Logo DBNL
Spektator. Jaargang 22 (1993)

Spektator. Jaargang 22

(1993)– [tijdschrift] Spektator. Tijdschrift voor Neerlandistiek–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

700 jaar Nederlandse klemtoon
(en weinig veranderd)
Wim Zonneveld

1. Inleiding

De historische fonologie is door voor de hand liggende onzekerheden over de uitspraak, en de verhouding tussen spelling en uitspraak, een moeilijk terrein - hoe verder terug in de tijd, hoe moeilijker. Voor sommige verschijnselen rijst dan ook nog de vraag hoe we er onderzoek naar moeten doen, laat staan conclusies over trekken, als ze systemátisch niet in schrift worden weergegeven, zoals zich voordoet bij klemtoon.1

Gelukkig bestaat bij het laatstgenoemde verschijnsel een empirische truc, die ik in dit artikel zal aanwenden om een analyse te maken van het woordklemtoon-systeem van het 13e eeuwse Nederlands. Die truc bestaat uit het analyseren van poëtische teksten met een vast metrum, waarin een relatie kan worden gelegd tussen vaste posities in een versregel aan de ene kant, en lettergrepen van een woord aan de andere; bijvoorbeeld, de relatie tussen (vermoedelijk) beklemtoonde lettergrepen en de oneven posities van een trocheïsch geschreven gedicht, de even posities van een jambisch gedicht, enz. Poëzie is op deze manier een bron van heel veel klemtooninformatie over eerdere taalstadia, zeker van de talen om ons heen.

Analyses van woordklemtoon in eerdere stadia van het Nederlands zijn onbekend. We beschouwen bijvoorbeeld de uitvoerige gegevens en regelmaten gegeven in Gaarenstroom (1897) gewoon als Modern Nederlands; dat lijkt redelijk, omdat we over zo'n korte periode niet kunnen spreken van ‘eerder taalstadium’ of ‘historische fonologie’. Het beeld dat over het algemeen bestaat van de Nederlandse poëtische traditie, is niet veel anders dan al geschetst in het klassieke werk van Van Duyse (1854), nl. dat systematische metrums begonnen te worden gebruikt in de tweede helft van de zestiende, en de eerste helft van de zeventiende eeuw. De Leidenaar Jan van Hout, met dichtwerk uit 1575, en de Brabander Jan van der Noot (1580) worden door Van Duyse beschouwd als degenen die de ‘fransoysche’ jambe in Nederland hebben geïntroduceerd, even later gevolgd door Hooft. Mogelijk is Marnix van St. Aldegonde nog eerder (Den Besten 1983), en misschien Coornhert (Gerritsen 1985b). Toch is ook dit soort Nederlands nog te dichtbij om potentieel spectaculaire verschillen met onze eigen taal op te leveren, zeker voor fonologie. En vóór deze periode heerste het heffingenvers, dat veel moeilijker te analyseren is, omdat er geen systematisch verband in wordt gelegd tussen een positie in een versregel en al

of niet beklemtoonde lettergrepen. Typerend voor dit vers is dat er een gegeven aantal beklemtoonde lettergrepen in een versregel moet voorkomen, maar dat ‘waar’ er veel minder toe doet, d.w.z. het aantal onbeklemtoonde lettergrepen ertussen staat niet vast. Als voorbeeld kan dienen een gedeelte van de Eerste Martijn van Jacob van Maerlant (ong. 1220-1290) (vermoedelijke scansie toegevoegd):

(1)
Wápene, Martíjn! hóe salt gáen?
 
Sál die wérelt iet lánghe stáen
 
In dús cránken lóve?
 
Só mot vróuwe ver ére sáen
 
Sónder twífel énde wáen
 
Rúmen héren hóve.

(zie Franck & Verdam 1898:lii). Omdat we niet duidelijk een relatie kunnen leggen tussen positie en klemtoon is zo'n scansie inderdaad vaak ‘vermoedelijk’, en nagenoeg oninterpreteerbaar voor polysyllabische woorden: als in regel 2 die wérelt niet zo zou luiden maar, bijvoorbeeld, Iherusalem, wie zal dan zeggen waar de hoofdklemtoon van dat polysyllabische woord ligt (als de enige eis is dát het er een heeft)? Of als vrowe in regel 4 abdesse zou zijn?

Toch is er op dit beeld een hoogst interessante uitzondering te vinden: Het Leven van Sinte Lutgart, een gedicht van 20.000 versregels uit de tweede helft van de 13e eeuw. Een manuscript van dit verloren gewaande werk werd in 1897 door Van Veerdeghem in Kopenhagen gevonden, en in 1899 door hem, uitvoerig geannoteerd, uitgegeven - én als jambisch geanalyseerd. Verwijzingen ernaar duiken daarna regelmatig in de literatuur op, zoals in Verdam (1906), Kossmann (1922), Van Mierlo (1935), Van der Kallen (1938), Knuvelder (1970), Van Buuren (1983a) en Gerritsen (1985a). Een nieuwe editie werd uitgegeven door Gysseling (1985), in een notatie die veel dichter bij het origineel ligt, en kleine verbeteringen heeft ten opzichte van Van Veerdeghem. Veel meer dan het jambische karakter, is in deze literatuur het hoofdthema de hagiografische aard van het gedicht, en vooral de kwestie van het auteurschap, met name de vraag of dat de Brabander Willem van Afflighem kan zijn geweest, in een gedicht met tamelijk veel Limburgse invloed. Het meest recent werd de Lutgart genoemd in Zieleman (1987), die nu juist de jambische versmaat ervan in twijfel trekt.

Wat ik in dit artikel zal doen is het volgende. Ik zal de Lutgart gebruiken als informatiebron voor het woordklemtoonsysteem van het 13e eeuwse Nederlands. Dat zal ik kunnen doen omdat het hier inderdaad een systematisch jambisch vroeg-Middelnederlands gedicht betreft. De uiteenzetting zal daartoe als volgt worden opgezet. In sectie 2 bespreek ik kort de status van de Lutgart en het gevonden manuscript. Om te kunnen aantonen dat de Lutgart jambisch is, geef ik in sectie 3 een eenvoudige, maar voor dit artikel bruikbare werkdefinitie van wanneer een gedicht als jambisch kan worden beschouwd. In sectie 4 zal ik aantonen dat de Lutgart aan die criteria voldoet. Hierbij leun ik op een veel uitvoeriger analyse van de jambe van de Lutgart gegeven in Zonneveld (1992). In sectie 5 geef ik een kort overzicht van het Nederlandse klemtoonsysteem,

daarbij gebruik makend van de consensus die er daarover langzamerhand onder Nederlandse metrische fonologen begint te heersen (zie bijv. Kager 1989, Trommelen & Zonneveld 1989, Van der Hulst 1991). In sectie 6 geef ik de informatie over woordklemtoon die, gegeven de jambische versmaat, uit de Lutgart is te halen. Daarbij zal ik ook de licht provocerend bedoelde titel van dit artikel inhoud geven. In sectie 7 volgen de conclusies.

2. Het Leven van Sinte Lutgart

Het manuscript dat Van Veerdeghem in 1897 ontdekte, bevatte twee boeken van Het Leven van Sinte Lutgart, een berijmd vroeg-Middelnederlands heiligenleven, dat tot op dat moment slechts bij naam bekend was en door verschillende bronnen werd toegeschreven aan Willem van Afflighem, prior van de Benedictijner abdij van St. Truiden van 1277 tot 1297. Van Veerdeghems geannoteerde editie van 1899 bevat 69 helder geschreven pagina's, waarna het gedicht zelf volgt: 204 pagina's, Boek II 14.544 verzen en Boek III 5.862 verzen.

