keerer gheen plaeghen in uwen capproen

 

Wier achterclap ieghens haer broeders doen

25.

Doen achterclap ieghens de goddelicke wet

 

Dit Leert ons sent Iacop int vierde beuroen

 

Dus en beclapt niet dats mueghenste let

 

Gheestelick weerlick / maegher of vet

 

Want xpistus vermet es zonder vergheten

30.

zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

[ Vergheeft mindelick zo wert hu ooc vergheuen

 

Secht Lucas int VIe deur Iesus sprake/

 

Al hebt ghy tonrechte een faetse beseuen

 

Biedt mindelick uwen vyant ooc dander kake

35.

Waer dat hy (secht Iesus) uwen kerle vutstaeke

 

Wilt hem vut liefden den rock oock schincken

 

⁺ zonder wet toorboren Laet god zyn wrake/

 

Wie metten zwerde slaet dit moet ghy dincken

 

metten zwerde ghesleghen wert ten mach niet mincken

40.

twort hoorde pieter openbaeren

+ Fol. 53v^o:

+ Fol. 54r^o:

[p. 22]

 

Int Pater noster / die worden clincken

 

Ooch vader schelt quyte ons sondich bezwaren

 

Alzoo wy quyte schelden oock onse schuldenaren

 

Onthout de maren God kent hu secreten

45.

zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten

 

 

 

[ Prince als wy zyn in aermoede ghetorden

 

Trycke gods es nakende ghestadelick hoopt/

 

Iesus secht Gheeft hu zal ghegheuen worden

 

zalicheit alle ghelooueghe ghedopt

50.

De zeuen wercken doende vooren ghenoopt/

 

Van charitaten God wil ons bereeden

 

Dat rycke zyns vaeders scrifture ontcnoopt/

 

Daer hy zyn schaepkens zal vuten bucken scheeden

 

Segghende ghy en hebt my niet willen cleeden

55.

tot den bucken / Gaet in dat eeuwich vier

 

Die schaepkens die my ghespyst hebben zal ick leeden/

 

⁺ By mynen vaeder in dat hemelsche rozier

 

Segghende Ic en zach hu niet Iesus zal zegghen schier

 

Dat ghy mynen minsten gaeft deur my tetene

60.

Gaefdy my / zo poghe Ic hu oock te metene

+ Fol. 54v^o:

VI
[ Ander Referein

[ Naect waren wy ter werrelt gheboren

Naect moeten wy de werrelt deruen

twy hebben wy tgoet zo verne vercoren

Ende hier moet blyuen Als wy steruen

Och ghiereghe waer wildy ghy hu eruen

Wies ghy in zonden conquesteert/

Ofte in zonden meucht verweruen

twert haest met zonden ghedestrueert

Ende verstorbeert Wee die hem dies verstonden

[p. 23]

10.

Prist Iieuer cleyn goet dan vele in zonden

 

[ Al hadde een mensche de werrelt schat

 

In zyn bandoen hy moet hier laten

 

Lachen wat heues zyn ziele te bat

 

Als zy van god moeten zyn verwaten

15.

⁺ Wye datse zyn of in wat staten

 

zo ons Ieronimus can vertellen

 

zijn zy heeren ooc of prelaten

 

Voorspoet in zonden es werck der hellen

 

Eeuwich niellen die met ghiericheit zyn ghebonden

20.

Pryst Lieuer cleen goet dan vele in zonden

 

 

 

[ Die meest goets heeft begherres meer

 

Die ghiereghe en canmen nemmermeer versaden

 

Tgoet es zynen god / dies hy emmermeer

 

zal moeten deruen gods ghenaden

25.

Doch mensche hoe zydi dus beraden

 

Dat ghyt tydelick voort eeuwich kiest

 

Ende hu zo Luttel mach commen in staden

 

Ende hu ziele daer omme verliest

 

Ende wort verbriest vande helsche honden

30.

