Spektator. Jaargang 24

[p. 263]

De negentiende eeuw (1800-1880) in Spektator
Marita Mathijsen

Het is treurig om te moeten constateren dat Spektator op het gebied van de negentiende eeuw weinig betekend heeft.¹ Van de ruim 800 artikelen die in 24 jaar verschenen zijn, hebben er slechts 14 negentiende-eeuwse literatuur tot onderwerp. De vernieuwing in de studie van de negentiende eeuw heeft zich buiten de Spektator voltrokken. Dat sinds de oprichting van het tijdschrift De negentiende eeuw in 1977 de waardering van de vorige eeuw als studie-object sterk gestegen is, kan niet aan de hand van het Amsterdamse blad geconstateerd worden. Dat is opmerkelijk, omdat de vernieuwing, die zich uitte in aandacht voor de historische context en institationele aspecten voor een flink deel aan de Amsterdamse Universiteit geïnitieerd is. Zelfs het feit dat de enige hoogleraar in de Nederlandse negentiende-eeuwse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam verbonden is (sinds 1984), en een stoet van promovendi hem volgt, heeft daar niets aan veranderd. Ook de toetreding in 1988 (feitelijk in 1987) van de negentiende-eeuw-specialist Marita Mathijsen tot de redactie heeft niet voor aanwas van artikelen over die eeuw gezorgd, al kan er wel geconstateerd worden dat sindsdien de nieuwe aanpak sterker vertegenwoordigd is. De echte specialisten kozen voor publikatie blijkbaar meestal toch liever voor het blad dat zich heel direct tot de doelgroep richt. Daarbij speelt een rol, dat de textuele studie van de negentiende-eeuwse literatuur bijna uitgestorven is. Altijd wordt de letterkunde gezien in cultuurhistorisch verband en dus zijn de artikelen uit de nieuwe school ook gericht op vakgenoten uit andere disciplines. Die lezen wel De negentiende eeuw, maar niet Spektator. Dat neemt niet weg dat er toch enige artikelen van hoge kwaliteit in Spektator verschenen zijn.

Het eerste artikel op het gebied van de negentiende eeuw was een persoonlijke impressie van Willem Wilmink bij een gedicht van Piet Paaltjens (1, 2). Pas in de vierde jaargang verscheen de eerste studie, over de Camera Obscura (G. van Bork, 4, 5). Het was slechts een kort stuk, dat aansloot bij de ook in het hieraanvoorafgaande overzicht door Mieke Smits-Veldt geconstateerde aandacht van de Amsterdamse school voor de mentaliteit van een periode. Het lokte wel discussie uit (in de rubriek ‘Notities’ 5, 2 en 5, 8). Verder zijn er geen publikaties vanuit deze invalshoek verschenen.

Een zeer vruchtbaar terrein van onderzoek voor de negentiende eeuw is de boekgeschiedenis, getuige enige recente dissertaties en artikelen in De Boekenwereld en De negentiende eeuw. Slechts twee bijdragen van Ton Broos over de vermaarde drukker Johannes Allart (1754-1816, dus gedeeltelijk achttiende-eeuws) getuigen hiervan (9, 1 en 11, 3). Wel zijn er enige artikelen over editie-techniek (of -wetenschap) die hoofdzakelijk over de negentiende eeuw gaan.

1 In afspraak met mijn mederedacteuren Mieke Smits-Veldt en Jaap Goedegebuure, bekijk ik het pars van de negentiende eeuw vanaf 1800 tot vóór het optreden van de Tachtigers.

[p. 264]

Mathijsen laat voor het eerst zien welke gevolgen negentiende-eeuwse technische vernieuwingen in de boekdrukkunst voor de tekstoverdracht hadden. In de discussie over brievenedities (18, 5 en 19, 3) tussen Hooykaas en Mathijsen, beide editeurs van negentiende-eeuwse brieven, botsen de tegengestelde belangen van geschied- en letterkundigen.