Het eerste boek van de Lutgart is nooit teruggevonden, en er wordt in de literatuur wel eens geopperd dat dat nooit bestaan zou hebben (wat overigens onwaarschijnlijk is, gegeven de inhoud van boek 2 en 3). Als zelfstandig werk is het een beschrijving van het leven van ‘de vrome Lutgart’, in 1182 te Tongeren geboren, en in 1246 overleden in de abdij van Aywières. De Lutgart is in feite een beschrijving van de periode tussen 1194 en 1206 waarin zij woonde in het Benedictijner St. Katharina klooster in St.Truiden, en de 40 jaar daarna in de abdij van Aywières. Deze ontleende zijn naam aan de oorspronkelijke vestigingsplaats ten westen van Luik, maar was later verhuisd naar Waals Brabant, tussen Waver en Nijvel. Deze abdij behoorde aan de cisterciënzers, een religieuze beweging die in deze periode, als reactie op het verval van de geestelijkheid, ‘terug naar het evangelie’, ‘terug naar het oer-christendom’ wilde (Van Buuren 1983b:120). Volgens Van Veerdeghem (p. viii) leidde Lutgart ‘het leven eener kluizenares, een leven van gebeden en geestelijke bespiegelingen, van oefeningen van boetvaardigheid, van lijden en versterving, van zelfkastijding en zelfopoffering voor het zondige menschdom.’

Een Latijnse levensbeschrijving, de Vita Lutgardis, was al bekend en toegeschreven aan Thomas van Cantimpré (ong. 1200-1270), haar biechtvader, vooral ook bekend als auteur van Latijns werk waarop bijv. Maerlants Naturen Bloeme en Dat Bienboec zijn gebaseerd. Deze Latijnse Vita is in een aantal stadia met toenemende detaillering geschreven, waarvan er twee zijn overgeleverd: ong. 1248 en ong. 1262. Willem van Afflighems werk is waarschijnlijk een bewerking van de versie tussen deze twee in, omdat er soms iets meer in staat dat in de eerste versie, maar er ook latere details in ontbreken (Hendrix 1978, Van Buuren 1983a).

Van Cantimpré's werk (en daarnaar Van Afflighems) is van ‘hagiografische’ aard, d.w.z. (Van Veerdeghem, p. xi): ‘[D]e godsdienstige strekking komt er op den voorgrond; de schrijver is er steeds angstvallig op uit om aan deze strek-

king al het overige op te offeren, het wereldlijke, het echt menschelijke naar den achtergrond te bannen of het met volkomen stilzwijgen voorbij te gaan. [V]oor Cantimpré was het hoofdzaak de genade te beschrijven waarmede de Heilige begunstigd werd, niet de uiterlijke daden of omstandigheden van haar leven. Wat hij uiteenzette, behandelde hij uit zijn eigenaardig godsdienstig oogpunt, zonder zich om eene strenge chronologische volgorde der gebeurtenissen te bekreunen.’

Willems Lutgart moet dus geschreven zijn tussen 1248 en 1280. Het eerste jaartal kan worden gepreciseerd als we rekening houden met (de dood van) enkele erin genoemde personen; we komen dan tot vlak na 1263. Het laatste jaartal kan nog worden teruggebracht als we in aanmerking nemen dat op het manuscript zich de (Latijnse) mededeling bevindt dat sinds de dood van Lutgart 28 jaar zijn verstreken: dat betekent dat het gaat om 1274. Dit kan een mededeling zijn overgeschreven uit het origineel, of slaand op het afschrift. Maar in elk geval is het een precisering van het laatst mogelijke ontstaansjaar. Na uitvoerige vergelijking met andere handschriften uit dezelfde periode komt Van Veerdeghem tot de conclusie dat het afschrift moet dateren (p. xxiv) ‘uit de laatste jaren der dertiende of de allereerste der veertiende eeuw’.2

De dichter van de ‘bewerking’ veroorlooft zich ten opzichte van het latijnse origineel vele en lange uitweidingen, die honderden versregels kunnen beslaan, soms ook inkortingen, andere hoofdstukindelingen, enzovoort. Zowel Van Veerdeghem als Van Mierlo laten zich in zeer lovende bewoordingen uit over de prestatie van de dichter. De laatste zegt (p. 81): ‘Wat onze Willem in dit verband gepresteerd heeft, moet [..] eenvoudig verbazend heeten’.

3. De jambe als versmaat

Als werkdefinitie gebruik ik hier de notie dat een gedicht jambisch is als het de eigenschappen bezit die in de literatuur aan een jambisch gedicht worden toegewezen. Deze literatuur is ongetwijfeld het grootst, en het geavanceerdst, op het Angelsaksische taalgebied. Metrische fonologen als Halle & Keyser (1966, 1971), Kiparsky (1975, 1977), Hayes (1983, 1989) en Hammond (1991) gebruiken materiaal van Chaucer, Shakespeare, Milton en vele van de andere bekende dichters met twee doelen voor ogen: om inzicht te geven in het werk van die dichters, wat betreft hun individuele ‘stijl’, wat betreft de verschillende perioden van hun carrière, etc.; en om bij te dragen aan de theorievorming op het gebied van de metrische fonologie.3 Ik heb hier niet die pretenties, maar zal hún ideeën gebruiken om te beschrijven wat we onder een jambe moeten verstaan. Die heeft dan een reeks eigenschappen, die in het bovenstaande werk worden geëxpliciteerd. Ik gebruik zowel Engels als Nederlands materiaal, en in de hieropvolgende sectie zal ik dan deze werkdefinitie gebruiken om de aard van de Lutgart na te gaan.

Beschouw om te beginnen de volgende versregels:

(2)
of hand, of foot, of lip, of eye, of brow (Shakespeare, Sonnet 106)
 
before, behind, between, above, below (John Donne, ‘Elegey’)

Dit zijn - perfecte - voorbeelden van de versmaat waarvan sinds Geoffrey Chaucer (1345-1440) de dichters van het Engelse taalgebied zich in grote delen van hun werk hebben bediend: de jambische pentameter. In een regel met deze versmaat zijn tien posities beschikbaar, met een regelmatige afwisseling van zwak en sterk:

(3)w s w s w s w s w s

Het eerste dat we kunnen constateren is dat de twee versregels in (3) tien lettergrepen bevatten. Deze regelmaat kunnen we vastleggen in de volgende, algemeen geldige conditie voor versmaten:

(4)Er is een één-op-één relatie tussen het aantal lettergrepen van een versrege, enl het aantal posities in de abstracte versmaat.

Vervolgens bevatten de twee versregels in (2) een opvallende afwisseling van onbeklemtoonde en beklemtoonde lettergrepen. Die wordt hier bereikt door het aanwenden van twee klemtoonregels van het Engels, die ook gelden voor het Nederlands: (i) in woordgroepen (hoe klein of groot ook) zijn functiewoorden (lidwoorden, voorzetsels, voegwoorden, enz.) in de regel onbeklemtoond, en inhoudswoorden beklemtoond; en (ii) in voorzetsels met prefixen zijn die prefixen onbeklemtoond. De eerste klemtoonregel is ook werkzaam in een Nederlandse versregel als de volgende:

(5) - Wat dal, wat berg, de Harts, de Rijn (J.J.A. Gouverneur, ‘De Twee Reizigers’)

Uit deze regel blijkt dat het aantal posities in een versregel niet bij voorbaat vast ligt: de versregel in (5) maakt onderdeel uit van een ‘octosyllabisch’ gedicht. Het is ondertussen duidelijk dat er in (2) en (5) een correspondentie heerst die we kunnen vastleggen in een algemene conditie:

(6)Beklemtoonde lettergrepen zijn verbonden met de sterke posities van de abstracte versmaat.

Dit betekent dat in een jambe de beklemtoonde lettergrepen vallen op alle schematische ‘even’ posities. Maar (6) is algemeen genoeg geformuleerd om ook op een trochee te slaan, of op een dactylus; in het laatste geval is een beklemtoonde lettergreep verbonden met elke ‘derde’ posities, beginnend met de eerste.

‘Ideale versregels’ als de tot nu toe genoemde zijn wel te vinden bij jambische dichters, maar niettemin sterk in de minderheid. Sterker nog: een gedicht zou uiterst saai worden als het hierbij bleef. Dichters gebruiken dus afwijkingen. Een van de bekendste ‘afwijkingen’ van het ideale jambische patroon is dat functiewoorden of onbeklemtoonde lettergrepen van meersyllabische woorden, mogen voorkomen in even (d.w.z. sterke) posities. Zie de volgende regels:

(7) Shakespeare: I will maintain it with some cost (Richard III, 1.2.259)
  The sinew and the forehand of our host (Troilus & Cressida 1.3.143)
  That the precipitätion might down stretch (Coriolanus 3.2.4)
  De Schoolmeester: Is thans apteker te Maastricht (‘Voorheen en Thans’)
  Jac. van Looy: Ravottende, want vrij van school (‘De Ar’)
  C. Honigh: Zo staart in Lybië's woestijn (‘Ik weet, ik word naar 's afgronds rand’)

Zulke voorbeelden staan in de literatuur bekend als ‘mismatches’, maar merk wel het volgende op: omdat (6) niets zegt over on-beklemtoonde lettergrepen, is het voorkomen van regels als die in (7) een automatisch gevolg van de analyse tot op dit punt. Weliswaar onderbreken de onbeklemtoonde lettergrepen dus de dreigende ‘dreun’, maar je zou kunnen zeggen dat juist dat hun ‘stilistische’ functie is, en dat de formulering van (6) in dat opzicht dus correct is. Overigens is een positie waarin dit verschijnsel liever niet optreedt, de laatste van de versregel, d.w.z. het rijm; daar moet, als speciale conditie, hoofdklemtoon of een zekere mate van bijklemtoon aanwezig zijn.

