Spiegel der Letteren. Jaargang 1

[p. 45]

Over de handschriften en uitgaven van Constantijn Huygens' Cluys-Werck^*

Aucties waarop manuscripten van Nederlandse zeventiende-eeuwse auteurs aan bod komen behoren sedert lang tot de uitzonderingen. Men kan ze voor onze decennia op de vingers natellen, zodat het niet weinig aandacht trok, toen Van Stockum's antiquariaat (J. Kuipers) te 's-Gravenhage, op Prinsjesdag (20 september) van het vorig jaar (1955), een aantal Huygens-handschriften ten verkoop bood, waaronder een, dat dezelfde firma ook al in 1837 geveild had¹. Deze manuscripten zijn voor het overgrote deel door de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage aangekocht. Met de daar reeds aanwezige belangrijke Hugeniana, en de gewichtige collectie uit de er in bruikleen berustende handschriften der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, vormen zij tezamen een geheel, dat voor de letterkundige geschiedenis van Hollands Gouden eeuw zeker in waarde mag worden vergeleken met de rijke verzameling manuscripten van P.C. Hooft, welke een der onwaardeerlijke schatten van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam uitmaakt.

Tot de verworven kostbaarheden behoort ook een handschrift van Cluys-werck, in de veilingcatalogus, klaarblijkelijk op het spoor van

* Uitgewerkte tekst van een op het Vierentwintigste Nederlands filologencongres (1956) te Amsterdam gehouden voordracht.

1 Te weten: Staet en Administratie van alle mijne Goederen. Apr. 1639. - uytgesondert van mijne Meubelen en Boecken: daeraf pertinente Lijsten apart zijn. 135 bll. 275 × 210 mm. Voortgezet tot 1686. Thans onder signatuur 134 C 26 berustend ter Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Behalve het hierna te behandelen Cluys-werck-manuscript werd ook geveild: Annotata in Diariis manu Proavi, Proaviae et Avi mei. Hugeniorum et Hoefnagliae. ab anno 1606. usque ad annum. 1685. Geschreven door de kleinzoon van de dichter: Constantijn Huygens (1675-1739), vermoedelijk in het laatste decennium der zeventiende eeuw. 27 bll. 322 × 204 mm. (Thans K.B., signatuur 134 C 27). Korte beschrijvingen dezer manuscripten vindt men in Bijlage II van het Verslag omtrent de Koninklijke Bibliotheek over 1955. 's-Gravenhage, 1956.

[p. 46]

de catalogus der Huygens-tentoonstelling uit 1896, aangeduid als: ‘met de eigen hand des dichters geschreven’². Deze voorstelling van zaken is al door J.A. Worp in zijn uitgave van Huygens' Gedichten - terecht - verworpen, toen hij dit manuscript als een afschrift bestempelde³. Een afschrift overigens, reeds op zichzelf van waarde, omdat het W.J.A. Jonckbloet als grondslag heeft gediend voor zijn in 1841 verschenen (eerste) uitgave van Cluys-werck, door E.J. Potgieter zo uitvoerig bejubeld en welkom geheten⁴.

Neemt men deze editie ter hand, dan valt allereerst Jonckbloets zekerheid op, dat het handschrift - toentertijd eigendom van de 's-Gravenhaagse uitgever van Cluys-werck, J.L.C. Jacob - beslist een Huygens-autograaf was. Uit de voorrede blijkt, dat zijn overtuiging steunt op verifiëring zoals hij zelf zegt (blz. VIII): ‘naar een aantal stukken, stellig door Huygens geschreven, welke berusten in de belangrijke verzameling van autographen van den Heer A.D. Schinkel’, een nogal vage mededeling, omdat zij niet vermeldt welke manuscripten ter vergelijking gebruikt werden. Weliswaar bezat Schinkel een uitgebreide collectie, maar de bepaling van wat werkelijk van Huygens' hand was, moet vaak uitermate moeilijk gevallen zijn, omdat men in die dagen niet beschikte over de grote verzameling der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen - toen nog het Koninklijk Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten geheten -; de noodzakelijke basis voor álle onderzoek der litteraire Huygens-handschriften.

‘Niet beschikte over’ is eigenlijk een onjuiste uitdrukking. Het Instituut wist zelfs niet (of niet meer), dat het Huygens-handschriften bezat! In 1823 verworven, lagen zij al sedert jaar en dag onaangeroerd, verstoft en vergeten, op een der zolders van het Trippenhuis

2 Auctie 20-22 september 1955. Boeken. Van Stockum's antiquariaat (J. Kuipers) 's-Gravenhage; blz. 1, nr 3. - Catalogus van de tentoonstelling ter herinnering aan den 300 jarigen geboortedag van Constantijn Huygens. 's-Gravenhage, 1896; blz. 38, nr 307.

3 De gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn handschrift uitgegeven door J.A. Worp. Achtste deel. Groningen, 1898; blz. 308, nt 2. - Op deze plaats begint in Worps editie (verder aangehaald als: Ged.) de tekst van Cluys-werck, hier tot het jaar 1683 gerekend. Cluys-werck werd echter in 1681 geschreven; de vergissing is daaraan toe te schrijven, dat Worp de merkwaardige slot-1 van het onder het gedicht voorkomende getal 1681 (een 1, die onderaan een haaltje heeft en in deze vorm nog enkele malen voorkomt) voor een 3 heeft aangezien. Later heeft Worp deze vergissing hersteld in: De briefwisseling van Constantijn Huygens, uitgegeven door J.A. Worp. Zesde deel. 's-Gravenhage, 1917; blz. XXI, nt 3.