Pryst lieuer cleen goet dan vele in zonden

 

 

 

[ Prince hoe groeter cailge hoe groeter staet

 

Hoe machteghe daet hoe vele ponden

 

Tes al vergaen eermen een ooghe vp slaet

 

Pryst Lieuer cleen goet dan vele in sonden

+ Fol. 55r^o:

2. my anne compt: mij overkomt . zy: hetzij - 3. De zin moet eindigen achter al - 4. Wies: wat ook - 5. met my: In het hs. stond eerst in my; de copiist doorstreepte in en schreef er met boven. - 8. dicwils: In het hs. staat diwils - belyt: erken het - naect ende bloot: onomwonden, openlijk - 9. hier: op de wereld, in tegenstelling met naemals (vs. 10) - 11. dat: dat het - rau ende groene: zedelijk onvolmaakt - 12. onthaelt: ontneemt - 13. Het staet In hu: het is in Uw macht - 14. Leeft met my: Soms is er in het hs. geen verschil te merken tussen de schrijfwijze van st en ft. Wij menen hier Leeft te moeten verkiezen boven Leest. Versta dus: ga met mij om, behandel mij - 17-18. Versta: Om beterswil doet Gij dat; zulks weet ik beslist, die inzie dat dit lijden niet lang zal duren.

36. dit: Versta of lees: deet. - 2. propre: eigen - peur: puur, louter. - 4. kenne: beken - ouerdaet: misdadigheid - 5. ghenadicheyt: In het hs. staat ghenadicheeyt - 15-16. Betekenis: (Vergeef mij) mijn grote ondankbaarheid ten opzichte van de grote genaden die mij geschonken werden. (Vgl. Mnl. danken + genit.) - 19. pleyt: onbetrouwbaar wezen, Mnl. Wdb., VI, 464, 3, a. - las: helaas

25. zydy: zij U - 26. weilde: In het hs. staat wilde. Deze vorm is volgens De Bo, Wvl. Idioticon, 1401 nog bekend. Zie ook Mnl. Wdb. IX, 2539. Zie aantekening bij vs. 30 - 30. beueilde: In het hs. staat beuielde. Het ww. bevelen wordt in het Mnl. Wdb. I, 1181 enkel als sterk aangegeven. Het Wdb. Ndl. Taal, II, 2323 vermeldt als imperf. ‘een enkele maal ook beveelde’. Ook Franck, Mnl. Gramm., 2. Aufl., nr. 168, blz. 145 zegt: ‘bevelen hat vereinzelt beveelde’. Wij hebben de vormen wilde (vs. 26) en beuielde (vs. 30) omwille van het rijm aangepast aan de vorm beilde van vs. 29. - 31. ghyse: Met -se wordt myn ziele uit vs. 28 bedoeld. - 32. Versta: De engelen maken aan de ziel Gods wil duidelijk. - inwendich: innerlijk - 35. Dat: Omdat - 59. hu drien: voor U drieën, nl. voor de drie goddel. personen

60. met: In het hs. staat niet - 61. voort: tegen het - 65. ghescreuen: toegekend - 67. van: voor - 68. Ende: En die (ik) nog - 75. wat: wat... ook - 75-76. Versta: Met Uw weldaden afzonderlijk op te sommen, kan ik mijn oogmerk niet treffen - 77. in eender sommen: voor alles samen.

13. hem trect: zich afhoudt - 17. ten weghen: op de goede weg. Mnl. Wdb. IX, 1846, 4. - 20. pays: verzoening met God. Mnl. Wdb. VI, 43-44, b. - 23. Twy: waarom - 39. ghewyst: de weg gewezen - 41. graet: trap - 45. ghiericheden: graagte, gretigheid, hartstocht - 46. vreck: vrekkig, gierig - 48. te vullen: ten volle - belyt: beleden. Verl. dlw. van belien. Mnl. Wdb., I, 849.

49. strec: strik, strop - 54. De drie krachten van de ziel wil de dichter blijkbaar opsommen in vs. 56 - 56. Redene verstannesse: zie Dr. J.J. Mak, a.w., blz. 129, aant. bij vs. 40 aldaar. - 57. ghewercken: daden - 59. doen deligencie: beijveren zich - 62. tonder stryt: overwint. Versta: Deze troost overwint de wanhoop - 69. keest: Het hs. heeft keerst - 70. ommerinct: in een tijdkring van één dag op elkaar volgend (?) - 73. Het hs. heeft meerst. Omwille van het rijm met de verzen 72, 75 en 76 schreven wij in onze tekst meest

met herten: met lust, Mnl. Wdb., III, 389-390.