Een verschijnsel dat frequent bij alle auteurs voorkomt, is de initiële inversie, het omkeren van de zwak-sterk verhouding tussen de eerste twee lettergrepen van een versregel, of aan het begin van een grote syntactische woordgroep binnenin een versregel. Beschouw de volgende voorbeelden:

(8) Shakespeare: - Signifies that from you great Rome shall suck (Julius Caesar, 2.2.87)
  Milton: - Regions of sorrow, doleful shades where peace (Paradise Lost, 1.65)
  Jac. van Looy: - Kerkpad noch greppel was te zien (‘De Ar’)
  J. Gresshof: - Levende monumenten op het plein (‘Liefdesverklaring’)
  P.C. Boutens: - IJdel en dood zodra zijn mond het sprak (‘De Nalatenschap van Andries de Hoghe’)
 
(9) Shakespeare: - When workmen strive to do better than well (King John 4.2.28)
  Milton: - Of Eve, whose Eye darted contagious Fire (Paradise Lost, 9.1036)
  Jac. van Looy: - Konijn noch haas onder die dracht (‘De Ar’)
  A. Gutteling: - Van menig luik waggelt het houten schot (‘Hemel en Aarde’)

De eerste lettergreep van de onderstreepte meersyllabische woorden heeft steeds hoofdklemtoon, en de onderstreepte lettergreepsequentie gaat wat betreft klemtoonpatroon tegen de versmaat in - dat is inversie. Uitvoerige besprekingen van dat verschijnsel komen voor in Kiparsky (1977: 217), Bjorklund (1978: hoofdstuk 2) en Hayes (1983: 374).

Een eveneens heel frequent verschijnsel is dat van de synaloefe. Hierbij kunnen twee lettergrepen op één metrische positie terecht komen, met als karakteristieke situatie waarin dit gebeurt de hiatus: twee klinkers onmiddellijk achter elkaar, eventueel gescheiden door een h:

(10) Chaucer: - With muchel glorie and greet solempnytee (The Knight's Tale, 870)
  Chaucer: - Ful many a riche contree hadde he wonne (The Knight's Tale, 864)
  N. Beets: - Of kinderliefde, of iets daaraan gelijk (‘Vrouwengeluk’)
  Boudewijn: - 'k Wil liever door mijn warmte u tot mij noden (‘Aan een vliegje in oktober’)

Het aantal lettergrepen van een versregel kan ook toenemen door een ander verschijnsel: vrouwelijk of slepend rijm, waarbij aan de rechterkant van de versregel een extra, onbeklemtoonde, lettergreep mag verschijnen.

(11) Shakespeare: - Is this the dagger that I see before me (Macbeth 2.1.33)
  Shakespeare: - Laugh at me, make their pastime at my sorrow (Winter's Tale 2.3.24)
  H. Kretzer: - Een ziel van potaard zelfs verstaat het (‘Improvisatie van een Boekzaal-poëet’)

In moderne terminologie spreken we hier van ‘extrametriciteit’ aan de rechterkant van de versregel.

Tot zover dit overzicht van de eigenschappen van de jambische pentameter. Het is verre van uitputtend, maar volstaat als basis voor de bespreking in de volgende sectie van de aard van de Lutgart.

4. De Lutgart als jambisch gedicht

De (zes) regels waarmee de Lutgart begint zijn de volgende:

(12) Nu hebbic u met waren warden 0001
  En deel der viten van Lutgarden  
  Verclart, gi heren ende vrowen  
  Daer ic in mire goeder trowen  
  Gepinet hebbe aI sonder wanc  
  Te houdene al den selven ganc 0006

Elk van deze versregels heeft negen lettergrepen. Dat suggereert sterk een systeem, maar voorlopig nog niet een waarmee we uit de voeten kunnen. Een plausibele dactylische lezing van deze versregels is volstrekt uitgesloten, bijvoorbeeld. Maar een nadere beschouwing leert het volgende. De eerste vier regels eindigen alle op een onbeklemtoonde, extrametrische, lettergreep; en de laatste twee regels bevatten elk een geval van synaloefe. Ook rekening houdend

met het verschil tussen functiewoorden en inhoudswoorden, is daarom een mogelijke scansie van deze zes regels de volgende:

(13) Nu hébbic u met wáren wárden 0001
  En déel der víten van Lutgárden  
  Verclárt, gi héren ende vrówen  
  Daer íc in mire góeder trówen  
  Gepínet hébbe al sónder wánc  
  Te hóudene ál den sélven gánc 0006

Dit suggereert sterk een jambe, een idee dat in elk geval niet wordt tegengesproken als we de volgende zes versregels bekijken, waarin we de eerste acht-lettergrepige regels ontmoeten (het aantal lettergrepen per regel staat er achter gegeven):

(14) In didsche, ende in den selven wegen 0007 (11)
  Te gane, die ic vant geslegen   (9)
  In din latine vore mi.   (8)
  Nu hebbic van der maget vri   (8)
  Geseget hoe si wart geboren   (9)
  Ende oc van Gode sent vercoren 0012 (10)

De regels van acht lettergrepen scanderen weer gemakkelijk jambisch; die van negen doen hetzelfde, met extrametrische lettergrepen; die van tien en elf doen ook hetzelfde, met extrametrische lettergrepen, en met één (0012) of twee (0007) gevallen van synaloefe.4

De informele scansie van deze eerste twaalf versregels van de Lutgart kan iets gepreciseerd worden. De essentie van de jambe moet natuurlijk blijken uit het gedrag van het gedicht ten opzichte van conditie (6), d.w.z. het verband tussen (vermoedelijk) beklemtoonde lettergrepen en even posities in het (vermoedelijk) jambische abstracte schema, dat er voorlopig als volgt uitziet:

 

(15)w s w s w s w s

 

Als we de eerste twaalf regels herbeschouwen, blijkt dat we op de goede weg zijn met de volgende, niet onverwachte en niet implausibele, ‘vuistregels’ met betrekking tot klemtoon:

- alle monosyllabische inhoudswoorden tellen als beklemtoond, en

- in alle meer-syllabische woorden met één volle vocaal (en verder schwas), of het nu functie- of inhoudswoorden zijn, telt die vocaal als beklemtoond.

In alle gevallen correspondeert de hieruit voortvloeiende beklemtoonde vocaal met een even positie, zoals men zelf kan nagaan. De enige woorden met meerdere volle vocalen, die overblijven, zijn Lutgarden in 0002 en latine in 0009. Daar kijken we nu naar.

Het probleem met woorden met meerdere volle vocalen is duidelijk: er zijn meerdere kandidaat-vocalen voor de hoofdklemtoon. Niemand vertelt ons a priori of de hoofdklemtoon vertgenwoordigd wordt door Lutgárden of Lútgarden, door latíne of látine. Opnieuw kunnen we echter met een vuistregel

werken, die onafhankelijk is van de Lutgart, om circulariteit te voorkomen: de hoofdklemtoon ligt op de plaats waar hij volgens de intuïties van de spreker van het Modern Nederlands ligt. In elk geval geeft dat een jambisch resultaat voor deze twee woorden in de versregels waarvan ze deel uit maken. Of om nog twee voorbeelden te geven: beschouw de versregels 3997-4002 in (16).