4 Cluys-werck, dichtstuk van Constantyn Huygens, voor het eerst uitgegeven door W.J.A. Jonckbloet. 's-Gravenhage, 1841. - E.J. Potgieter, Kritische studiën. Tweede deel. Haarlem, 1876; 1 vlgg. Cluys-werck, dichtstuk van Constantyn Huygens.

[p. 47]

te Amsterdam. Het schijnt wel alsof alle belangstelling voor Constanter in deze officieel-wetenschappelijke kring ontbrak zodat men particulieren als A.D. Schinkel en J.L.C. Jacob, en letterkundingen als W.J.A. Jonckbloet en E.J. Potgieter, nauwelijks genoeg prinzen kan voor hun belangstelling en ondernemingslust.

Het verdere verloop der geschiedenis⁵ - hier beknopt samengevat - veronderstel ik bekend:

Toen in 1871 het eerste deel der onvoltooide monografie over Huygens van de Amsterdamse hoogleraar Theod. Jorissen (tevens lieder Akademie) verscheen⁶, herinnerden zich enkele leden van dit geleerde genootschap, dat het Instituut indertijd van Koning Willem I een verzameling Huygens-handschriften ten geschenke had gekregen. Na enig zoeken werd de tot dan toe weinig gewaardeerde vorstelijke gave teruggevonden. Men zette zich onmiddellijk tot inventarisatie, werk van de classicus J.C.G. Boot, die hierin werd bijgestaan door de kerkhistoricus W. Moll. De beschrijving verscheen in de in 1874 gepubliceerde catalogus van de boekerij der Akademie⁷. Na het in bruikleen geven van de handschriften der Akademie aan de Koninklijke Bibliotheek zag in 1938 een nieuwe catalogus het licht van de hand van D.J.H. ter Horst⁸.

In deze verzameling is van Cluys-werck aanwezig:

1.	een autograaf van het gehele gedicht, tien bladen in octavo-formaat, in deze vorm in 1681 neergeschreven (signatuur XL e, omslag 1683, nr 4);
2.	een autograaf van de regels 61 tot en met 74, een blad van 93 bij 138 mm, eveneens in 1681 geschreven (signatuur XLIII c, omslag 1681-1686, nr k 3);
3.	een afschrift van het gehele gedicht, niet van Huygens' hand, deel uitmakend van een groter geheel van kopieën in folio-formaat,

5 Vgl. voor eerste oriëntatie en literatuur Worps verhandeling over de handschriften van Huygens in Ged. I, blz. IX vlgg.

6 Theod. Jorissen, Constantyn Huygens I. Arnhem, 1871.

7 Catalogus van de boekerij der Koninklijke Akademie van Wetenschappen gevestigd te Amsterdam. Eersten deels Eerste stuk. Amsterdam, 1874; XI vlgg.

8 Catalogus van de handschriften der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, in bruikleen in de Koninklijke Bibliotheek. Bewerkt door D.J.H. ter Horst. 's-Gravenhage, 1938. Daarin worden de Huygens-handschriften op blz. 23 vlgg. vermeld.

[p. 48]

en daterend uit het laatste decennium der zeventiende eeuw (signatuur XL f, omslag c, 1a - 1s).

Voegt men daaraan het straks genoemde, pas door de Koninklijke Bibliotheek verworven afschrift toe (een afschrift van het gehele gedicht in folio-formaat, niet van Huygens' hand, en daterend uit het laatste decennium der zeventiende eeuw - signatuur 134 C 25), dan is met deze vier stukken alle tot nog toe bekende manuscriptologische materiaal van Huygens' Cluys-werck opgenoemd. Het behoeft daarbij nauwelijks betoog, dat hun samenbrengen op één plaats, waar bovendien praktisch alle litteraire handschriften van Constanter berusten, de bestudering van een en ander niet alleen aanzienlijk vergemakkelijkt, maar wezenlijk ten goede komt.

Het is thans zaak de lezer enig denkbeeld te geven van de aard en het absolute zowel als relatieve belang dezer bronnen, waarbij uiteraard de autograaf van het gehele gedicht op de eerste plaats wordt gesteld⁹.

Welnu, het door zijn watermerk rond 1670-1680 te dateren papier van deze Huygens-autograaf bestaat dan uit vijf dubbelbladen, in het geheel tien bladen, waarbij het eerste dubbelblad als omslag dient. Dit bevat op fol 1^r boven in het midden de titel alsmede links, beneden enige cijfers, en op fol. 10^r vier in verticale richting met potlood geschreven regels tekst: het explicit van het gedicht. De gehele tekst vindt men op de vier overige dubbelbladen, als volgt gerangschikt en gefolieerd:

dubbelblad a - fol. 2 en 3;	} afmetingen		} mm.
dubbelblad b - fol. 4 en 5;	} afmetingen	} hoogte 220	} mm.
dubbelblad c - fol. 6 en 7;	} afmetingen	} breedte 172	} mm.
dubbelblad d - fol. 8 en 9.	} afmetingen		} mm.

