Spektator. Jaargang 22

[p. 290]

Voornaamwoordelijke bijwoorden in 16de-eeuws Nederlands
J.M. van der Horst

1. Inleiding

Het Nederlands kent meer voornaamwoordelijke bijwoorden (ervan, daarmee, waaruit enz.) en hun gebruik is frequenter dan in enige andere Germaanse taal.¹ Toch is er verrassend weinig onderzoek naar gedaan (zie vdHorst 1992 voor literatuur). De geschiedenis van de voornaamwoordelijke bijwoorden is zelfs nagenoeg onbetreden terrein (zie vdHorst & Storm 1991).

Een van de meest opvallende, steeds weer genoemde maar zelden onderzochte eigenschappen van vnw.bw.'s is hun splitsbaarheid, zoals in De pen waarmee ik schrijf en De pen waar ik mee schrijf. De onderzoeker die het splitsgedrag in vroeger eeuwen wil verkennen, stuit op enkele lastige problemen. In de eerste plaats is (overigens net als in Mod.Ndl.) in veel zinnen niet vast te stellen of er een gesplitste of ongesplitste variant gebruikt is (zie par. 2). In de tweede plaats wordt de geschiedenis der vnw.bw.'s doorkruist door minstens twee ontwikkelingen die zelf hun oorzaak elders hebben maar wel de uitkomsten van het vnw.bw.-onderzoek sterk beïnvloeden. Dat zijn de d>w-verandering bij relativa (het huis daar >...waar ik geboren ben; het boek dat >...wat ik lees) (vdHorst 1988; vdHorst & Storm 1991), en de opkomst van het zg. voorzetselvoorwerp (zie par. 3.2.). Tellingen van gesplitste en ongesplitste vormen in verschillende eeuwen kunnen daardoor grote verschuivingen te zien geven zonder dat dat hoeft voort te vloeien uit een ander splitsgedrag van het vnw.bw. als zodanig. Tellingen zeggen dus niet veel.

Daarom wordt in dit artikel een andere benadering geprobeerd. Uitgaande van de in vdHorst (1992) geformuleerde factoren voor splitsing en niet-splitsing in Modern Nederlands, wil ik de hypothese toetsen dat deze factoren ook in een vroegere fase golden. In dit artikel neem ik de proef met een klein homogeen corpus, namelijk precies alle (339) vnw.bw.'s uit één tekst: Dat Batement van Recepten. Een secreetboek uit de zestiende eeuw, ed. W.L. Braekman, Brussel 1990. Zowel de eeuw als de tekst is betrekkelijk willekeurig gekozen. Het zal duidelijk zijn dat een toekomstig overzicht van de geschiedenis van het vnw.bw. moet berusten op allerlei deelstudies zoals dit artikel er een hoopt te zijn.

Nadat in par. 2 is ingegaan op de onbeslisbaarheid (gesplitst of ongesplitst?) in veel gevallen, en in par. 3.1. een samenvatting gegeven is van de situatie van splitsing en niet-splitsing in Mod.Ndl., zal ik in par 3.2. de vraag bespreken wat

1 Voor terminologie en uitgangspunten verwijs ik naar vdHorst (1990), vdHorst (1992) en vdHorst & Storm (1991).

[p. 291]

vanuit onze hypothese in het 16de-eeuwse Nederlands verwacht mag worden. We moeten daarbij specificeren wat als ondersteuning en wat als tegenvoorbeeld beschouwd moet worden. Paragraaf 4 bevat de uitkomsten en in par. 5 zullen enkele conclusies besproken worden. De voornaamste conclusie is, dat er geen aanwijzingen zijn dat splitsing van vnw.bw.'s in deze tekst door andere factoren bepaald zou zijn dan in Mod.Ndl.

2. Onbeslisbare gevallen

De verhouding tussen gesplitste en ongesplitste vormen van het vnw.bw. in vroegere fases van het Nederlands is voor wat betreft het betrekkelijke vnw.bw. in kaart gebracht in vdHorst & Storm (1991). Zou men nu hetzelfde willen doen voor aanwijzende en persoonlijke vnw.bw.'s, dan stuit men op complicaties die telling bijna onmogelijk maken. Dat komt doordat de onderzoeker hier geconfronteerd wordt met veel onbeslisbare gevallen: zinnen waarin niet valt uit te maken of er een gesplitst of een ongesplitst vnw.bw. gebruikt is. Ik acht namelijk zinnen als:

1.	Ik reken erop
2.	Het komt hierop neer, dat de commissie opnieuw vergaderen moet

onbeslisbaar ten aanzien van splitsing of niet-splitsing omdat er en op resp. hier en op wel onmiddellijk naast elkaar MOETEN staan door gebrek aan andere zinsdelen (vdHorst 1990, p. 51-52). Daardoor is hier niet vast te stellen of de gesplitste danwel de ongesplitste vorm bedoeld is. Wanneer geen zinsdelen beschikbaar zijn waarmee gesplitst zou kunnen worden, vallen de gesplitste en de ongesplitste vorm samen. Dat blijkt nog duidelijker wanneer een negatie of een (andere) adverbiale bepaling toegevoegd wordt. Bijvoorbeeld:

1a.	Ik reken er niet op
1b.	Ik reken niet erop
2a.	Het komt meestal hierop neer, dat...
2b.	Het komt hier meestal op neer, dat...
2c.	Het komt hierop meestal neer, dat...

Is zin (1) de positieve variant van (1a) of van (1b)? Is zin (2) het meest verwant met (2a), (2b) of (2c)? Dit zijn onbeantwoordbare vragen en daarom is in (1) en (2) niet vast te stellen of ze een gesplitst of een ongesplitst vnw.bw. bevatten.

Ook in vroegere stadia van het Nederlands treffen we veel van dergelijke zinnen aan die onbeslisbaar zijn door gebrek aan overige zinsdelen. Daardoor is het onderscheiden tussen gesplitste en ongesplitste vnw.bw.'s in een aanzienlijk aantal gevallen niet mogelijk.

Het feit dat deze onbeslisbare gevallen niet meegeteld mogen worden, vermindert natuurlijk de waarde van de telling. Ernstiger is echter, dat vaak zelfs niet vast te stellen is wat de onbeslisbare gevallen zijn. Met andere woorden, de onbeslisbare gevallen kunnen ook niet afgegrensd worden en in een aparte

[p. 292]

rubriek ondergebracht. Ook dat laat zich met een Mod.Ndl. voorbeeld verduidelijken.