De intertextuele benadering vindt men terug bij Elsa Folkers-Loosjes in een studie van Toussaints ‘De Hertog van Alba in Spanje’ (9, 1). In dit kader past ook Diana van Dijks onderzoek naar de invloed van Robert Burns in Nederland (13, 1).

Een buitenbeentje vormt Rob Wolfs met zijn voorstel tot een dekonstruktieve lezing van Busken Huets Lidewyde. Eigenlijk levert hij de enige tekstanalyse in 24 jaar (14, 6), als men de korte interpretatie van een jeugdwerk van Multatuli door R.D. de Vries niet meetelt (17, 2).

Een vorm van meta-onderzoek werd toegepast door de onlangs gepromoveerde Evert Wiskerke in twee artikelen over de literatuurgeschiedschrijving van de zeventiende eeuw in de negentiende eeuw (17, 5 en 18, 3). G.J. Vis publiceerde één van zijn reeks artikelen over de geschiedenis van de beoefening van de neerlandistiek in de negentiende eeuw (in dit geval over de prosodiestudie) in Spektator (21, 2).

Een fiks artikel over begripsgeschiedenis komt in Spektator niet voor. Een losse aanzet over nationalisme geeft W. van den Berg in een squib (18, 5).

De literair-theoretische bijdragen in Spektator zijn steeds van grote waarde geweest voor het vak, en hebben ook in het denken over de studie van de negentiende eeuw doorgewerkt. Dat geldt voor een beknopte begripstheoretische afbakening als die van Maarten van Buuren, ‘Grenzen aan het realisme-begrip’ (10, 6), waarin een deel over het negentiende-eeuwse realisme. Ook het themanummer over literatuur en geschiedenis heeft invloed gehad op negentiende-eeuwse studies (16, 1). Twee historici poogden daarna nogmaals de waarde van literatuur voor geschiedenis te bepalen. Van den Braembussche schreef in een volgend nummer over ‘Literatuur, mentaliteit en ideologie’ en F. Ankersmit constateert een chiastische verhouding tussen literatuur en geschiedenis (beide in 16, 2).

In de voorlaatste jaargang van Spektator wordt een poging gedaan twee literatuurbenaderingen te verenigen. De bestudering van het literaire veld zou gecombineerd kunnen worden met het moderne poëtica-onderzoek (23, 2). Vooral de laatste bestuderingsmethode is in Spektator toegepast. G.J. Vis onderzocht poëticale poëzie van Bilderdijk en Kinker (17, 2). Toos Streng schreef over de kunstopvatting van Alberdingk Thijm en Cramer (19, 2). Onderzoek van het literaire veld, bij voorbeeld van genootschappen, bibliotheken, onderwijs, uitgeverijen, is vrijwel niet verschenen in Spektator.

Al met al blijft de conclusie dat de opbloei van de studie van de negentiende eeuw niet in Spektator heeft plaats gevonden. De specialisten op dit gebied, van Amsterdam of elders, hebben slechts weinig bijgedragen aan het blad. Van de Amsterdamse negentiende-eeuwers staat Wim van den Berg slechts met een

[p. 265]

kort algemeen artikel en een squib genoteerd, Marita Mathijsen slechts met artikelen over teksteditie, Bernt Luger heeft alleen recensies geleverd, George Vis, Toos Streng en Evert Wiskerke ieder twee artikelen. Ontbreken enige promovendi en post-doc's zoals Lisa Kuitert en Gert-Jan Johannes. Beoefenaars van de negentiende-eeuwkunde van buiten Amsterdam, zoals Peter van Zonneveld, Nop Maas, Olf Praamstra, Berry Dongelmans, Joke van der Wiel, Joost Kloek² en Eep Francken zijn geheel afwezig. In de beginjaren van Spektator was het al niet anders, ook al was er toen nog een oudere generatie hoogleraren elders actief, bij voorbeeld Margaretha Schenkeveld, A.L. Sötemann, J. Kamerbeek, J. Brandt Corstius en G. Stuiveling. Spektator en de negentiende eeuw: het is slechts een vluchtig contact geweest.

2 Joost Kloek heeft wel een bijdrage over de achttiende eeuw geleverd.