Ik mag veronderstellen, dat de lezer bij deze korte omschrijving twee punten opgevallen zijn:

1.	de cijfers op fol. 1^r (waaraan thans die op fol 7^r dienen te worden toegevoegd);
2.	de in potlood geschreven versie van het explicit op fol. 10^r.

Wat de cijfers betreft: zij slaan op een door Huygens zelf ondernomen berekening van de drukomvang van Cluys-werck bij eventuele uitgave. Het grootste getal - 608 - is gelijk aan het verzentotaal, dat

9 Voor een beschrijving van dit manuscript zie Addendum I.

[p. 49]

- gezet in een spiegel van 38 regels per bladzijde - tot de conclusie voerde, dat voor de gehele tekst één vel nodig was. Dit bevestigt het uit de briefwisseling bekende feit, dat Huygens in zijn laatste levensjaren, ja - maanden (om ten dele zijn eigen woorden te gebruiken): ‘wat moijelijck geperst [werd], om de reste [z]ijnder vodderijen met de voorste aenden dagh te laten komen’, en dat: ‘langer niet te weeren’ wist¹⁰. Het is geenszins uitgesloten, dat hij zijn autograaf voor de pers bestemd had, zodat dan hier van een ‘drukkerskopij in aanleg’ gesproken zou mogen worden.

Het andere punt: de in potlood geschreven versie van het tekstexplicit op fol. 10^r, voert ons allereerst naar de tweede Cluys-werck-autograaf.

Ook deze tekst - regel 61 tot en met 74 - is nl. met potlood geschreven. Hij komt voor op de versozijde van een blad, dat aan de rectozijde het per 8 juni 1681 (niet 1683, zoals door Worp verkeerdelijk gelezen is) gedateerde versje ‘Libro Grotij de Iure Belli et Pacis inscriptum’ draagt. De Cluys-werck-tekst is later met de pen van links beneden naar rechts boven doorgehaald. Het blad papier vertoont geen watermerk, hetgeen wel samenhangt met zijn kleine omvang: 93 mm hoog, 138 mm breed.

Aanvankelijk zullen sommigen geneigd zijn te veronderstellen dat beide in potlood geschreven versies van de genoemde Cluys-werck-delen ouder moeten worden geacht dan de met inkt geschreven volledige tekst op de straks genoemde dubbelvellen a tot en met d. In de eerste plaats zou dit meer met onze eigentijdse arbeidstechniek overeenkomen, en vervolgens zou het goed passen in het traditionele beeld van de dichter Huygens, waarin veelal aan de alomtegenwoordige en steeds bezige staatsman meer recht wordt gedaan dan aan de poëet, die gewoonlijk verondersteld wordt zich vooral, zo niet uitsluitend, in tijden dat hij niets beters te doen had - antichambrerend, reizend, vergaderend - bezig te houden met de fraaie letteren!

Hoe men daar ook over denken moge; in de ontstaanstijd van Cluys-werck ontbrak het Huygens zeker niet aan tijd om zich intens en langdurig te wijden aan de poëzie, die hij - eveneens op latere leeftijd, nl. in de Zeestraat - zo merkwaardig

het scherpst van [z]ijn' Geweerera¹¹

10 Brief aan Geertruyd Gordon, geseght Graeuw, gedateerd: Hage 13 decemb: 1686. (Kon. Akad. XLIX, 3 Copie 1110).

11 Ged. VII, 119.

[p. 50]

noemde. Gedicht in de rustige toon van de ouderdom, en stilte prijzend, is Cluys-werck als het ware een kort begrip van Constanters latere leven en streven. Langzamerhand was de dichter inderdaad een kluizenaar geworden, en niet alleen omdat zijn kring zo goed als uitgestorven was. Hij stond ook eenzaam in het tijdperk, dat het zijne had opgevolgd zonder het te vervangen, en van welks vlijtige, werkzame en ijverige geest dit laatste grote gedicht van de Heer van Zuilichem nog getuigde.

Geen wonder dus, dat hij er grote aandacht aan besteedde, en - in tegenstelling met Hofwyck, waarvan hij de editie in 1653 aan zijn zoon Constantijn had toevertrouwd - zelf de tekst voor een eventuele uitgave klaarmaakte. Hoe klaarmaakte? Wel: met potlood, een feit af te leiden uit de vele wijzigingen, met potlood aangebracht in de tekst op de dubbelvellen.

Deze wijzigingen betreffen op het eerste gezicht kleinigheden, maar zij zijn van beslissend belang voor de door Huygens bedoelde en met veel overleg aangebrachte tekststructuur. Voor wie in dezen ook maar enigermate met zijn manier van doen en laten op de hoogte is; voor wie hem in de genese van zijn poëtisch oeuvre ook maar ééns werkelijk op de voet gevolgd heeft - daarbij bedenkend, dat zo iemand déze man de poëzie ‘een heerlijk ambacht’ had kunnen noemen -; voor wie dus bij Huygens doorgedrongen is in wat wij sedert Hellinga het ‘vormgevingsprincipe’ hebben leren noemen; is het zonder meer duidelijk, dat wijzigingen in interpunctie, hoofdlettergebruik, en zinsopbouw (ook in het raam van de laat-zeventiende-eeuwse ‘poëtieke situatie’), juist voor Constanter en juist voor zijn Cluys-werck van niet te overschatten betekenis zijn¹².