(16) Alst Got gebiedt, die doet tontfaene; 3997
  Pijnt u met biechten af te dwane  
  Volcomenlic alle uwe sonden  
  Daer gi met sider wordt gebonden  
  Dat gi uwes sinnes wordt so vroet  
  Dat gi wistt evel ende goet; 4002

Hierin komen twee woorden voor van het onderhavige type: tontfaene en volcomenlic, beide morfologisch complexe woorden. Men hoeft niet eens al te veel kennis van de morfologie van het Nederlands te hebben om hier de moderne equivalenten bij te denken, en te verwachten dat de hoofdklemtoon zal liggen op de lettergrepen -fae- en -co-. Die verwachting klopt met hun functioneren in de vermoedelijk jambische versregel. Overigens zal ik natuurlijk in de volgende secties van dit artikel ingaan op de klemtoonregels en het systeem dat ten grondslag ligt aan de hier gehanteerde intuïties.

Met dit in gedachten, bekijken we nu een reeks polysyllabische woorden met meerdere volle vocalen, met betrekking tot hun posities in de versregel. Wat daar typisch wordt gevonden, wordt tamelijk snel duidelijk aan de hand van een van de in de Lutgart frequentst voorkomende woorden: het zelfstandig naamwoord abdesse. Het bevindt zich ondermeer in de volgende regels:

(17) - Tabdessen noch te priorinnen 0367
    Abdisse wart gekoren daer 9751
  - Dat sise abdesse souden maken 0242
    Dat eene abdesse, maget fijn 0427
  - Dat si aldaer abdesse worde 0278
    Dat ic en werde abdesse nit 0351
  - Dat si in enen worde abdesse (x Met rechte en mochte niet gemesse) 0249
    Dat wart gelevert dire abdessen (x Die wilde van gedinkenessen) 4745 (3)5

Het effect dat optreedt in deze versregels is dit: omdat dit zo'n frequent woord is, kan worden gedemonstreerd dat de eerste lettergreep ervan altijd staat op een oneven positie, en - omgekeerd - nooit op een even positie. Maar een conditie dat langere woorden altijd in oneven positie zouden beginnen, is onzin, zoals zometeen geïllustreerd zal worden.

Heel belangrijk is nu om te beseffen dat het hier geconstateerde verschijnsel, het voortdurend ‘twee plaatsen verspringen’ van polysyllabische woorden met meerdere volle vocalen, als zodanig geobserveerd kan worden onafhankelijk van gedachten over klemtoon of over een metrische analyse: het vereist altíjd een verklaring. Maar wat zou die verklaring kunnen zijn? Nu constateren we dat abdesse (volgens onze vuistregel) klemtoon heeft op de tweede lettergreep,

die daarmee zelf in alle even posities van de versregel voorkomt. En omgekeerd: deze beklemtoonde lettergreep staat net zo goed nooit in een oneven positie - alsof het gedicht jambisch is, volgens schema (15) en conditie (6).

Ik geef nog wat andere voorbeelden om hetzelfde punt te illustreren: de zelfstandige naamwoorden gracie, sententie en torment, het bisyllabische bijwoord maschin, (verbogen vormen van) het werkwoord failiren, de frequente plaatsaanduiding Aiwires, en de eigennaam Sybilie. Ik geef nu ook klemtoon aan volgens de gehanteerde vuistregel.

(18) Die grácie, die hem was verleent 0789
  Wat grácie hadde si verkregen 11836
  Die meeste grácie hevet worden 2929
  Die Godes grácie al gereet 6811
  Noch dat die hem die grácie gave 0843
  Die so volmakde grácie hevet 2922
 
- Senténtie heft also gegeven 1871
  Die Gods senténtie, die se schire 1007
  Dat die senténtie was gegeven 12669
  Also Got die sentétie gaf 88566
 
- Torménten omme die sonderen 6983
  Voert te torméntene oc gegeven 7012
  Noch daer en es tormént noch pine 2601 (3)
  Dat hare was en groet tormént 3839
 
- Masschín salikker toe geraden 6134
  Masschín dan hi verleende somen 10402
  Hem welt maschín met selken dingen 6323
  Die si masschín verhoeget hevet 10395
  Al hevet hi masschín gelesen 9042
  Oc hebbedi masschín gelesen 9500
  Al te vergeven, dan masschín 5025
  Ende in meswende. Also maschín 9021
 
- Faillírden ende worden moede 7894
  Alse hem faillíret hir dat lijf 4384
  En sal u dan faillíren niet 4158
  Dat hem die doget oc faillírt 0948
  Alse ons dit leven sal faillíren 4319
 
- T Aiwíres, daer si lange sent 0021
  Aiwíres es die name sijn 5535
  Al tote Aiwíres die nimare 1013
  Omtrent, Aiwíres es sijn name 10171
  Ende al dat se t Aiwíres brachte 0271
  Ende alse doe Aiwíres quam 10227
 
- Sibílie ende ver Lutgart 10611
  Sybílie, sprac Lutgart die fine 1093 (3)
  Aldos Sybílie heft geclaget 10705
  Dat was Sibílie, die ijonfrowe 1199 (3)
  Van Gaies, die Sibílie was 10583
  Wel greijen: eer Sybílie al 11398

In elke reeks voorbeelden is het effect voortdurend hetzelfde: sommige woorden beginnen altijd in oneven positie van de versregel (alle behalve gracie), andere beginnen altijd op een even positie (gracie). Hoe zou dat komen? Weer speelt klemtoon een rol: hoofdklemtonen verschijnen op even posities, en nooit op oneven - of klemtoon nu achteraan, vooraan, of in het midden van het woord ligt.

We kunnen nu ook een conclusie trekken over de naam van de hoofdpersoon van het gedicht. Hoewel we als sprekers van het Modern Nederlands geneigd zouden zijn die met initiële klemtoon als Lúgart uit te spreken (omdat we dat nu eenmaal gewend zijn bij dit soort eigennamen: Bérnard, Rúdolf, etc.), scandeert hij altijd op oneven-even posities.

(19) Lutgart, die magt van groten prise 0198
  Lutgart, mine utvercorne goet 0384
  Lutgarden sijn gegaen in hant 4881
- Mar wet, Lugart, sijt dis gewes 0040
  Alse of Lutgart har moeder ware 3800 (3)
  Al dat Lutgarden it te vromen 3805 (3)
- Nu blivet dan, Lutgart, te Gode 0442
  Do sijt vernam, Lutgart, die vrowe 0806
  Dat provic bi Lutgarden wale 1231
 
- (x Ende oc gewege in dese vart!)  
  Daertoe so mote mi Lutgart 0192
- Hort hir noch wonder van Lutgarden 0897
  (x Hoe si met dosgedanen warden)  

De voor de hand liggende conclusie luidt dat het dus om Lutgárt gaat.

Soms kan, puur vanwege zijn lengte, een woord niet met zijn hoofdklemtoon in alle beschikbare even posities staan. Drielettergrepige woorden met finale hoofdklemtoon staan daarmee nooit in positie 2, dat is logisch. Maar zulke woorden blijken met hun beklemtoonde lettergreep ook niet in positie 3 terecht te kunnen. Enkele voorbeelden (sommige ervan verbogen):

(20) Die losengír, die dese ghile 3178
  Dat gi, fel losengír verwaten 5033
  Nu, segt mi, valsche losengír 5009
 
- Dat sacramént also ontfane 4617
  Ende ons sijn sacramént beval 4628
  Dit es dat werde sacramént 4553
 
- Daer Yolént te hare quam 4301
  Mar gaet u, Yolént, gereeden 3996
  Din armen menschen Yolént 4036
 
- Hoe Ysabéel began verschoeren 6616
  So wart ver Ysabéel geware 6914
  Dat was Lutgart ende Ysabéel 7139

- Tin jugeménte, aldaer sire af 1775 (3)
  Die gheest tin jugeménte wert 1785 (3)
  So wanneer gi u iugemént 4090
 
- Har parlemént die vrowen houden 9414
  Makt uwes parlemént en inde 5058
  Oc dede. Mar dat parlemént 8292
 
- Met paradischer medicinen 7211
  Ende oc dat paradíjs beloken 7860
  Die in dat schone paradíjs 1739

Precies hetzelfde geldt voor vier-lettergrepige woorden met prefinale klemtoon:

(21) Van disciplínen, noch fineren 1122
  Verloet met disciplínen hare 0826
  Met eiseliken disciplinen 0808
 
- En drogenére ende een triwant 3650
  Gehort dis drogenéren quaet 3410
  Die sprake van din drogenére 3091
 