3.	Ik wacht daarmee tot dinsdag

In deze zin kan tot dinsdag extrapositiezinsdeel zijn (‘in de uitloop’) en dan is Ik wacht daarmee/ een onbeslisbaar geval, parallel aan de zinnen (1) en (2). Vergelijk:

3a.	Ik wacht daarmee niet /tot dinsdag
3b.	Ik wacht daar niet mee/tot dinsdag

Toch is niet met zekerheid te zeggen of zin (3) op dezelfde wijze onbeslisbaar is als (1) en (2), d.w.z. door gebrek aan overige zinsdelen in het middenveld, want tot dinsdag zou in plaats van in extrapositie ook heel goed in het middenveld kunnen staan. Vergelijk:

3d.	Ik heb daarmee tot dinsdag gewacht

In dàt geval bevat zin (3) een ongesplitst vnw.bw. Vergelijk:

3e.	Ik heb daar tot dinsdag mee gewacht.

Met andere woorden: de groep onbeslisbare gevallen, onbeslisbaar wegens tekort aan overige zinsdelen in het middenveld, die op zichzelf al de waarde van de telling vermindert, is bovendien niet goed af te grenzen van de ‘echte’ ongesplitste vnw.bw.'s.

Dit probleem deed zich niet of nauwelijks voor bij de relatieve vnw.bw.'s, aangezien de relativa naar hun aard aan het begin van de bijzin staan zodat praktisch altijd eenduidig vast te stellen was of een gesplitste of een ongesplitste vorm was gebruikt. Vergelijk:

4.	...waarover hij gesproken heeft
4b.	...waar hij over gesproken heeft

Zodra een bijzin buiten het gezegde minimaal één ander zinsdeel bevat, kunnen bij het betrekkelijke vnw.bw. splitsing en niet-splitsing onderscheiden worden. Omdat vrijwel altijd een subject aanwezig is, was het onderscheid bij de relativa dus zelden een probleem.² Maar bij de aanwijzende en de persoonlijke vnw.bw.'s zijn de onbeslisbare gevallen zo talrijk, dat simpele getallen voor de verhouding gesplitst/ongesplitst niet te geven zijn.³⁴

2 Alleen in ‘elliptische’ bijzinnen kwam wel eens een onbeslisbaar geval voor, zoals:..., waarover gesproken is. Vgl....waarover niet gesproken is/...waar niet over gesproken is. Bij het onderzoek naar de betrekkelijke vnw.bw.'s waren zulke gevallen echter zo schaars, dat ze zonder pijn buiten de tellingen gehouden konden worden.

3 Hetzelfde corpus teksten als gebruikt is voor vdHorst & Storm (1991) voor de betrekkelijke vnw.bw.'s, is in eerste instantie ook geëxcerpeerd op alle andere vnw.bw.'s. Het was daarbij dat zich het probleem van de vele onbeslisbare gevallen in volle hevigheid deed gelden.
Bij de vragende vnw.bw.'s, die steeds aan het begin van een bijzin of hoofdzin staan, zou natuurlijk wel weer een parallelle kwantitatieve beschrijving te geven zijn. Vragende vnw.bw.'s zijn echter zo veel minder frequent dan betrekkelijke, aanwijzende en persoonlijke, zowel tegenwoordig als in het verleden, dat ik nu liever eerst mijn aandacht daarop richt.

4 Op zichzelf is het ruime aantal onbeslisbare gevallen een interessant feit, dat mogelijkerwijs via herinterpretaties een rol heeft gespeeld (of nog speelt) in de ontwikkelingen. Maar daarover zou ik op dit moment nog niets kunnen zeggen.

3.1. Splitsing in hedendaags Nederlands

In het hedendaagse Nederlands wordt splitsing van het voornaamwoordelijk bijwoord bepaald door de mate waarin het tweede element (of zo men wil: het

[p. 293]

vnw.bw. of de PP) verbonden is met het werkwoord van de zin (vdHorst 1992). Aanwijzende, vragende en betrekkelijke vnw.bw.'s vertonen hetzelfde splitsgedrag, d.w.z. zijn onderhevig aan dezelfde factoren. Alleen het zg. persoonlijke vnw.bw. (ermee, eraan enz.) wijkt af: dat splitst, zodra de zin voldoende zinsdelen bevat, nagenoeg altijd (vdHorst 1990). Vergelijk:

a)	(5) Je moet zeggen waar het op staat (= ronduit spreken) (6) Daar komt het op neer
b)	(7) Daar heb ik lang naar uitgekeken. (8) een boek waar veel mensen van gehoord hebben
c)	(9) het mes waarmee ik snij (10) ...waar ik mee snij (11) Daarnaast staan meestal enkele bomen (12) Daar staan meestal enkele bomen naast
d)	(13) de manier waarop hij werkt (14) de stijl waarin hij componeert
e)	(15) Daarna hebben we het Rijksmuseum bezocht (16) Waarom ga je niet met ons mee?

Deze verdeling over vijf rubrieken dient slechts de overzichtelijkheid, want ik meen dat er een continuüm is met (a) (splitsing geboden) en (e) (splitsing uitgesloten) als uitersten en alle gradaties daartussen: (b) splitsing gewenst, (c) splitsing en niet-splitsing even bruikbaar en (d) splitsing minder gewenst. De rubrieken (a) en (b) bevatten de zg. voorzetselvoorwerpen (over het verschil, zie vdHorst (1992, p. 135-136). Rubriek (c) bevat onder andere instrumentbepalingen, allerlei plaatsbepalingen en richtingsbepalingen, globaal: ‘predikaatsbepalingen’, terwijl rubriek (e) causale en temporele bepalingen bevat, globaal: ‘zinsbepalingen’.

3.2. Splitsing in 16de-eeuws Nederlands

Als we willen nagaan of in een 16de-eeuwse tekst splitsing van de vnw.bw.'s reeds door dezelfde factoren bepaald wordt, moeten we bedenken dat het 16de-eeuwse Nederlands in ieder geval in minstens één relevant opzicht verschilt van Mod.Ndl., namelijk met betrekking tot het voorzetselvoorwerp. Het voorzetselvoorwerp is door Duinhoven (1989) terecht een ‘zinspatroon in wording’ genoemd. Het verschijnsel dat een groeiend aantal werkwoorden gebruikt wordt met een vast voorzetsel (à la kijken naar, wachten op, berusten in), waarbij de combinatie in mindere of meerdere mate een eigen betekenis kan krijgen, is betrekkelijk jong: in de 16de eeuw bestaan zulke combinaties nog maar nauwelijks. Ofschoon er bij mijn weten nog nooit onderzoek gedaan is naar de geschiedenis van het voorzetselvoorwerp en van zulke vaste combinaties van werkwoord plus voorzetsel, kunnen we waarschijnlijk heel globaal zeggen dat ze zich pas in de loop van de Middelnederlandse periode of de 16de eeuw gaan voordoen en dat ze pas in de 18de eeuw of zelfs de 19de eeuw een hoger vlucht nemen. Ter illustratie: het vroegste citaat in het WNT van kijken naar stamt uit

[p. 294]

de Camera Obscura; van wachten op heeft het WNT een 16de-eeuws citaat maar in het MNW is het nog niet te vinden.