Immers met dit al bevinden wij ons midden in het creatieproces, dat aan dit gedicht van Constanter inhoud èn vorm heeft gegeven. Alle daarbij rijzende problemen vragen in de eerste plaats manuscriptologisch onderzoek, dat aan tekstkritiek, teksteditie en tekst-

12 Vgl. voor de hier genoemde termen en begrippen de volgende verhandelingen van W.Gs Hellinga: Het vormgevingsprincipe als grondslag voor stilistisch onderzoek. Handelingen van het zeventiende Vlaamse filologencongres. Leuven, 1947; 187 vlg.; De taal van Hooft. Kroniek van kunst en kultuur VIII (1947) 149 vlgg.; De bereikbaarheid van Hoofts poëzie. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden 1946-1947. Leiden, 1948; 3 vlgg.; Verbijsterend spel. Over enige varianten in P.C. Hooft's Sal nemmermeer gebeuren. Maatstaf I (1953-1954) 421 vlgg.; De nieuwe P.C. Hooft-editie. Over winst en verlies. Handelingen der Zuidnederlandse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis VIII (1954) 47 vlgg. - Samenvatting van beginselen en methoden in: W.Gs Hellinga en H. van der Merwe Scholtz, Kreatieve analise van taalgebruik. Principes van stilistiek op linguistiese grondslag. Amsterdam, 1955.

[p. 51]

interpretatie dient vooraf te gaan¹³. Enkele dezer problemen mogen hier genoemd worden:

1.	Welke is (zijn) de verhouding(en) van de wisselende inkt- en potloodversies, en kan (kunnen) zij relatief-chronologisch worden vastgelegd?
2.	Hoe te onderscheiden tussen gelijktijdige en latere doorhalingen, al dan niet vergezeld van toevoegingen en/of veranderingen?
3.	Hoe dienen wijzigingen die wel naast, maar niet in de plaats van het oorspronkelijke zijn gesteld functioneel te worden beoordeeld?
4.	Daar komt nog iets bij: alle bladen van de autograaf van het gehele gedicht bezitten in verticale en horizontale richting vouwen, waarbij het opvalt dat de rechterkant naast de verticale vouw van het buitenste blad - fol. 10^v - tamelijk smoezelig is. Zo dit niet aan bewaring moet worden toegeschreven, wijst het dan op verzending voor ‘betutteling’ (om met Hooft te spreken), respectievelijk voor ‘kopiëring’?

Naar men ziet roept de ene vraag de andere op, en van beantwoording zijn wij voorlopig nog verre. Zo er inderdaad van ‘betutteling’ sprake zou kunnen zijn, mag dan ook niet als veronderstelling gelden, dat evenzeer ‘derden’ met potlood in de met inkt geschreven tekst gewerkt hebben? Persoonlijk meen ik dat te mogen aannemen voor de potloodtoevoeging ‘Constanter’ op fol. 3^v. (Zie de hierbij gevoegde op verkleinde schaal gereproduceerde afbeelding van dit folium.) En - om nog een stap verder te gaan - kan het ook niet zijn, dat Huygens met ‘derden’ tezamen ertoe overgegaan is, in ‘gemeenschappelijk’ gezelschap, waar de ‘betutteling’ over en weer geschiedde?

Hoe het antwoord op deze vragen ook luiden moge - gesteld dat het ooit gegeven kan worden -, de tekst zoals hij in de inktautograaf voor ons ligt stelt onder alle opzichten talloze problemen. Er zullen lezers zijn, die menen dat voor een aantal dezer problemen de boven vermelde afschriften oplossing zouden kunnen bieden, zodat ik er thans toe kom, in het kort over deze afschriften te handelen.

Het ene afschrift - behorend tot het bezit der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen - maakt, gelijk reeds opgemerkt, deel uit van een omvangrijke verzameling kopieën, bestaande

13 Vgl. W.Gs Hellinga, Manuscriptologie en tekstkritiek. Handelingen van het drie en twintigste Nederlands philologen-congres. Groningen, 1954; 30 vlgg. - De daarin geschetste verhouding tussen manuscriptologie en filologie is tot op zekere hoogte vergelijkbaar met de verhouding tussen codicologie en filologie, zoals behandeld in het door mij bewerkte proefschrift over De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese. Utrecht, 1953; 82 vlgg. (Proefschrift Amsterdam).

[p. 52]

uit twintig katernen van twee dubbelbladen in folioformaat (315 × 205 mm) van een papiersoort, welker watermerken rond 1690-1700 gedateerd moeten worden. De tachtig bladen bezitten een gelijktijdige inktpaginering; zij bevatten verschillende, op één uitzondering na alle in het Nederlands gestelde verzen uit allerlei jaren. Het slot wordt ingenomen door Cluys-werck, voorkomend op bladzijde 142 tot en met 157. Het gehele stuk is door één rustige hand geschreven; er zijn geen correcties, ja praktisch zelfs geen doorhalingen¹⁴.