95. her: heer, leger - 100. ontlancheit: kortheid. Zie Mak, Ret. Gloss., 288. - 102. brochten: meebrachten bij onze geboorte, Mnl. Wdb., I, 1445, 8. - draghen: meedragen uit het leven, of: bezitten (?) - 13. beuancheit: macht, heerschappij, Mnl. Wdb., I, 1178, 3. In het hs. staat: beuantheit. Ook in Mnl. Wdb., I, 1178 ‘bevant’ als verkeerde lezing. - 106. commen ben... daghen: Mnl. Wdb., 11, 5 geeft enkel de betekenis ‘meerderjarig worden’. Blijkens vs. 108 hier eerder: op gevorderde leeftijd komen - 111. Mater: Moeder Maria. In deze bet. niet in Mnl. Wdb. - 114. Toocht: toon - moederlicke: Het hs. heeft moedelicke - 116. dacheure: dagloon -

118. den tyt verspaet: uitgesteld - 123. spacie: termijn - 128. mindelick: Mnl. Wdb., IV, 1636, 3 i.v. minnelike: uit liefde - 129 & 132. in tyden: tijdig.

noyt: ooit. Mnl. Wdb., IV, 2495,

- lyen: lieden

Letter: nauwelijks - met den zynen: met het zijne

beleden: medegedeeld

dits wort om besteden: dit is een woord om ter harte te nemen

Versta: Wie volgt dat gebod?

Versta: Men vindt het veel te moeilijk om dat gebod te volgen

daer hebbent zy claer: dat doen ze naar hun eigen zin, zoals ze 't willen hebben, Wdb. Ndl. Tl., VII, 3221.

vanden: ten opzichte van - zy scheppent vuyme: zij (= de gierigaards) scheppen het om, d.w.z. zij vervormen in hun eigen voordeel de morele verplichting de armen te ontzien - vuyme = umme, um. Zie Mnl. Wdb. iv. omme, V, 87.

13. draiende vp uwen dume: naar eigen willekeur. Zie ook Bogaers-Van Helten, Verkl. Woordenl. op de Ref. v. A. Bijns, Rotterdam 1875, blz. 19. - 14. weten: inzichten - 15. Versta: Zoals gij meet, zo wordt u ook gemeten. - 23. ontmeten ontweghen: te kort doen in de maat en in het gewicht - 25. den meneghen: menigeen - 28. met snellen keere: gauw, dadelijk

al: helemaal - 33-35. Versta: Al ziet gij dat de armen zuchten en beven en hun dagelijks brood niet kunnen verdienen, al ziet gij dat de neringen slecht gaan, al ziet gij oorlog en hongersnood... - 37. ghevult: Het hs. heeft ghewult - wit en root: zilver en goud - 38. met panden commen: panden aanbrengen (en dus op pand lenen) - 39. diet vleesch af cnaecht totten beene: die tot het allerlaatste uitbuit - 41. Als eyst dat: indien, als het gebeurt dat - 42. in ghenade: in ootmoed, ootmoedig, Mnl. Wdb., II, 1385, 5 - present: tegenwoordig (op het appel). Hier uitroepend.

44. daer ligghen de neten: daar begint het nog verborgen onheil - Versta vs. 41-45: Als gij de armen nu verdrukt en gij later voor de opperste, almachtige Rechter in ootmoed ‘Tegenwoordig’ zult roepen, dan zal het ook u gebeuren (en daar zit het onheil) dat gij zult gemeten worden met de maat waarmee gij nu meet. - 48. doen hem teenen wercke: doen hetzelfde - 49. zy strycken daer haer goet: zij behalen op die wijze hun voordeel (?). Zie Wdb. Ndl. Tl., XVI, 39, 7. - 50. heuet niet wel ghebleken: Vragende tussenzin. De dichter schijnt een recent geval in herinnering te brengen. - 51. beraden: raad geven - 52. met voeten steken: schoppen, trappen. Mnl. Wdb., VII, 2048, 5. - 54. Versta: Met mooi praten, terwijl ze u helpen verraden.- 56. Doet zoo ghy hebben wilt: Handelt zoals gij (voor uzelf) zoudt willen - 57. Ieronimus: De in de Middeleeuwen veelgelezen kerkvader. - 3. tslot: het voornaamste, de slotsom - 4. werren: afweren, wegnemen - 5. ontberren: nalaten - 7. gulsich: met graagte gebruikt - verterren: spijs - 9. Cleert: In het hs. staat Cleect