Dat betekent dat we in het 16de-eeuwse corpus slechts sporadisch en waarschijnlijk onzekere voorzetselvoorwerpen zullen aantreffen. Bij het onderzoek naar het splitsgedrag van vnw.bw.'s moeten we hiermee rekening houden. Het nagenoeg ontbreken van voorzetselvoorwerpen in de 16de eeuw zal leiden tot afwezigheid van een karakteristieke groep gesplitste vnw.bw.'s, aangezien voorzetselvoorwerpen notoire splitsers zijn (zie par. 3.1.). Een toename van het aantal gesplitste vnw.bw.'s in de periode van de 16de eeuw tot heden is dus geen weerlegging van de hypothese dat in de 16de eeuw reeds dezelfde splitsfactoren golden, doch juist een ontwikkeling die door de hypothese voorspeld wordt. Als het waar is, dat aan het splitsgedrag ook in de 16de eeuw reeds dezelfde krachten ten grondslag lagen, dan moeten er in die periode, gegeven de opkomst van de voorzetselvoorwerpen, bepaalde gesplitste vnw.bw.'s ‘ontbreken’, en moet het aantal gesplitste vnw.bw.'s toenemen in de periode van de 16de eeuw tot heden. Welnu, dat strookt al vast heel goed met de gegevens over het betrekkelijk vnw.bw. van de 19de en 20ste eeuw (zie vdHorst & Storm 1991).

Hier is dus een tweede argument gelegen, dat een kwantitatieve benadering als in vdHorst & Storm (1991), hoewel als eerste verkenning bruikbaar, al ras te kort schiet: veranderende aantallen in de loop der geschiedenis zouden kunnen suggereren dat het splitsgedrag door andere factoren bepaald ging worden, terwijl een meer kwalitatieve analyse kan laten zien dat het juist dezelfde factoren zijn die (onder andere omstandigheden, i.c. bij meer voorzetselvoorwerpen) tot andere netto-resultaten leiden.

Ondertussen blijft er bij onze hypothese ook voor de 16de eeuw nog alle ruimte voor allerlei gesplitste vnw.bw.'s, namelijk de gevallen die we in rubriek (c) of daaromtrent moeten plaatsen: onder andere instrumentbepalingen, richtingsbepalingen en plaatsbepalingen, waarbij splitsing en niet splitsing even bruikbaar genoemd zijn, en dus allebei zullen voorkomen. Maar causale bepalingen en temporele bepalingen moeten, wil de hypothese gehandhaafd kunnen blijven, ongesplitst zijn.

Betrekken we hierbij nu het helaas flinke aantal onbeslisbare gevallen (zie par. 2), dan kan de hypothese als volgt geoperationaliseerd worden:

1: gesplitste vnw.bw.'s zijn instrumentele bepalingen, plaatsbepalingen en andere typische predikaatsbepalingen; mogelijk zijn er voorzetselvoorwerp (achtige) gevallen bij. Uiteraard mogen we deze formulering niet omdraaien: het is niet zo dat plaatsbepalingen etc. steeds splitsen.

2: temporele en causale bepalingen en andere zinsbepalingen zijn ongesplitst. Ook deze formulering laat zich niet omdraaien: ongesplitste vnw.bw.'s hoeven niet altijd temporele of causale bepalingen te zijn.

[p. 295]

4. Uitkomsten

4.1. Totalen

Het Batement bevat 339 vnw.bw.'s waarvan er 125 gesplitst zijn:

	O/?	G	totaal	O/?	G
cr...	12	70	82	14,6%	85,4%
daar...(rel.)	1	19	20	5,0%	95,0%
waar...(rel.)	12	-	12	100,0%	0,0%
hier...	12	-	12	100,0%	0,0%
daar...(aanw.)	177	36	213	83,1%	16,9%
waar...(vrag.)	-	-	-	-	-
_____
TOTAAL	214	125	339	61,3%	36,9%

De totale verhoudingen tussen ongesplitst en gesplitst wijken weinig af van de schrijftaalcijfers voor Mod.Ndl. zoals die op basis van het frequentiewoordenboek verzameld zijn in vdHorst (1990, p. 50) (O/?: 65,2% - G: 34,8%). Ook in Mod.Ndl. zijn hier-formaties en (vragende) waar-formaties naar verhouding aanzienlijk minder frequent dan de overige. Alleen kunnen we misschien zeggen dat in dit corpus de er-formaties en de relatieve formaties naar verhouding een geringer frequentie hebben dan tegenwoordig. Minder er-formaties betekent minder gesplitste vormen (zie ook par. 3.1.), maar minder relatieve vnw.bw.'s betekent juist minder ongesplitste vormen. Daaruit volgt dat de grote overeenkomst in de verhouding tussen de percentages van gesplitst en ongesplitst in het Batement en het Mod.Ndl. waarschijnlijk toevallig is, zodat daar geen conclusies uit getrokken mogen worden.