  In karitáten wesen moet 4672
  Die was van karitáten rike 4914
  Daer mi toe dwanc die karitáte 2747
 
- Die marteléren die so sere 7014
  Dat si der marteléren crone 7050
  Woudt wesen Godes martelére 7234
 
- Die prophetíë die es bleven 3151
  Van u die prophecíën spraken 0567
  Gescreven in die prophetíë 6845

Het kan nog strikter. Door de condities op beklemtoonde lettergrepen en extrametrische lettergrepen samen, kan een vier-lettergrepig woord als purgatórie maar twee posities in de versregel innemen:

(22) Mijn purgatórie es gedaen 4277
  Die in dat purgatórie sijn 2935
 
- In deewangélie noch gescreven 3152
  Aldaer men dewangélie las 1061 (3)
 
- Die conciëntie dar si mede 5463
  Dat u die conciëntie late 5810

Met name de positie aan het eind van de versregel ontbreekt dan. Vergelijk hiermee het frequente viersyllabische gebenedíjt, dat door zijn eind-klemtoon beter inpasbaar is:

(23) Gebenedijt, so motti wesen 2619
  Lutgart, gebenedijde maget 9679
  Ende emmermeer gebenedijt 0324

Maar ook tegelijkertijd niet in andere posities voorkomt.

Het is niet goed duidelijk hoe we deze hele reeks aan voorbeelden, in feite hoe we dit consistente verschijnsel anders zouden moeten verklaren dan door te zeggen dan dat de Lutgart een konsekwent jambisch gedicht is. Alle tot op dit moment besproken versregels onderstrepen dit. Dat is dan ook wat ik hier nu verder zal aannemen. Bovendien verwijs ik naar Zonneveld (1992) voor een hele reeks illustraties uit verschijnselen die allemaal tot precies dezelfde conclusie leiden. Ik sluit deze sectie nu af met kort een aantal gevallen van inversie in de Lutgart te bespreken. Beschouw daarvoor de volgende versregels:

(24) Weder si quaet sijn ochte goet 1003
  Tuschen den viant ende hare 1633
  Allen sonderen best te vromen 2815
  Coenlic vermeten, dis dat si 3024
  Seerlic mesbaerende utermaten 3505
  Sonder kalange moten comen 5249
  Over dat arme wivekijn 11355
  Selken message, her messagir 12681
  Boven nature ende iegen sede 14086
  Waren si papen ochte clerke 1451 (3)

Voor zover ik heb kunnen nagaan lijkt inversie typisch voor te komen bij bijwoorden, voornaamwoorden, voorzetsels en hulpwerkwoorden. Als gevallen van omkering aan het begin van een woordgroep middenin een versregel kunnen de volgende voorbeelden gelden:

(25) Met slagen groet sonder getal 1131
  Die bat over die vrowe goet 4517
  Die si over die nonne dede 9698
  Dat si dar horde onder die silen 10477

Tweemaal inversie in een versregel komt voor met waren:

(26) Waren si arm, waren, si rike 7658

Merk op dat de voor inversie in aanmerking komende woorden ook steeds van een bepaalde fonologisch vorm zijn: ze eindigen op schwa-consonant. Waarom dat zo is, is niet onmiddellijk duidelijk, maar het betekent wel dat het (natuurlijk zeer frequente) voegwoord ende niet aan inversie kan meedoen, net zo min als ochte, beide, alse, het voorzetsel tote, enz. Voor een verdere uitvoerige bespreking hiervan verwijs ik naar Zonneveld (1992).

Naast deze groep woorden is een tweede bron van inversie de woordgroep van zelfstandig naamwoord en eigennaam, waarvan dan de eerste een bepaald soort ‘maatschappelijke functie’ aanduidt:

(27) Bruder Damaes van Bellenghem 11765
  Koninc Philips van Vrankerike 12516
  Vrowen Sybilien oc verlijt 2672 (3)
- Die goeden man, bruder Symoene 3281
  Genant was hi bruder Jordaen 0232 (3)

Tot zover de bespreking van de evidentie voor het jambische karakter van de Lutgart.

5. Woordklemtoon in het Modern Nederlands

In de laatste tien jaar zijn specifieke, metrische, studies over Nederlandse klemtoon verschenen van de hand van de volgende auteurs: Neijt & Zonneveld (1982), Van der Hulst (1984), Kager (1985), Kager, Visch & Zonneveld (1987), Van der Hulst & Van Lit (1987), en Langeweg (1988). In de meest recente studies, d.w.z. Kager & Zonneveld (1986), Lahiri & Koreman (1988), Kager (1989), Trommelen & Zonneveld (1989, 1990, 1991), en Van der Hulst (1991), bestaat er een ruwe consensus die er op neer komt dat de volgende analyse de optimale benadert.

Een van de belangrijkste basis-aannames is, dat er een doorslaggevende rol wordt gespeeld door lettergreepstructuur, en met name door de ‘zwaarte’ van de lettergrepen van een gegeven woord. Dit idee gaat in feite terug op Evers & Huybregts (1975), die - werkend in het kader van Chomsky & Halle (1968) - weliswaar de lettergreep niet in hun theoretische vocabulaire hadden, maar toch, in moderne termen, argumenteerden dat karakteristieke taalfeiten zoals die (29) laten zien dat:

(28)de hoofdklemtoon in Nederlandse woorden
- ligt in een domein dat maximaal de laatste drie lettergrepen beslaat; en
- daarbinnen afhankelijk is van lettergreepstructuur, met name van de vraag of een lettergreep ‘open‘ is of ‘gesloten’.

(29) strú-ma pás-la lá-os
  ós-lo zóm-bie mús-tang
  som-bré-ro em-bár-go e-lék-tron
  ges-tá-po a-gén-da ál-co-hol
  hi-a-wá-tha es-pe-rán-to ál-ba-tros
  pa-no-rá-ma ga-ri-bál-di je-rú-za-lem
  des-pe-rá-do ro-do-dén-dron me-tró-po-lis

Het drielettergreep-domein heeft het Nederlands gemeen met een reeks andere talen, waaronder het Latijn en het Engels. Erbinnen is de toekenning van klemtoon aan de woorden in (29) op de volgende manier afhankelijk van lettergreep-structuur:

(30)- als de laatste leitergreep ‘open’ is (eindigt op een klinker), is hoofdklemtoon prefinaal;
- als de laatste lettergreep gesloten is (eindigt op een medeklinker), zijn er twee subtypen: (i) hoofdklemtoon is prefinaal als die prefinale lettergreep gesloten is, en (ii) hoofdklemtoon is pre-prefinaal als de prefinale lettergreep open is.

Als generalizatie kunnen we zeggen dat het systeem zogenaamd ‘kwantiteitsgevoelig’ is (een eigenschap die het Nederlands weer gemeen heeft met een reeks andere talen), met open lettergrepen als zwak, en gesloten als sterk. We kunnen kwantiteitsgevoeligheid ook negatief formuleren: woorden van het type ál-co-hol bestaan wél, woorden van het type *ém-bar-go niet.

Een bizonderheid van het Nederlandse klemtoonsysteem is het feit dat zog. ‘superzware’ lettergrepen (-VVC of -VCC) alleen voorkomen in de laatste lettergreep-positie van het woord, en daar dan ook meteen klemtoon hebben. Zie de volgende voorbeelden:

(31) kom-búis tri-ómf le-di-kánt
  vul-káan kam-pi-óen ma-ni-fést
  au-gúrk pa-ra-síet de-o-do-ránt
  tri-ómf lo-co-mo-tíef mak-si-mi-li-áan

Tot slot zijn een aantal onregelmatige patronen nog de moeite van het bespreken waard. Finale klemtoon op VC- en VV-rijmen is uitzonderlijk, en komt voor in voorbeelden als de volgende:

(32) bor-dés pa-ra-sól me-nú pa-ra-plú
  ta-bák mi-na-rét co-píe cho-co-lé

Prefinale klemtoon is uitzonderlijk in woorden van het alcohol-type (laatste gesloten, voorlaatste open), en pre-prefinale klemtoon in woorden van het sombrero-type (beide laatsten open):

(33) se-má-rang cá-na-da
  za-cha-rí-as pa-ra-má-ri-bo

Voor analyses van dergelijke uitzonderlijke woorden wordt de lezer verwezen naar Trommelen & Zonneveld (1991), en Trommelen (1991). Met dit overzicht van Nederlandse woordklemtoon als achtergrond, verplaatsen wij ons nu naar de 13e eeuw.