Wat nu de waarde van dit afschrift is? Wel - als men een absolute maatstaf aanlegt geen grote, omdat het - nà Huygens' overlijden vervaardigd - niet de betekenis bezit van andere bekende afschriften, die door Constanter zelf zijn geschreven, of althans gezien en dan - in vele gevallen - gecorrigeerd. Er bestaan nl. talrijke door anderen dan de auteur vervaardigde afschriften, welke op een of andere wijze het merkteken van zijn hand dragen, en zij vormen tezamen niet het onbelangrijkste deel van het bezit der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Tot deze categorie behoort nu evenmin het thans door de Koninklijke Bibliotheek verworven afschrift, dat eens het hart van Jonckbloet - en in diens gevolg, dat van Potgieter heeft verheugd. Het is een manuscript in folioformaat (330 × 210 mm), bestaande uit één katern van zeven dubbelbladen, met tien beschreven bladen. Ook de in dit papier voorkomende watermerken wijzen naar het laatste decennium der zeventiende eeuw, andermaal dus naar een periode toen de dichter het tijdelijke reeds met het eeuwige verwisseld had. Het geheel maakt de indruk, gezien enkele correcties en tamelijk veel doorhalingen, van nogal snel door één hand geschreven te zijn¹⁵

Beide afschriften bezitten dus uitsluitend relatieve waarde, in zoverre zij op sommige plaatsen kunnen bijdragen tot het variantenonderzoek, dat natuurlijk van de autografen dient uit te gaan. In het bestek van deze uiteenzetting kan daarop niet nader worden ingegaan, omdat alleen een uitvoerige behandeling met vele duidelijke voorbeelden voldoening kan schenken. Ik hoop daartoe later gelegenheid te vinden¹⁶.

14 Voor een beschrijving van dit manuscript zie Addendum II.

15 Voor een beschrijving van dit manuscript zie Addendum III.

16 Te dezer plaatse heb ik in Amsterdam mededeling gedaan van een onbekende bijzonderheid, waarop ik ook hier gaarne de aandacht vestig. Deze bijzonderheid geldt eveneens een afschrift van een werk van Huygens uit zijn laatste tijd, te weten het met Cluys-werck zo nauw verwante De vita propria. Naar men bij Worp kan lezen (Ged. VIII, blz. 179, nt 2) is het door P.H. Peerlkamp voor zijn uitgave (Haarlem 1817) gebruikte tekstmanuscript (autograaf) in het bezit der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (signatuur: L). Verder noemt hij een afschrift van andere hand, dat ter Koninklijke Bibliotheek berust (signatuur: 78 D 25); alsmede een tweede afschrift in het Brits Museum (signatuur: Add. Ms. 22954, fol. 2), dat door Huygens zelf is gecorrigeerd. Het verheugt mij te kunnen mededelen, dat bij een op de handschriftenafdeling der Koninklijke Bibliotheek ten uitvoer gelegde inventarisatie van het handschriftenbezit van het Museum Meermanno-Westreenianum (door een personele unie met de Koninklijke Bibliotheek verbonden), de aandacht gevallen is op een in de Huygensliteratuur praktisch onbekend gebleven afschrift van De vita propria (signatuur 10 C 28). Naar ik bij onderzoek heb kunnen vaststellen, moet ook hier sprake zijn van een door Huygens zelf gecorrigeerd afschrift.

[p. 53]

Van de Cluys-werck-handschriften naar hun uitgaven ‘il n'y a qu'un pas’, indien men althans deze edities beziet door de ogen der eerste bezorgers: Jonckbloet en Worp.

Uiteraard moet men hun pogingen, onder het opzicht der editie-techniek, beoordelen naar de tijd waarin zij werden ondernomen en daarbij wat Jonckbloet aangaat bedenken, dat hij niet méér wenste dan de tekst bekend te maken. Enig wetenschappelijk doel stond hem dus niet voor ogen, waar hij uitsluitend anderen wilde doen delen in de zelf ervaren verrassing, toen hem het onbekende Cluys-werck werd voorgelegd. Over het gedicht zelf meende hij niets te hoeven zeggen, en taalkundige aantekeningen of verklaringen achtte hij voor de Huygens-kenners overbodig. Kort en goed: Jonckbloet bepaalde zich tot de tekst, in dit afschrift door duidelijke hand geschreven, en drukte die af naar eigen inzichten. ‘Naar eigen inzichten’ herhaal ik, daarmede bedoelende, dat hij ons van het zeventiende-eeuwse manuscript een negentiende-eeuwse transformatie voorhoudt. Daarin zijn alle toenmaals kwalijk gewaardeerde bijzonderheden gladgestreken, zodat men - uitgaand van Jonckbloets weergave (waarin onder meer alle persoonlijke hooflettergebruik verwijderd is) - in het geheel geen voorstelling krijgt van het gedicht zoals dat uit Huygens' hart, hoofd èn pen is voortgevloeid.