4.2 Persoonlijk vnw.bw.

Van de 82 persoonlijke vnw.bw.'s zijn er 70 gesplitst en de overige 12 zijn allemaal onbeslisbaar.⁵ Het zijn zinnen waarin door gebrek aan overige zinsdelen in het middenveld de twee elementen wel naast elkaar MOETEN staan, à la:

(17)	het ghelt dat ghijer voor sult gheven (27)^6

ofwel zinnen als:

(18)	Dan scrijfter op met eenen silveren priem (40)

waarin weliswaar een ander zinsdeel aanwezig is maar dat mogelijk een extrapositiezinsdeel is (vgl. par. 2). Omdat geen enkel onbetwistbaar ongesplitste er-vorm aangetroffen werd, meen ik te mogen concluderen dat het persoonlijke vnw.bw. in het Batement steeds splitst als voldoende andere zinsdelen aanwezig zijn. De volgende vnw.bw's werden aangetroffen:

5 Misschien is het getal van 82 persoonlijke vnw.bw.'s te hoog. Er zijn verschillende zinnen waarin onzeker is of we een vnw.bw. aanwezig mogen achten danwel een ‘zelfstandig’ er plus een scheidbaar samengesteld werkwoord:
- ende met dat water datter wtcomen sal, sult ghi...(46) want wellicht is deze zin parallel aan Mod.Ndl.
-...dat er uitkomen zal.
In Mod.Ndl. kan misschien de klemtoon uitsluitsel geven bij het onderscheid tussen
-...dat eruit KOMEN zal
-...dat er UITkomen zal.
In een schrijftaalcorpus als het onderhavige, en in een historische taal, kan hier niet goed onderscheid gemaakt worden. Het is trouwens onzeker, of hier in het 16de-eeuwse Nederlands überhaupt reeds onderscheid bestond, en zo ja, of er destijds een overeenkomstig klemtoonverschil bestond. Voor de uitkomsten van onze telling is dit probleem van weinig belang. Ook als in werkelijkheid het aantal persoonlijke vnw.bw.'s kleiner zou zijn, doet dat niet af aan de zojuist geformuleerde conclusie.

6 De nummers achter de citaten verwijzen naar de pagina's in de editie Braekman (1990).

[p. 296]

eraf:	28
erin:	19
ermede:	9
erna:	1
erop:	8
ertoe:	7
ervoor:	1
eruit:	9

Voorzetselvoorwerpen, of zelfs maar constructies die daarnaar tenderen, werden niet aangetroffen. We zien plaatsbepalingen zoals:

(18)	Dan scrijfter op met eenen silveren priem (40)
(19)	dan weecter een lijnen doecxken in (116)

richtingsbepalingen zoals:

(20)	ende doender dat minste in dat moghelijc is om doene (123)
(21)	ende leggender dat gheweecte lijnen doecxken op (116)
(22)	doeter dan een weynich azijns toe (62)

herkomstbepalingen zoals:

(23)	so datter den roock niet wt en mach (112)

of iets dat daarmee vergelijkbaar is:

(24)	dan maecter poeder af (40)
(25)	dan laeter den siecken af nemen (95)

instrumentbepalingen zoals:

(26)	ende dan lijmter mede dat ghi wilt (68)
(27)	ende wrijfter u hayr mede (54)

een temporele bepaling:

(28)	ende men moeter niet na slapen, maer...(97)

en een iets moeilijker te benoemen type bepaling als:

(17)	het ghelt dat ghijer voor sult gheven (27)

Met andere woorden: steeds heel concrete toepassingen, of tijdsbepalingen, geen vzv.'s. De enige abstractere zin was:

(29)	Al zijn somtijds de costen swaer, alsmer mede gaet totter ghesontheyt, die den mensche hout subiectelijc, so en ist niet te vergeefs (27) (als men ze,

[p. 297]

d.i. de kosten, afweegt tegen de gezondheid, waar de mens afhankelijk van blijft, dan is het niet tevergeefs).

4.3 Betrekkelijk vnw.bw.

Bij de relatieve vnw.bw.'s komen de getallen goed overeen met wat we vonden in vdHorst & Storm (1991):

	O/?	G
daar...	1	19
waar...	12	-

dat wil zeggen: er komen zowel d-vormen als w-vormen voor; de d-vormen zijn meestal gesplist, de w-vormen zijn allemaal ongesplitst. Een gesplitste w-vorm werd niet aangetroffen. Ze zijn alsvolgt verdeeld

	O/?	G
daaraf	-	5
waaraf	2	-
waarby	1	-
daarmede	-	2
daarin	-	10
waarin	1	-
waarom	2	-
daarop	-	2
waarop	2	-
daartoe	1	-

De vraag is natuurlijk, of we in deze verdeling dezelfde factoren voor splitsing en niet-splitsing terugvinden als die in het Mod.Ndl. werkzaam zijn. En vervolgens, hoe het verband is met de keuze tussen d- en w-vorm.

daaraf (5x) / waaraf (2x)

Drie zinnen bevatten een gesplitst daar...af als in:

(30)	die plaetse, daar ghi dat hayr af hebben wilt (55)

Vervolgens zijn er:

(31)	(een stokje) daer ghi u keerse af maken wilt (36)
(32)	een cruyt daer die Italianen salaet af maken (66)

Ogenschijnlijk hebben we iets overeenkomstigs in (33), waarin -af in dezelfde betekenis gebruikt wordt:

[p. 298]

(33)	ende menghelet ende incorporeret seer wel 't samen met een luttel vermelioens gepulveriseert, waeraf ghi een salve maken sult (107-108)

Het verschil tussen (31) en (32) enerzijds en (33) anderzijds is echter, dat de eerste twee zinnen een concreet genoemd antecedent hebben, terwijl (33) een ongenoemd en slechts uit het voorgaande te concluderen antecedent heeft. Tenslotte is er:

(34)	Stelt die selue keerse in eenen candelaer op die tafel, ende ontsteectse by dat lemmet, want hoe datse gheuroren is, die hitte salse alleynskens ontdooyen ene alsoo bernen, waeraf, die daer zijn sullen, die sullen verwondert zijn (76)

waarin waeraf terugwijst naar de gehele voorgaande zin. Het is mogelijk dat verwondert zijn af in de 16de eeuw reeds een combinatie was die een voorzetselvoorwerp regeerde. In dat geval is een ongesplitst vnw.bw. weliswaar geen hard tegenvoorbeeld, maar we zouden eerder een gesplitste vorm verwachten. Omdat zin (34) een anakoloet is (de bijzin vanaf waeraf wordt voortgezet als hoofdzin vanaf die) kunnen we er geen conclusies aan verbinden.⁷

waarby (1x)

(35)	Daerna siet in die schotelen, ende ghi sult vinden dat in die ghene, aen wien dattet ghebreeckt dat die ontfanckenisse niet en gheschiet, sullen wormen sijn, ende in dander niet, waer by ghi weten moecht dattet ghebreck in hem oft haer is (31).