11. Bewyst: maak wegwijs - zy: lees zyt - 14. Wilt hier naer draven: beijver u hierom. Wdb. Ndl. Tl., III, ii, 3265, 4. - vut xpistus gheweten: terwille van Christus die het ons inspreekt - 19. in allen herten den gront bescryt: aller harten grond beschrijdt. In deze uitdrukking heeft bescryden de betekenis van ‘kennen’ - 22. rampen: verwensen. Vaak gebruikt in verbinding met ‘vloucken’; zie Wdb. Ndl. Tl., XII, iii, 251, A. - 23. keerer: keren er - 24. wier: wie er - 27. mueghenste let: belangrijkste onderdeel. Wrschl. hier met de bijgedachte aan een proces. Zie Mnl. Wdb., IV, 686, 6. - 29. vermet: eis. Hier eveneens als een rechtsterm op te vatten. Mnl. Wdb., VIII, 2123, 3. - 32. deur Iesus sprake: met de woorden van Jezus - 33. faetse: klap, slag, kaakslag. Zie Mak, Ret. Gl., 156. - beseuen: gevoeld. Hier: gekregen - 35. Waer dat hy: ware het dat hij, indien hij - (secht Iesus): In het hs. ontbreekt het tweede haakje. - kerle: overkleed - vutstaeke: uitrukte - 37. Versta: Zonder zich van een wet te bedienen wreekt God zich. - 39. ten mach niet mincken: het kan niet missen - 40. twort: dat woord 41. Versta: In het Onze Vader luidt het: (De aanhaling volgt in de verzen 42-43)

44. maren: boodschap - 46. als: ofschoon. Mnl. Wdb., I, 361. - in aermoede ghetorden: in armoede geraakt 50. ghenoopt: besproken, genoemd - 51. Van charitaten: van barmhartigheid. Hoort bij ‘zeuen wercken’ van vs. 50. - 52. scrifture ontcnoopt: zoals de Schriftuur ons meedeelt. Heeft de waarde van een tussenzinnetje. - 53. Daer: waar - 55. tot den bucken: Hoort bij Segghende (vs. 54)- 57. rozier: rozenhof - 58. schier: onmiddellijk. Versta vs. 58: Aan wie zegt: ‘Ik zag U niet’, zal Jezus antwoorden. - 3. twy: waarom - zo verne: in zo hoge mate - 4. Ende: dat toch - 5. waer: waarheen. Versta vs. 5: Waarheen wilt gij met uw bezittingen? - wies: die (betr. vnw.) - conquesteert: verkrijgt, verwerft. Zie Mak, Ret. Gl., 100. - 9. verstorbeert: verstoord, verstrooid - die hem dies verstonden: die dat met volle bewustzijn, wetens en willens deden (nl. op zondige wijze goederen verwerven). Mnl. Wdb., IX, 13, 4. Of: die zich daarop toelegden

12. bandoen: macht - moet: moet het - 13. Lachen: helaas - 14. verwaten: vervloekt - 19. niellen: gekweld worden. Zie Mnl. Wdb. i.v. niel, IV, 2390 - met ghiericheit zyn ghebonden: aan de gierigheid vastzitten, verslaafd zijn - 27. Ende: terwijl het (u) toch - 29. verbriest: mishandeld - 31. cailge: fat, pronker, galant man. Zie Mnl. Wdb., III, 1108, i.v. caylge en Wdb. Ndl. Tl., III, 1956, i.v. caille.