Bij Worp blijkt dat anders, ja moet dat ook anders zijn, omdat deze editeur uitgegaan is van de autograaf en daar dus regel voor regel in aanraking kwam met alle uiterlijkheden, welke voor de zeventiende eeuw in het algemeen en voor Huygens in het bijzonder zo sprekende wezenlijkheden vormen. Reeds daarom moet Worps tekst boven die van Jonckbloet gesteld worden, al heeft de eerste kennelijk gebruik gemaakt van de Jonckbloet-lezing, zodat zijn uitgave van Cluys-werck minder onbetrouwbaar is dan de regelmatige, kritische gebruiker van zijn Huygens-editie verwacht. Nochtans; ook Worp stelt teleur. Hij drukt af wat hij de laatste redaktie acht, doet geen mededeling omtrent

[p. 54]

de aard der wijzigingen en hun uitvoering, en is in zijn weergave van de redakties uit het tweede autograaffragment en de Jonckbloettekst onvolledig.

Onder deze opzichten gaat de derde en laatste uitgever van Cluys-werck - de befaamde Hooft-kenner P. Leendertz Jr. - een flinke stap verder. In het begin dezer eeuw bezorgde hij een nieuwe druk van drie Huygens-teksten, welke al sinds decennia deel uitmaakten van de door Eelco Verwijs tot bloei gebrachte reeks ‘Nederlandsche Klassieken’, te weten: Kostelick Mal en Voor-hout, naderhand vermeerderd met Cluys-werck¹⁷. Aanvankelijk had J. Verdam zich voor het laatste tot een herdruk van de Jonckbloet-tekst bepaald, maar met Leendertz kwam de vertegenwoordiger van een nieuwe groep aan het woord, die andere eisen meende te mogen en te moeten stellen. Ook hij legde de autografen ten grondslag, maar ging tevens van de gedachte uit, dat wie: ‘naast het dichtstuk ook den dichter wil leeren kennen, ... hoogen prijs [moet] stellen op de mededeeling van alle aangebrachte verbeteringen’ (Inleiding blz. XXVII). Ik citeer hier Leendertz' woorden, om er onmiddellijk aan toe te voegen, dat deze opvatting zich principieel onderscheidt van die van zijn voorganger Worp, die slechts één redaktie gaf, en van die van zijn tijdgenoot F.A. Stoett, die bij de kort daarvoor voltooide heruitgave van P.C. Hoofts Gedichten met een keuze uit de varianten had volstaan¹⁸. Om te voldoen aan eigen eis heeft Leendertz zich met de autografen vertrouwd gemaakt. Wat hij ervan zegt berust op gedegen onderzoek, waarbij hem een scherp oog en een gezond verstand niet weinig tot hulp hebben verstrekt. Zijn uitgave schiet echter evenzeer te kort; enerzijds omdat hij geen technische oplossing voor de weergave van het handschriftbeeld heeft kunnen vinden, en anderzijds door onnauwkeurigheid en onvolledigheid. Ook zijn editie maakt het dus niet mogelijk Huygens' Cluys-werck in ons op te nemen zoals het door de dichter is neergeschreven.

De lezer die deze uiteenzetting tot hier toe heeft willen volgen zal begrijpen, dat ik het voorafgaande in een tweetal conclusies samen-

17 Constantyn Huygens' Kostelick Mal en Voor-Hout, met eene inleiding en aanteekeningen voorzien door Eelco Verwijs, in den tweeden druk met het Cluys-werck vermeerderd door J. Verdam. Derde druk bezorgd door P. Leendertz Jr. Amsterdam, 1904.

18 Gedichten van P.C. Hooft. Volledige uitgave door F.A. Stoett. Tweede druk van de uitgave van P. Leendertz Wz. Amsterdam, 1899-1900. 2 dln. Zie Stoetts uiteenzetting over zijn wijze van uitgeven in de ‘Inleiding voor den tweeden druk’, deel I, blz. LIX vlgg.

[p. 55]

vat; een wijze van doen, welke mij niet alleen in staat stelt het medegedeelde op behoorlijke wijze af te sluiten, maar tevens gelegenheid biedt uiting te geven aan verwachtingen en wensen, die - hopenlijk - ook in anderen leven.

In de eerste plaats dan de gevolgtrekking, dat het Huygens-onderzoek vernieuwd zal moeten worden door een omvattende, manuscriptologische bestudering van zijn litteraire manuscripten. Dit schijnt veel gevraagd, maar is zeker niet te veel, indien bij deze studie de grenzen van het mogelijke in het oog gehouden worden, en ‘trapsgewijze’ gearbeid wordt. Ik bedoel daarmede, dat men zich niet onvoorbereid voor de enorme massa zet, maar uitgaat van bepaalde onderdelen, welke niet alleen op zichzelf, maar ook in de gehele samenhang licht verspreiden over datgene wat voor het manuscriptologisch onderzoek van beslissende betekenis is. Ik denk daarbij in de eerste plaats aan studie van de manuscripten der Korenbloemen, te belangrijker omdat wij daarbij kunnen beschikken over tijdens Huygens' leven verschenen edities.