Opnieuw een w-vorm als het antecedent de hele voorgaande zin is. De ongesplitste vorm past bij de bijna causaal te noemen betekenis.

daarin (10×) / waarin (1×)

De steeds gesplitste d-vormen zijn allemaal van het volgende type:

(36)	een lampe, daer olie ghenoech in is (40)

De enige (ongesplitste) w-vorm is:

(37)	Hier eyndt dat Batement van Recepten, waerin dat zijn veel schoone secreten ende consten (126)

waarin -in een abstracter toepassing heeft dan in de overige tien gevallen.

daarmede (2×)/ waarmede (5×)

De vijf gevallen met (ongesplitst) waarmede zijn steeds als:

(38)	schoon water, waermede ghi dat aensicht wasschen sult (56)
(39)	een salve, waermede ghi smeeren sult die plaetse daer die...(61)

7 Ofschoon voorzetselvoorwerpen in een 16de-eeuws corpus voorspelbaar schaars zijn, is het maar toeval dat in het Batement slechts dit ene geval wordt aangetroffen, en dat nog in een kromme zin. Uit andere 16de-eeuwse teksten zijn mij toch wel allerlei gevallen bekend waar de problematiek van wel of geen voorzetselvoorwerp zich onontkoombaar opdringt. Het probleem laat zich goed uitleggen aan de hand van het voorbeeld antwoorden op. Hoewel de geschiedenis van deze combinatie niet grondig onderzocht is, biedt het WNT enig materiaal: een 17de-eeuws citaat, enkele 18de-eeuwse citaten en een massa 19de-eeuwse citaten; geen citaten in het MNW. De combinatie stamt dus waarschijnlijk uit de 16de of de 17de eeuw. Het valt te vermoeden dat de combinatie voortgekomen is uit zinnen met een temporele toepassing van op: vgl. Daarop verliet zij de vergadering en Op het zien van zijn vader, begon hij te beven. Omdat de temporele toepassing van op steeds een element van ‘onmiddellijke opeenvolging’ in zich heeft, zullen er in een gegeven stadium regelmatig zinnen zijn voorgekomen als
- Daarop antwoordde hij,...
-..., waarop hij antwoordde
waarin daarop en waarop te parafraseren zijn als ‘onmiddellijk daarop volgende’, waarbij het vaak een vraag zal zijn waar het antwoord op volgt. Vanuit dit soort zinnen kan antwoorden verbonden geraakt zijn met op. In Mod.Ndl. zijn deze zinnen vatbaar voor twee lezingen, nl. met daarop/waarop als temporele bepaling en als voorzetselvoorwerp. Het is niet zonder meer duidelijk of hun 16de-eeuwse pendanten ook twee lezingen hebben. Toch zou de onderzoeker dat eigenlijk moeten weten, aangezien met die twee lezingen in het Mod.Ndl. een ongelijk splitsgedrag correspondeert: de temporele lezing hoort bij een ongesplitst vnw.bw. terwijl het voorzetselvoorwerp voorkeur heeft voor splitsen. Willen we nagaan of het splitsgedrag in de 16de eeuw door dezelfde factoren bepaald wordt, dan zouden we in een geval als dit eigenlijk moeten weten of antwoorden op toen reeds als combinatic een vzv. regeerde of niet. Uit het feit dat zulke zinnen in het 16de-eeuwse Nederlands veelal een ongesplitst vnw.bw. vertonen, zou men misschien mogen afleiden dat het nog geen vzv. is maar nog de temporele bepaling. Maar dan hebben we een cirkelredenering, want deze conclusie is dan gebaseerd op gelijke splitsfactoren in de 16de eeuw en dat was nu juist nog te bewijzen!

[p. 299]

De twee (gesplitste) d-vormen zijn:

(40)	ende den vingher altemet nat makende, daer ghij mede wrijft (48)
(41)	met die punt van dat ghene daer ghi mede ghescreven hebt (122).

Blijkbaar moeten we onderscheid maken tussen enerzijds de instrumentbepaling, zoals in (40) en (41), waar de gesplitste d-vorm optreedt, en anderzijds de bepaling van middel: de zalf waarmee je wrijft, het water waarmee je wast etc.

Waarom (2×)

(42)	maer si varieren na die sayson, waerom ghi moet haer gheleghentheyt volghen (92)
(43)	maer dat eerste water is beter dan dat tweede, waeromme ghi moghet u met dat eerste water behelpen in edelder dingen (69)

In beide gevallen hebben we een redengevend -om en het antecedent is de voorgaande zin of daarin besloten gedachte.

daarop (2×)/ waarop (1×)

(44)	(een papier) daer ghi sonder inct op scrijven moecht (40)
(45)	ende ghi sult sien dat die wonde, daer ghi die voorscreven olie op leggen sult, () sal ghenesen (96).

De twee gesplitste d-vormen zijn concrete plaatsbepalingen. Vergelijken we deze met de ongesplitste w-vorm:

(46)	(zo) moecht ghi scriven () waerop en in wat manieren dat u believen sal (49)

dan zien we een verschil: waerop in zin (46) heeft een zg. ‘ingesloten’ antecedent: ‘waarop ook maar’, ‘op alles wat je wilt’.

daertoe (1×)

Dit ene citaat met daertoe is meteen het enige geval met een ongesplitste d-vorm:

(47)	ende die sult ghi doen in eenen pot oft ketel, daertoe ghi ooc doen sult also veel soete olye van olijve, als...(90).

Behalve misschien zin (34) (met verwondert zijn af) werden geen voorzetselvoorwerpen of daarnaar tenderende constructies aangetroffen. Gesplitste vnw.bw.'s zijn allemaal predikaatsbepalingen zoals in (30), (31), (32), (36), (40), (41), (44) en (45). Causale bepalingen of iets wat daarbij in de buurt komt, zoals (35) (met waarby) en (42) en (43) (met waarom), zijn ongesplitst. Dat

[p. 300]

betekent dat de betrekkelijke vnw.bw.'s uit deze tekst zich niet verzetten tegen de hypothese dat in het 16de-eeuwse Nederlands splitsing en niet-splitsing reeds bepaald werden door dezelfde factoren als in Mod.Ndl.

De d/w-verandering is, zoals te verwachten viel, in volle gang. Het Batement vertoont een tendens die vdHorst & Storm (1991) niet duidelijk laat zien maar die mij intussen uit verschillende andere 16e- t/m 18e-eeuwse teksten bekend is, namelijk dat d-vormen veelal splitsen, terwijl w-vormen steeds ongesplitst zijn.⁸ Hierbij moet opgemerkt worden, dat ongesplitste d-vormen wel voorkwamen (zie vdHorst & Storm 1991). Ook het Batement vertoont geen gesplitste w-vormen. De keuze wanneer d-vorm en wanneer w-vorm, tendeert dus naar een samenhang tussen resp. splitsing en niet-splitsing.