6. Woordklemtoon in de Lutgart

We weten dat de Lutgart een systematisch jambisch gedicht is: dat is het resultaat van sectie 4. Met die kennis kunnen we in principe van elk erin voorkomend woord de plaats van de hoofdklemtoon bepalen, of er op z'n minst een beredeneerde gooi naar doen. Verder hebben we in sectie 5 een indruk gekregen van het klemtoonsysteem van het Modern Nederlands: het gaat om een kwantiteitsgevoelige taal, met in zijn woordenschat hoofdklemtoon binnen een drielettergrepig domein aan de rechterkant. We kunnen er dus nu toe overgaan om te proberen het woordklemtoonsyteem van de Lutgart na te gaan, en het resultaat te vergelijken met dat van ons taalstadium. Deze sectie behandelt dus de kern van het in de titel beloofde onderwerp. Om het verhaal overzichtelijk te houden, maak ik een indeling in drie woordklassen: woorden die eindigen op een open

lettergreep, die eindigen op een gesloten lettergreep (-VC), en die eindigen op een superzware lettergreep.

6.1. Finale open lettergrepen

Het Modern Nederlands kent drie hoofdklemtoonplaatsen voor woorden die eindigen op een open lettergreep: pijáma, cánada en chocolá. De eerste hiervan is regelmatig, de beide andere zijn onregelmatig.

In de Lutgart komen heel veel woorden voor die eindigen op een -ie, met prefinale klemtoon. Een selectie hieruit is die in (34); het aantal lettergrepen loopt op. Het enige woord in deze groep met een andere finale klinker dan -ie is Osanna, overigens een vrouwennaam.

(34) 2: Hi motu geven grácie groet 1520
    Die quéstie wesen gessolvert 1947 (3)
    Want cort die spácie was daer toe 6415
    Al sonder glávie ende swert 7078
    Van wapene ende pássie dogen 7063
    Al sonder spécie ende crut 7690
    Dat gi die glórie van daer boven 13916
  3: Die Gods senténtie, die se schire 1007
    Want hare inténcie es so goet 5588
    Remédie ende boete vant 6908
    Op die matérie so verswart 7887
    Daer hi collácie hebben soude 8194
    Hem die confúsie die hi droch 8309
    Proféssie don, so wetti wale 2779 (3)
  4: Int purgatórie armen sere 1889
    In deewangélie noch geschreven 3152
    Die abstinéntie, die gemeene 9454
    Die live compensátie doet 4141 (3)
  5: Ymaginátie mochte toegen 0182 (3)
    Experiéntie doet verstaen 2007 (3)
  - Osánna was die name mijn 11950

Onder de woorden eindigend op een open lettergreep komt ook eindklemtoon voor, zij het in veel schaarsere voorbeelden:

(35) - Versta, die closter van Foiní 0970
    Was hi baillú in beiden landen 8543
    Dat meester Yacob van Vitrí 0830 (3)

Dat zijn er dus niet veel, en dan ook nog eens met twee Franse plaatsnamen er onder. Daarbij moet dan ook wel het volgende vermeld worden: woorden die we als equivalenten kunnen beschouwen van Modern Nederlandse op -íe (of -íj), scanderen in de Lutgart alsof ze eindigen op -íë, zie (36); hiertoe behoort ook de naam Maríë:

(36) - Dat was Marië van Oignijs   2881
    In dese abdíë was hir voren   12165
    Van hen die letaníë las   4969
    Die salmodíë van den tide   5998
    Die profecíë van der maget   4783 (3)
  - Die van Oignijs sprac ver Maríë   4266 (3)
      (x prophetíë)  
    Die van Andene ver Maríë   5620 (3)
      (x dabdíë)  

Beschouw tenslotte de drie volgende gevallen:

(37) - Gepassijt wart in Golgatha   4552
      (...dis vriëndags darna)  
    Die wilen Josuë din dach (x...wederkiren mach)   14084
    Ende oc din Ave Maria   4220
      ( x...din Pater Noster na)  

De eerste twee zijn de enige voorbeelden die in deze sectie in aanmerking komen voor pre-prefinale klemtoon, op grond van onze kennis van het Modern Nederlands. Maar merk op wat hier aan de hand is: door de aard van de Lutgart als jambisch gedicht, kunnen we in feite geen keuze maken tussen finale of pre-prefinale klemtoon voor deze woorden. Als een bepaalde mate van finale bij-klemtoon voldoende is om een woord in een versregel in rijm-positie te kunnen zetten, zou Golgatha pre-prefinale klemtoon kunnen hebben. Een verschijnsel dat er op wijst dat zoiets in de Lutgart is toegestaan, is het voorkomen van het suffix -heit in versregels als de volgende:

(38) - Die vríheit van der Godes kerten   0496
    Daer es die wáerheit hem gereet   9040
  - Die reinechheit cusch ende fijn   2414
    Warbi die grote simpelheit   3138
      (x...ende onderschedechheit)  
    Ende om die grote werdechheit   1838
      (x...grote auctoriteit)  

De eerste twee versregels laten zien dat het suffix als zodanig onbeklemtoond moet zijn; de andere drie dat het waarschijnlijk een bepaalde mate van ritmische bijklemtoon had of kon hebben. Wat daarnaast nog voor pleit voor pre-prefinale klemtoon in (37), is dat finale klemtoon zo verschrikkelijk schaars is, en tot nu toe beperkt tot het ene woord baillu en twee Franse toponiemen, waarbij ook geldt dat alle drie deze laatste woorden slechts bisyllabisch zijn. Voor Josuë geldt hetzelfde verhaal als voor Golgotha, aannemende dat de laatste klinker ‘vol’ is, en niet een schwa. Het (door een stricte jambische interpretatie) gesuggereerde klemtoonpatroon voor Maria is merkwaardig (juist niet prefinaal), maar misschien wordt het verloop van de jambe hier beïnvloed door het feit dat een titel wordt geciteerd - dus misschien is klemtoon wél prefinaal.

6.2. Finale gesloten lettergrepen

We hebben gezien dat in het Modern Nederlands ook hier drie patronen voorkomen, vertegenwoordigd door álcohol, parasól, en semárang. Het eerste is regelmatig, het tweede onregelmatig, het derde zeer uitzonderlijk. Het beeld in de Lutgart is het volgende.

Allereerst moet geconstateerd worden dat woorden op -VC veel schaarser zijn dan die op -VV. De bisyllabische zijn de volgende:

(39) - Dan te Monstrís die nonnen plagen   3838
    Al din procés van derre dinc   5947
    Heft dant Thomás die predekare   0676 (3)
    Dat Ysabeel herna walóp (x...te wekkene op)   7157
    Nu laetten houden sijn rabát   8993
      (x..hem seggen mat)  
    Der hogster een dat was Davíd   11699
      (x...hi dichtte dit)  
    Gekorrigeert die sware excés   2911 (3)
      (x...geseget es)  
vs. - Hit meester Yácob van Vitri   0752

Bij de meer-syllabische doet zich weer de situatie voor dat de keus tussen finale en pre-prefinale klemtoon niet te maken is. Slechts één woord heeft (net als in het Modern Nederlands) aantoonbaar prefinale klemtoon: Zacharías.7

(40) - En entremes gegeven mi   6538
    Te Nazareth, te Betlehem   0302 (3)
      (x...van Iherusalem)  
    Stant op, Iherusalem, stant op   6863
    U geven quade Belsebuc   3232
      (x...ende ongeluc)  
    Dat eselkijn daer Balaäm   14087
      (x...gereden quam)  
  - Dat Zacharias wilen sprac   3147
  - Dat het die ingel Gabriël   3095
    Ware emmer, ochte Raphael   3096

Enigszins ingenieus zou men kunnen denken dat het laatste rijmpaar duidt op pre-prefinale klemtoon. Immers, onder eind-klemtoon zouden twee identieke lettergrepen op elkaar rijmen, en dat is tegen een algemene conditie voor rijmend vers in, die ook voor de Lutgart geldt.8 Maar merk op dat de twee lettergrepen -el in werkelijkheid waarschijnlijk niet identiek zijn: als hier gebeurt wat natuurlijk is, dan heeft de eerste een ingevoegde ‘glide’ ([-i-(j)el]) en de tweede niet ([-a-el]). Daarna is er niets meer over klemtoon te zeggen.