Uiteraard moet deze manuscriptologische studie - en ziedaar de tweede gevolgtrekking - hoe belangrijk op zichzelf ook, uiteindelijk voeren tot een nieuwe Huygens-editie. Ik stel iedereen, en mijzelf, dadelijk gerust met de verzekering daaromtrent generlei illusies te koesteren. De ondernomen P.C. Hooft-editie vordert zoveel van krachten en mogelijkheden, dat een nieuwe aan de huidige eisen beantwoordende uitgave van Huygens' opera omnia vooralsnog gedurende lange tijd tot de vrome wensen zal blijven behoren. Het is echter iets anders, of het niet hoog tijd wordt, dat wij de beschikking krijgen over nieuwe, wetenschappelijke uitgaven van een aantal teksten, waarbij ik natuurlijk andermaal aan de Korenbloemen denk. Daarover hier in bijzonderheden te treden is geenszins mijn bedoeling. Ik wil echter wel opmerken, dat - naar mijn innigste overtuiging - één proeve, of zij nu Hofwyck dan wel het hier behandelde Cluys-werck betreft, de Nederlandse filologische wereld van de dwingende noodzakelijkheid ener hernieuwde Huygens-bestudering ten volle zal overtuigen.

Om deze filologische wereld is het mij in deze uiteenzetting te doen geweest. Ik heb haar aandacht willen vestigen op nieuwe mogelijkheden in het onderzoek van Constantere oeuvre, waarbij filologie en manuscriptologie elkaar de hand zullen moeten reiken. Uiteraard staan wij hier voor de Huygens-filologie aan een nieuw beginpunt;

[p. 56]

uiteraard zullen hier vaak onbekende moeilijkheden rijzen. De filoloog mag zich daarbij niet laten afschrikken door de zwarigheden samenhangend met de studie van álle bronnen als materiële objekten. Inderdaad bestaat er van elke tekst een creatieproces èn een produktieproces, waarbij wel niemand betwijfelen zal, dat een met beide processen rekening houdende uitbreiding van de kenmiddelen van de tekst zeer belangrijk is¹⁹.

Men veroorlove mij, ten slotte, een wens te herhalen. Gedurende de tijd van voorbereiding dezer verhandeling heb ik in een Nederlands dagblad de aandacht gevestigd op een toen pas verschenen New-Yorks proefschrift van Rosalie L. Colie over de jonge Constanter²⁰. Daarbij werd niet onder stoelen of banken gestoken, hoe beschamend het eigenlijk is, dat deze eerste aanloop tot een nieuwe Huygens-biografie van ‘overthere’ moet komen. In dit verband spreek ik hier andermaal de wens uit, of er - eindelijk - ook niet gehoopt mag worden op een nieuw ontwaken der al te lang sluimerende Huygens-filologie, die een herleving wel zéér van node heeft. Misschien is zij - zo lang wij nog op het verschijnen der Oxfordse dissertatie van de Leidse hoogleraar A.G.H. Bachrach moeten wachten - ten leven te wekken door haar thans zo op de voorgrond tredende zuster: de Hooft-filologie, die haar dienaren in loffelijke samenwerking heeft weten bijeen te brengen voor het onvolprezen werk aan de editie der opera omnia van de Muider Drost.

's-Gravenhage, voorjaar 1956

P.J.H. Vermeeren

19 Vgl. de daarop betrokken uiting van N.A. Donkersloot in zijn slotwoord op de voordracht van W.Gs Hellinga, Manuscriptologie en tekstkritiek. Handelingen van het drie en twintigste Nederlands philologen-congres. Groningen, 1954; 32.

20 Rosalie L. Colie, ‘Some thankfulnesse to Constantine’. A study of English influence upon the early works of Constantijn Huygens. The Hague, 1956. De bedoelde aankondiging verscheen in De Tijd van 29 maart 1956.

Addenda

De volgende addenda bieden beschrijvingen van manuscripten van Constantijn Huygens' Cluys-werck. Het eerste daarvan is een autograaf, de twee overige zijn afschriften van andere hand. Deze gegevens worden in de beschrijvingen zelf niet opnieuw vermeld; evenmin is daar de gemeenschappelijke bewaarplaats der papieren handschriften (Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage) genoemd. De eigennamen Churchill en Heawood zijn afkortingen voor: Churchill, W.A.: Watermarks in paper in Holland, England, France, etc., in the XVII and XVIII centuries and their interconnection. Amsterdam, 1935. Heawood, Edward: Watermarks. Mainly of the 17th and 18th centuries. Hilversum, 1950. Monumenta chartae papyracae 1.

[p. 57]

Men houde daarbij in het oog, dat de aangeduide watermerken veelal tweelingen zijn. (Vgl. voor deze term de belangrijke verhandeling van Allan H. Stevenson, Watermarks are twins. Studies in bibliography. Papers of the Bibliographical society of the University of Virginia IV (1951-1952) 57 vlgg.).

Addendum I

Signatuur: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen XLe, omslag 1683, nr 4.