Zoals reeds opgemerkt in vdHorst & Storm (1991, p. 155 sub 3): ‘Vroege w-vormen hebben dikwijls de hele voorgaande zin of daarin uitgedrukte gedachte tot antecedent.’ We kunnen dit thans iets algemener formuleren: vroege w-vormen hebben een tamelijk vaag of abstract antecedent (zie bijvoorbeeld de zinnen (33), (34), (35), (37), (42), (43) en (46)). Dit sluit precies aan bij wat gezegd is over de dat/wat-ontwikkeling in vdHorst (1988). Bij een vaag of abstract antecedent kiest de 16de-eeuwer meestal een w-vorm. Dat juist in die gevallen ook een ongesplitste vorm gekozen wordt, vloeit voort uit het schema van a t/m e in par. 3.1, waarin juist in de rubrieken (d) en (e) het tweede element van het vnw.bw. (het voorzetsel of bijwoord) abstracter toegepast wordt dan in rubriek (c) met zijn veelal concrete plaats- en richtingsbepalingen. Mij dunkt dat hier de verklaring ligt voor de distributie van d/w en O/G bij de relativa: de d/w-verandering begon bij de abstracter toepassingen en in de 16de eeuw vinden we die in de niet- of nauwelijks splitsende rubriek (e) en (d), want rubriek (c) behelst de concrete plaats- en richtingsbepalingen en de rubrieken (a) en (b) ontbreken nog. Daaruit vloeit voort dat vroege w-vormen ongesplitst zijn.

De in vdHorst & Storm (1991) uitgebreid besproken afwezigheid van gesplitste w-vormen, wordt nu begrijpelijk. Gesplitste w-vormen ontbreken in de 16de en 17de eeuw niet toevallig, maar ze bestonden uit de aard der zaak nog niet. Ze komen pas wanneer de d/w-verandering zo ver voortgeschreden is dat ook bij concretere antecedenten w-vormen gebruikt worden (in rubriek c), en wanneer de rubrieken a en b (met de voorzetselvoorwerpen) bevolkt raken (met eveneens een abstracter toegepast tweede element van het vnw.bw.).

8 De w-vormen zijn althans bijna steeds ongesplitst. Uit andere teksten en uit Ornée (1955,216) is mij toch wel een enkel voorbeeld van een gesplitste w-vorm bekend. Vgl. vdHorst & Storm (1991, noot 2). Zie ook Van Helten 1902, p. 89 en Overdiep 1932, p. 139.

4.4 Aanw.vnw.bw.

De 12 hier-formaties zijn allemaal ongesplitst of onbeslisbaar. Het zijn 8 tijdsbepalingen met hierna, zoals:

(48)	doet het ghene dat hier navolcht (45)

twee zinnen met hieronder zoals:

(49)	alle die specerien die hier onder ghescreven zijn (79)

[p. 301]

en tenslotte nog:

(50)	scrijft hiermede ende latet droogen (50)
(51)	ghi vint hier in perfectelijc de conste om...(27).

Aangezien de 8 tijdsbepalingen ongesplitst zijn laten ook de hier-formaties zich goed verenigen met de hypothese dat in het 16de-eeuwse Nederlands splitsing en niet-splitsing reeds bepaald werden door dezelfde factoren als in Mod.Ndl.

Van de in totaal 213 aanw.vnw.bw.'s met daar...zijn er 36 gesplitst. De overige 177 zijn ongesplitst of onbeslisbaar. Ze zijn als volgt verdeeld:

	O/?	G	totaal
daaraan	2	-	2
daaraf	13	17	30
daarby	1	-	1
daarboven	3	-	3
daarbuiten	1	-	1
daardoor	3	-	3
daarin	29	10	39
daarmede	31	-	31
daarna	63	-	63
daarom	2	-	2
daaromtrent	3	-	3
daaronder	2	-	2
daarop	11	3	14
daarrondom	1	-1
daartoe	6	5	11
daaruit	6	1	7
totaal	177	36	213

daaraan (2×)

Beide citaten zijn onbeslisbaar.

daaraf (30×)

De 17 gesplitste vormen bij daar/af zijn van de volgende types:

(52)	ende maect daer poeder af wel gepulveriseert (39)
(53)	dan worpet wel dunne op die roosen, soo langhe datse daer vochtich ende nat af zijn (85)
(54)	(wijn), ende drinct daer nuchteren af (104)

kortom allemaal duidelijke predikaatsbepalingen, zodat een ruim aantal gesplitste vormen geheel overeenstemt met onze hypothese. Dat ze niet allemaal gesplitst zijn, viel niet te verwachten. Het patroon komt overeen met dat bij het relatieve daaraf en waaraf.

[p. 302]

daarbij (1×)

(55)	want daer by sult ghi weten oft die voors. schellen ghenoech geweest zijn (80)

Hier is daarbij gebruikt in de betekenis ‘daardoor’, ‘op die manier’. In deze betekenis is het een zinsbepaling, en er is dan ook een ongesplitste vorm gebruikt. Vergelijk ook de ongesplitste vorm bij relatief waarby in dezelfde betekenis.

daarboven (3×)

De drie citaten met daarboven zijn alle drie onbeslisbaar.

daarbuiten (1×)

Het ene citaat met daarbuiten is onbeslisbaar.

daardoor (3×)

In één citaat wordt daardoor gebruikt in letterlijke betekenis:

(56)	laetse noch weeken, so langhe dat ghi den dach (= het daglicht) daer doer siet (80).

In de beide andere citaten hebben we een redengevend daardoor, en dat is dan ook in beide gevallen niet gesplitst, zoals in:

(57)	want 't gescrifte van gout sal daerdoor beter luster hebben (49)

daarin (39×)

Van de 39 vormen met -in zijn er 10 gesplitst. Van deze 10 gesplitste zijn er 8 richtingsbepaling, zoals in:

(58)	Daerna sult ghi daer een weynich soffraens in doen (49)
(59)	ende worpt daer een hantvol souts inne (63)

De andere twee zijn:

(60)	ende laetse daer thien daghen inne (64)
(61)	(in het lekwater), siedt daer u garen inne (65)

daarmede (31×)

De 31 daarmee's zijn allemaal ongesplitst. Het betreft steeds een verwijzing

[p. 303]

naar een of ander zalfje of ander medicament, ‘waarmee’ men dit of dat moet doen:

(62)	daermede sult ghi dat vel oft aensicht smeeren drye daghen (56)
(63)	ende wryft die tanden daermede (32)
(64)	(ghi)...sult daer mede haer eyeren versmooren (61)

Het enige geval met misschien een andere betekenis is

(65)	Daermede mach die persoone behoet worden van eenich quaet (30).