Een speciale groep vormen de, relatief frequente, woorden eindigend op -on: ze scanderen met eindklemtoon als ze bisyllabisch zijn, zoals in de relevante regels in (41a). Maar dit rijm is waarschijnlijk superzwaar (d.w.z., heeft een lange klinker), zoals de rijm-paren in (41b) laten zien. De variant don voor

doen, die soms als rijmwoord gebruikt wordt (41c), is een voorbeeld van een verschijnsel dat vaker optreedt, waarbij (voor sommige woorden) een enkel spellingssymbool een lange klinker kan representeren (cf. Van Veerdeghem, p. lxii).

(41) (a) Dat okison, ende achter stite   5436
    En vision schone ende waer   9289
    Wildi dat portion behouden   11314
    Gelijc dat Salomon, die vroede   11602
    Ende doe pardón van haren sonden   12637
    Barón, noch ander hoge man   1549 (3)
    Van Barbenchon hem heeft begeven   1711 (3)
  (b) Vercrigen nit noch dat pardón   1857
      (x...andren lieden doen)  
    Alsonder beide en orison   3522
      (x...began si doen)  
    Ende alse comet dat saisón   12722
      (x...dat wi mesdoen)  
  (c) Din closter al, hit dant Symón   0973
      (x...om wale don)  
    Der doet, die u na dit saison   3979
      (x...leven don)  
    Nu laett mi dan op din bandón   5053
      (x...van henen don)  
    Beworpen lise en okison   9365
      (x...vercrigen don)  
    Met staden hem en cort sermón   10864
      (x...neder omme don)  
    Bescriven over vision   0970
      (x...die ons don)  
    Her Boudewijn van Barbenchon   1692 (3)
      (x...bederve don)  
    Alsic hantere en orison   1876 (3)
      (x...dat salic don)  

Vergelijk ook de variant (...gesproken dit) sermóen, die rijmt op (...beijagen ende) loen (2827/8).

6.3. Finale superzware lettergrepen

Als we deze klasse woorden indelen in -VCC en -VVC, dan zijn de observaties met betrekking tot de eerste sub-groep betrekkelijk eenvoudig: (i) het overgrote deel eindigt op -(m)ent, en (ii) alle bisyllabische woorden scanderen met eindklemtoon, behalve het adjectief tatolf ‘sukkelig’. Gerangschikt naar hoeveelheid lettergrepen, gaat het om voorbeelden als die in (42).

(42) - Dis alt convént hadde it tebat 0703
    Nutt een pulmént met uwen broede 2773
    En dir prosént van groten prise 2888
    Socórs an hem van derre saken 4665
    Die hem consént van herten gevet 9160

  So quam Resplént, ende altemale 9855
  Behoert noch in tormént tesine 0904 (3)
vs. Die was so tátolf ende ris 3359
- Ende daer dat sacrament ontfinc 4544
  Oc es selc paiment gegeven 4721
  Dat iugement houdic gestade 8347
  Dat fondement van haren sinnen 8900
  En argument, ic saeltu toegen 0163 (3)
- En vrai experiment gegeven 5562
  Jncontinent ende al te rive 14117
  Mijn abanoijement, mijn wenschen 2081 (3)

Natuurlijk kunnen we strict genomen niets zeggen over de klemtoon van woorden met meer dan twee lettergrepen, maar gegeven het gedrag van, en de vormovereenkomst met, de twee-lettergrepige, is het onwaarschijnlijk dat ze geen eindklemtoon hebben.

Dan het gedrag van de superzware -VVC lettergreep. Ook hier heerst eindklemtoon (al maakt de spellingsconventie dat lange klinkers met één symbool kunnen worden weergegeven, de zaken soms minder inzichtelijk). Weer enkele voorbeelden.

(43) - Aldat solás van erterike 7457
    Mijn her Thiméer die riddere hit 8533
    In dat parlóer gegangen quamen 8690
    Ende ic u din tresóer ontpluke 11318
    Alse een salút daer was gedaen 11732
    Bruder Damáes van Bellenghem 11765
    In har reclús aldaer si lach 13217
    Noch een juéel, dat hare es b;even 0128 (3)
    Bruder Iordáen, dis wi gewagen 0386 (3)
    Was din prióer, mar van der dinge 1794 (3)
  - Dat prioraet dat mi verwoch 0348
    Schone, amoreus ende achemant 3604
    Gods messagir mi noemen soude 5625
    Ver Ysabeel genamet was 6470
    Noch fisicien noch ander man 6487
    Din cordelir din ijongen man 12206
    So speciael, ende oc met trowen 13416
    Hoe dat hi confessoer te sine 13499
    Die kapellaen t Aiwires was 1684 (3)

Voorbeelden met spellings-ij (of -ei) zijn de volgende:

(44) - In dat porpríjs van din lichame 2831
    Die nu abíjt t Aiwires dragen 2939
    In dat latíjn, seggict u voert 3057
    Dis dages sijn hostéil genomen 6381
    Welt hebben har delíjt gemeene 12980
    Mar ic kaitíjf hoe salic dorren 3267 (3)
  - Die Jacobijn, die here mar 3690
    Ende oc dat paradijs beloken 7860
    Die digniteit, daer si tevoren 4987 (3)

- Op sine grote auctoriteit   1837
    (x...grote werdechheit)  
  Te virne van der triniteit   3349 (3)
    (x...gods drievoldechheit)  

Tot deze groep behoort een hele reeks werkwoorden op -eer, hoewel de vormen daarvan nooit onverbogen zijn:

(45) - Got, die jugéert die werelt al 0614 (3)
    Regnéert, dar na so salic u 3330 (3)
  - U conformeert, want di hem schamet 11608
    Ochte inpetreert met cleenre haven 4433 (3)

De volgende woorden, tenslotte, hebben (waarschijnlijk) een finaal -VVCC cluster, met eindklemtoon:

(46) - Die was convéers van Haffelghem   8202
    Alse een tempéest met groter vart   1431 (3)
    Oc soude hanteren die musárt   12307
      (x...algader met verclart)  

7. Conclusies

Het bovenstaande is verre van het volledige beeld van de klemtoon-verschijnselen die kunnen worden afgeleid uit de fascinerende Lutgart. Een van de belangrijkste onderwerpen die niet zijn aangesneden, is het klemtoongedrag van de schwa. Deze wordt in de analyse van het Modern Nederlands van Kager & Zonneveld (1986) geanalyseerd als een ‘klemtoonaantrekker’ van woordklemtoon, in die zin dat hij altijd graag hoofdklemtoon onmiddellijk voor zich wil hebben. Daarvoor lijkt ook in de Lutgart evidentie te zijn, maar de analyse ervan is niet altijd even duidelijk. Een kleine indicatie geeft het gedrag van ‘pseudosamenstellingen’ als ijonfrowe, lichame, nimare en ambacht(e), vergeleken met kerkhof:

(47) - Opt kerkhof an dat godeshuus 12936
  - Mettin ijonfrowe int gevoch 0709
    Began hi din lichame stoken 3392
    Daerbinnen die nimare ginc 3106
  - Dat sal u ambacht wesen daer 4060
    Van din ambachte, van gebeden 1730 (3)

Voor een poging wat orde in deze zaken te scheppen, verwijs ik naar het laatste deel van Zonneveld (1992), en Tavlinskaja (1976: 53vv.). Andere onderwerpen zijn de invloed van affigering op klemtoontoekenning, zoals in het Modern Nederlands tot uiting komt in het verschil tussen Klasse I affigering (klemtoongevoelig) en Klasse II (klemtoonneutraal); het verschijnsel ‘klemtoonaantrekking’ door suffixen als -ig en -lijk; klemtoon in samenstellingen; ritmische klemtoon, zoals in (...bruder, heet) Symón vs. Symon Pharisewe, etc. Een behandeling van al deze zaken zou de inhoud van dit artikel ruimschoots heb-

ben verdubbeld; de geïnteresseerde kan ze terugvinden in Zonneveld (1992).