I.	Samenstelling A. Opbouw: 5 dubbelbladen, als volgt gerangschikt: een dubbelblad, fol. 1 en fol. 10, omslag; een dubbelblad, fol. 2 en fol. 3, tekst; een dubbelblad, fol. 4 en fol. 5, tekst; een dubbelblad, fol. 6 en fol. 7, tekst; een dubbelblad, fol. 8 en fol. 9, tekst. Aantal bladen 10. Afmetingen: hoog 220 mm; breed 172 mm. Moderne potloodfoliëring van 1 tot en met 10. B. Watermerk: a. dubbelvel 1-10 (omslag), dubbelvel 2-3, dubbelvel 4-5, contramerk in de kettinglijnen: MGMD, het meest overeenkomend met Heawood 2718; b. dubbelvel 6-7, dubbelvel 8-9, hoofdmerk in de kettinglijnen: posthoorn gevat in schild met openbloeiende bloem, het meest overeenkomend met Heawood 2719 en 2723. Datum ± 1670-1680.
II.	Inhoud A. Tekst: De met inkt geschreven tekst begint op fol. 2^r en eindigt op fol. 9^v. Bijzonderheden: 1. Op de omslag komen op fol. 1^r voor: de titel (midden boven) en enkele cijfers (beneden links); op fol. 10^r staat in verticale richting het met potlood geschreven, vier regels tellende, explicit van het gedicht. 2. Op fol 7^r komen links beneden eveneens enkele cijfers voor. 3. Wijzigingen in potlood treft men aan op fol. 3^v, 4^r, 4^v, 5^r, 7^r, 7^v, 8^r, 8^v, 9^r, opmerkelijk is de op fol. 3^v voorkomende toevoeging in de rechterbenedenmarge: Constanter. 4. Met uitzondering van fol. 7^r en - uiteraard - fol. 9^v (slot van het dichtstuk) bezitten alle bladen aan de voet van recto- en versozijden reclamen. 5. Op fol. 6^r komt naast regel 11 van beneden in de rechter marge de datum ‘18. Nou. 1680’ voor; op fol. 9^v onder de laatste regel de datum ‘Hag. 16. Junij 1681’. 6. Alle bladen bezitten in horizontale en verticale richting vouwen in het midden; de rechterzijde der verticale vouw van fol. 10^v is tamelijk smoezelig. B. Schrift: Een hand. Het geheel maakt de indruk - ook gezien de vele doorhalingen - van snel geschreven te zijn. De wijzigingen en toevoegingen in potlood zijn later aangebracht. Vermoedelijk geldt dit ook voor de regels op fol. 10^r. C. Datum: Aangenomen mag worden, dat het gedicht zoals het hier voor ons ligt in deze vorm in 1681 is neergeschreven. Er kunnen vroegere stadia geweest zijn (zoals het ingevoegde per november 1680 gedateerde gedeelte), maar tot nog toe zijn die onbekend.

[p. 58]

Addendum II

Signatuur: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen XL f, omslag c 1a-1s, pag. 142-157.

I.

Samenstelling A. Opbouw: 20 katernen van 2 dubbelbladen. Aantal bladen 80. Afmetingen: hoog 315 mm; breed 205 mm. Oorspronkelijke inktpaginering van 1 tot en met 157 (laatste drie bladzijden blanco en ongepagineerd). B. Watermerk: hoofdmerk in de kettinglijnen: wapen van Amsterdam; contramerk in de kettinglijnen: GG. Het meest overeenkomend met Churchill 25. Datum ± 1690-1700.

II.

Inhoud A. Teksten: Verschillende verzen uit allerlei jaren; alle in het Nederlands gesteld, met uitzondering van één Latijns gedicht met vertaling op pag. 97. Aanvankelijk als volgt genummerd: pag. 1-24, nr. 1-150; pag. 25-49, nr. 1-150; pag. 50-72, nr. 1-131; pag. 73-97, nr. 1-77. Nadien vervalt de nummering. De tekst van Cluys-werck begint op pag. 142 en eindigt op pag. 157. B. Schrift: Een hand. Dezelfde hand die het gehele stuk geschreven heeft. Het geheel maakt de indruk (ook omdat er geen correcties, ja praktisch zelfs geen doorhalingen in voorkomen) van rustig geschreven te zijn. C. Datum: Het in het laatste decennium van de zeventiende eeuw te dateren watermerk en het ontbreken van enig merkteken van Huygens' eigen hand wettigen de veronderstelling, dat het geheel zoals het hier voor ons ligt, na 's dichters overlijden, vermoedelijk tussen 1690 en 1700, werd neergeschreven.

Addendum III

Signatuur: Koninklijke Bibliotheek 134 C 25.

I.

Samenstelling A. Opbouw: een katern van 7 dubbelbladen; het buitenste dubbelblad is als schutblad tegen de binnenplatten van de gelijktijdige lederen band geplakt; het daaropvolgende dubbelblad (dat eveneens als schutblad dienst doet) is onbeschreven en niet gefolieerd. De daaropvolgende dubbelbladen bevatten de tekst. Aantal bladen 14. Afmetingen: hoog 330 mm; breed 210 mm. Moderne potloodfoliëring (alleen betrokken op de met tekst beschreven bladen) van 1 tot en met 10. B. Watermerk: hoofdmerk in de kettinglijnen: zeven provinciën; contramerk in de kettinglijnen CDG. Het meest overeenkomend met Churchill 118. Datum ± 1690-1700.

II.

Inhoud A. Tekst: De tekst begint op fol. 1^r en eindigt op fol. 10^r (fol. 10^v is blanco). B. Schrift: Een hand. Het geheel maakt de indruk - ook gezien de tamelijk veel doorhalingen - van nogal snel geschreven te zijn. C. Datum: Het in het laatste decennium van de zeventiende eeuw te dateren watermerk en het ontbreken van enig merkteken van Huygens' eigen hand wettigen de veronderstelling, dat het geheel zoals het hier voor ons ligt, na 's dichters overlijden, vermoedelijk tussen 1690 en 1700, werd neergeschreven.