Ogenschijnlijk vertoont aanwijzend daarmee een ander patroon dan relatief daarmee/waarmee aangezien daar onder de 7 citaten er ook twee gesplitste waren terwijl hier alle 31 citaten ongesplitst zijn. Bezien we echter deze citaten wat nauwkeuriger, dan moeten we vaststellen dat buiten wellicht zin (65) alle aanwijzende daarmee-citaten betrekking hebben op een of ander middel, drankje of zalfje (het Batement is een receptenboek!) en de bepaling van middel splitste ook bij de relatieve vnw.bw.'s niet.

daarna (63×)

Daerna is steeds tijdsbepaling en steeds ongesplitst, zoals in:

(66)	Ende ist dat ghijse daerna bruneren wilt, neemt...(49)
(67)	ende en hebt daerna geen sorghe meer van crauwagie (60)

daarom (2×)

Daarom is in beide citaten redengevend en ongesplitst:

(68)	daeromme, beminde leser, neemt waer te levene ende dy in gesontheyt te onderhoudene (29)
(69)	ende daerom en verwondert u niet datter groote cracht in de cruyden is (104)

daaromtrent (3×)

De drie citaten met daaromtrent bevatten alle drie een ongesplitst of een onbeslisbaar geval, zoals in:

(70)	den tijt van .xv. dagen oft daer ontrent.

daaronder (2×)

De twee daaronder-citaten zijn allebei ongesplitst of onbeslisbaar, zoals in:

(71)	(zo veel olie) dat alle die roosen daer onder zijn sullen (90)

[p. 304]

daarop (14x)

Bij de 14 daarop-citaten zijn er 3 gesplitst. Een richtingsbepaling hebben we in bijvoorbeeld:

(72)	ende legghe daer doecken op die in 't selve water ghenettet zijn (125)

Daarbij sluit zich aan:

(73)	(sap) hetwelcke ghi op die smette doen sult, ende daer een ure op laten (45)

Vergelijk ook bij daarin citaat (60).

In al de aangetroffen gevallen van daarop is sprake van heel concreet, lokaal, -op. Er zijn geen temporele bepalingen bij. Er zijn wel weer allerlei onbeslisbare gevallen.

daarrondom (1x)

(74)	neemt sneeu ende doet dat daer rontom also vele als...(75)

Hier verwijst daer rontom naar een dikke katoenen streng. Gegeven dat pronomina voor daer komen, is (74) ofwel onbeslisbaar (als also vele...uitloop is) ofwel een ongesplitst vnw.bw.

daartoe (11x)

Van de 11 daartoe-citaten zijn er 5 gesplitst en 6 ongesplitst of onbeslisbaar. Bij de gesplitste gaat het in 4 van de 5 gevallen om een richtingsbepaling als in:

(75)	ende doet daer wit was toe om een smeeringhe te maken (58)

In het vijfde gesplitste citaat is weliswaar geen richtingsbepaling maar wel een duidelijke predikaatsbepaling:

(76)	maect uwe engienen daar nut toe (105).

In enkele gevallen heeft daartoe de betekenis van ‘bovendien’, ‘ook’, maar in die gevallen is er geen splitsing:

(77)	also veel coperroot romain als ghi galnoten wt genomen hebt, ende daertoe een weynich gomme van arabien (65).

daaruit (7x)

Bij de daaruit-citaten is een gesplitst geval:

[p. 305]

(78)	Dan distilleert daer water wte (124)

dat parallel is aan maakt daar...af (52), doet daar...in (58) en doet daar...toe (75).

Voorzetselvoorwerpen of daarnaar tenderende constructies werden niet aangetroffen. Gesplitste aanwijzende vnw.bw.'s met daar...zijn allemaal predikaatsbepalingen zoals in (52), (54), (58), (59), (60), (61), (65), (72), (73), (75), (76). Causale bepalingen of iets wat daarbij in de buurt komt, zoals in (55), (57), (68), (69), en temporele bepalingen, zoals in (66) en (67), of andere zinsbepalingen, zoals (77), zijn ongesplitst. Dat betekent dat ook de aanwijzende vnw.bw.'s met daar...uit deze tekst zich niet verzetten tegen de hypothese dat in het 16de-eeuwse Nederlands splitsing en niet-splitsing reeds bepaald werden door dezelfde factoren als in het Mod.Ndl.

5. Conclusie

Het spreekt vanzelf dat de uitkomsten van deze tekst niet zonder meer representatief geacht mogen worden voor ‘het’ 16de-eeuwse Nederlands. (Vgl. ook Ornée 1955, p. 23-24, 27, 74-75 en 212-219; Stellinga 1954, p. 190-193). Iedere tekst heeft zijn eigen bijzonderheden en die van zijn genre. Zo bevat het Batement bijvoorbeeld opvallend veel (niet-splitsende) bepalingen van middel met waarmee en daarmee, wat stellig samenhangt met de aard van een receptenboek. Ook treffen we in deze tekst voor die tijd veel persoonlijke vnw.bw.'s aan, waar andere 16de-eeuwse teksten niet of nauwelijks formaties met er...vertonen. Ik kan vooralsnog niet uitmaken of de auteurs van die andere teksten daar...schreven maar er...zeiden, of dat er werkelijk in het 16de-eeuwse Nederlands zo grote verschillen waren in er...-gebruik.

De verhouding tussen gesplitste en ongesplitste vormen bij aanwijzende en betrekkelijke vnw.bw.'s verdient zeker nader onderzoek. In het Batement zijn de aanwijzende vnw.bw.'s met daar...in meerderheid ongesplitst (of onbeslisbaar): 83,1%, terwijl de betrekkelijke vnw.bw.'s, als we d- en w-vormen samennemen, een meerderheid van gesplitste vormen laten zien (O/? 40,6%, G 59,4%). Ook andere 16de-eeuwse teksten vertonen ongeveer deze verhouding. Uit vdHorst & Storm (1991) bleek zelfs dat de relatieve vnw.bw.'s in de 13de en de 14de eeuw 100% splitsten. Wat is de verklaring voor het hogere percentage gesplitste vormen bij 16de-eeuwse relativa (en in de 13de en 14de eeuw tot 100%)? Al gauw denkt men aan ongelijke splitsfactoren: splitsing van aanwijzende vnw.bw.'s zou door andere factoren bepaald worden dan splitsing van betrekkelijke vnw.bw.'s. Die mogelijkheid mag niet worden uitgesloten en ze zal voor iedere periode nauwkeurig onderzocht moeten worden. Toch geeft althans ons 16de-eeuwse Batement geen steun aan deze gedachte. Bekijken we alle citaten stuk voor stuk, dan zijn er vooralsnog geen aanwijzingen dat het splitsgedrag van de betrekkelijke vnw.bw.'s anders geconditioneerd is dan dat van de aanwijzende vnw.bw.'s. Veeleer lijkt me het verschil in percentage gesplitste vormen veroorzaakt door o.a. de 31 aanwijzende vnw.bw.'s als bepa-

[p. 306]

ling van middel (met daarmee), tegenover slechts 5 betrekkelijke vnw.bw.'s als bepaling van middel (met waarmee), maar bij de relativa evenzeer ongesplitst. Nog belangrijker voor de verhoudingen is, dat er onder de aanwijzende vnw.bw.'s met daar...63 tijdsbepalingen zijn met daarna, allemaal ongesplitst, terwijl er in deze tekst geen enkel relatief daarna of waarna voorkomt. Dit heeft tot gevolg dat het percentage ongesplitste vormen bij de aanwijzende vnw.bw.'s natuurlijk aanzienlijk hoger komt te liggen dan bij de betrekkelijke vnw.bw.'s. Ik weet op dit moment nog niet of het feit dat er in deze tekst zo veel aanwijzende temporele vnw.bw.'s zijn tegenover geen enkel betrekkelijk temporeel vnw.bw. toeval is, bijvoorbeeld een stilistische eigenaardigheid van het Batement, of dat het voortvloeit uit de aard van het (16de-eeuwse?) Nederlands. In ieder geval moeten we dit soort gegevens zorgvuldig meewegen en niet overhaast concluderen dat aanw.vnw.bw.'s door andere splitsfactoren bepaald worden dan betrekkelijke vnw.bw.'s. Want ofschoon die mogelijkheid, zoals gezegd, niet mag uitgesloten worden, voorlopig geeft het onderhavige corpus geen steun aan deze gedachte. Tot ongelijke splitsfactoren mogen we pas besluiten als bijvoorbeeld tijdsbepalingen bij de relativa wel (al is het maar af en toe) zouden splitsen, quod non, of als instrumentele of richtingsbepalingen bij de demonstrativa nooit zouden splitsen, hetgeen evenmin het geval is.

Voorlopig lijken de uitkomsten van deze 16de-eeuwse tekst erop te wijzen dat splitsing of niet-splitsing van aanwijzende en betrekkelijke vnw.bw.'s door dezelfde factor bepaald wordt als in het Mod.Ndl., namelijk door de mate waarin het vnw.bw. verbonden is met het werkwoord van de zin, en dat het verschil in percentage gesplitste vormen tussen aanwijzende en betrekkelijke vnw.bw.'s berust op het feit dat de groep aanwijzende vnw.bw.'s (toevallig?) veel meer niet-splitsende gevallen bevat.

Deze conclusie is gebaseerd op de observatie dat aanwijzende en betrekkelijke vnw.bw.'s als zinsbepaling (temporeel, causaal), niet splitsen; gesplitste vormen zijn steeds predikaatsbepaling, zoals plaats- of richtingsbepaling of instrumentele bepaling. Ook bij het persoonlijk vnw.bw. lijkt in deze tekst de situatie reeds overeen te komen met het Mod.Ndl.: er-vormen splitsen zodra de zin voldoende zinsdelen bevat.

6. Slot

Nader onderzoek is gewenst, niet alleen van het 16de-eeuwse Nederlands maar zeker ook van het Middelnederlands. Want weliswaar verzet het materiaal uit het Batement zich niet tegen de hypothese dat splitsing van vnw.bw.'s toen reeds door dezelfde factoren bepaald werd als tegenwoordig, daarmee is nog niet aangetoond dat het inderdaad zo was. Met name de wat andere getalsverhouding tussen gesplitste en ongesplitste bij aanwijzende en betrekkelijke vnw.bw.'s vergt een verklaring. Voorlopig neem ik aan dat zij veroorzaakt wordt door factoren die buiten het vnw.bw. gelegen zijn (zoals de ontwikkeling van het voorzetselvoorwerp). In het vroege Mnl. splitst het betrekkelijke vnw.bw. zelfs altijd. Is aan te tonen dat het toen nooit zinsbepaling was? Of

[p. 307]

zullen we t.z.t. voor het Middelnederlands een andere conclusie moeten formuleren? De geschiedenis van het voornaamwoordelijk bijwoord in het Nederlands staat nog in de kinderschoenen.

[p. 308]

Bibliografie

Braekman (1990). Dat Batement van Recepten. Een secreetboek uit de zestiende eeuw, ed. W.L. Braekman. Brussel 1990.

Duinhoven 1989. A.M. Duinhoven. ‘Het voorzetselvoorwerp; een zinspatroon in wording’, in: NTg. 82 (1989), p. 40-55.

vHelten 1902. W.L. van Helten. Vondel's taal, II Syntaxis. Groningen 1902.

vdHorst 1988. J.M. van der Horst. ‘Over relatief dat en wat’, in: Ntg. 81 (1988), p. 194-205.

vdHorst 1990. J.M. van der Horst. ‘Weg ermee? Over gesplitste en ongesplitste persoonlijke voornaamwoordelijke bijwoorden’, in: Jaarboek Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie 1989. Leiden 1990, p. 46-57.

vdHorst 1992. J.M. van der Horst. ‘Splitsen en niet-splitsen van vooraamwoordelijke bijwoorden’, in: FdL 1992, p. 127-147.

vdHorst & Storm 1991. J.M. van der Horst en R. Storm. ‘Over de geschiedenis van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord, in: TNTL 107 (1991), p. 105-119.

Ornée 1955. W.A. Ornée. De zin in het Nederlandse proza en de pozie van Philips van Marnix heer van St.Aldegonde. Groningen 1955.

Overdiep 1932. G.S. Overdiep. Zeventiende-eeuawsche syntaxis. Groningen/Den Haag/Batavia 1932.

Stellinga 1954. G. Stellinga. Zinsvormen en zinsfuncties in de abele spelen. Groningen/Djakarta 1954.

Dr. J.M. van der Horst

Instituut voor Neerlandistiek UvA

Spuistraat 134

1012 VB Amsterdam