Ook met betrekking tot woordklemtoon, het specifieke onderwerp van dit artikel, is er natuurlijk nog meer te zeggen dan in dit artikel staat. Hoewel soms eigennamen en toponiemen zijn opgenomen, is dat niet systematisch gebeurd, omdat ze nogal eens klemtoonwisseling lijken toe te staan: Máchtelt vs. Machtélt, en Brábant vs. Brabánt, bijv. Wanneer dat gebeurt, en waarom, is (nog) niet onderzocht.

Strikt genomen kan er over twee globale eigenschappen van Modern Nederlandse woordklemtoon, het drielettergreep-domein en de kwantiteitsgevoeligheid, geen uitspraak worden gedaan voor het Nederlands van de Lutgart. Voor beide gebieden is ondubbelzinnige informatie over woorden langer dan twee lettergrepen, en pre-prefinale klemtoon daarin, essentieel, en die kan nu eenmaal niet uit een jambisch gedicht gehaald worden.

Niettemin kan er uit het bovenstaande een algemeen beeld worden afgeleid voor het klemtoonsysteem van het - in de Lutgart gebruikte - 13e eeuwse Nederlands. Het ongemarkeerde klemtoonpatroon bij finale open lettergrepen is prefinaal. Het klemtoonpatroon bij superzware finale lettergrepen is finale klemtoon. Bij finale -VC wordt een conclusie bemoeilijkt door schaarse data, maar in bisyllabische woorden is er een neiging naar finale klemtoon (het gaat dan om 4 niet-eigennamen, waarvan de Modern Nederlandse equivalenten ook alle 4 eindklemtoon hebben);9 over meer-syllabische woorden van dit type kan moeilijk een uitspraak worden gedaan. Toch: mocht een woord van het type Golgatha (zie (37)) inderdaad pre-prefinale klemtoon hebben (en er zijn overwegingen gegeven om dat te denken), dan zou dat, samen met de absentie van het klemtoonpatroon*séntentie (zie (34)), voldoende zijn om zowel het drielettergreep-domein als de kwantiteitsgevoeligheid van dit stadium van het Nederlands vast te stellen. Vandaar, met alle gemelde voorbehouden: er is niet zoveel veranderd in 700 jaar.

Bibliografie

Besten, A.C. den (1983) Wilhelmus van Nassauwe. Het gedicht en zijn dichter. Leiden, dis. UvA.
Bjorklund, B. (1978) A Study in Comparative Prosody: English and German lambic Pentameter Akademischer Verlag Hans-Dieter Heinz, Stuttgart.
Buuren, A.M.J. van (1983a) Lutgart van Tongeren. In R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.), Andere Structuren, Andere Heiligen. H&S, Utrecht, p. 115-132.
Buuren, A.M.J. van (1983b) Geestelijke Letterkunde. In A.M.J. van Buuren, H. van Dijk, W.P. Gerritsen en O.S.H. Lie (red.). Hoofdproblemen van de Middelnederlandse Letterkunde, Instituut de Vooys, Utrecht.
Chomsky, N. and M. Halle (1968) The Sound Pattern of English. Harper and Row, New York.
Duyse, P. van (1854) Verhandeling over den Nederlandschen Versbouw, Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage.
Evers, A. en R. Huybregts (1975) The cycle in Dutch: its relevance to the theory of grammar. In A. Kraak (ed.), Linguistics in the Netherlands 1972-1973, Van Gorcum, Assen, p. 25-33.
Franck, J. en J. Verdam (1898) Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten, Wolters, Groningen.
Gaarenstroom, J.H. (1897) De Klemtoon in de Nederlandsche Taal, Culemborg.
Gerritsen, W.P. (1985a) Waar heeft Willem van Afflighem zijn jamben vandaan? In J. Nijen Twilhaar, N. Pak en F. Weerman (red.), Liber Amicorum Jules van Oostrom, Vooys 4 (extra), p. 26-27.
Gerritsen, W.P. (1985b) Coornhert and Boethius. A Side-Light on the Genesis of Dutch Renaissance Verse. In: D.H. Green and L.P. Johnson (eds.), From Wolfram and Petrarch to Goethe and Grass, Studies in Literature in Honour of Leonard Forster. Dieter Wuttke, Baden-Baden. p. 307-322.
Gysseling, M. (1985) Corpus van Middelnederlandse Teksten (Tot en met het Jaar 1300), Reeks II: Literaire Handschriften, Deel 5, Sente Lutgart. Martinus Nijhoff, Leiden.
Halle, M. and S.J. Keyser (1966) Chaucer and the Study of Prosody. College English 28, p. 187-219.
Halle, M., and J.-R. Vergnaud (1987) An Essay on Stress, MIT Press, Cambridge, Mass.
Hammond, M. (1991) Poetic Meter and the Arboreal Grid. Language 67, p. 240-259.
Hayes, B. (1980) A Metrical Theory of Stress Rules. MIT, Ph.D. diss.
Hayes, B. (1983) A Grid-based Theory of English Meter. Linguistic Inquiry 14, p. 357-394.
Hayes, B. (1989) The Prosodic Hierarchy in Meter. In P. Kiparsky and G. Youmans (eds.), Rhythm and Meter, Academic Press, San Diego, p. 201-260.
Hendrix, G. (1978) Primitive Versions of Thomas of Cantimpré's Vita Lutgardis. Citeaux 29, p. 153-206.
Hendrix, G. (1979) Het Middelnederlandse prozafragment van de Vita Lutgardis. Ons Geestelijk Erf 53, p. 421-28.
Hulst, H. van der (1984) Syllable Structure and Stress in Dutch, Foris, Dordrecht.
Hulst, H. van der (1991) The Book of Stress, Ms., University of Leiden.
Hulst, H. van der, en J. van Lit (1987) Lettergreepstructuur. Glot 10, p. 165-196.
Kager, R. (1985) Cycliciteit, klemtoon en HGI, Spektator 14, p. 326-331.
Kager, R. (1989) Stress and Destressing in English and Dutch. Foris, Dordrecht.
Kager, R., E. Visch en W. Zonneveld (1987) Nederlandse Woordklemtoon (Hoofdklemtoon, bijklemtoon, reductie, voeten). Glot 10, p. 197-226.
Kager, R. en W. Zonneveld (1986) Schwa, Syllables and Extrametricality in Dutch. The Linguistic Review 5, p. 197-221.
Kallen, M. van der (1938) Een Grammaticaal en Rhythmisch Onderzoek van Hadewijchs Poezie. Cedo, Den Haag.
Kiparsky, P. (1975) Stress, Syntax and Meter. Language 51, p. 576-616.
Kiparsky, P. (1977) The Rhythmic Structure of English Verse. Linguistic Inquiry 8, p. 189-247.
Kiparsky, P. (1991) Catalexis. Unpubl. paper, Stanford University and Wissenschaftskolleg zu Berlin.
Knuvelder, G.P.M. (1970) Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde, Deel 1, Malmberg, Den Bosch.
Kossmann, Fr. (1922) Nederlandsch Versrhythme. De Versbouwtheorieën in Nederland en de Rhythmische Grondslag van het Nederlandsche Vers. Martinus Nijhoff, 's Gravenhage.
Lahiri, A., and J. Koreman (1988) Syllable Weight and Quantity in Dutch. In H. Borer (ed.), West Coast Conference on Formal Linguistics 1988, Stanford Linguistics Association, Stanford, Cal., p. 217-228.
Langeweg, S. (1988) The Stress System of Dutch, Proefschrift, R.U. Leiden.
Mierlo, J. van (1935) Willem van Afflighem en Het Leven van Jesus en het Leven van Sinte Lutgart. Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, Augustus 1935.
Neyt, A. en W. Zonneveld (1982) Metrische Fonologie - de representatie van klemtoon in Nederlandse monomorfematische woorden. De Nieuwe Taalgids 75, p. 527-547.
Nouveau, D. (1992) Catalexis and Extrametricality in Dutch Word Stress. Presented in the Phonology Section of the Tromsö Comparative Linguistics Conference.
Prince, A. (1983) Relating to the Grid. Linguistic Inquiry 14, p. 19-100.
Prince, A. (1989) Metrical Forms. In P. Kiparsky and G. Youmans (eds.), Rhythm and Meter, Academic Press, San Diego, p. 45-80.
Stracke, D.A. (1937) Proza-fragment van S. Lutgart's Leven. Ons Geestelijk Erf 11, p. 281-299.
Tavlinskaja, M. (1976) English Verse; Theory and History. Mouton, The Hague.
Trommelen, M. (1983) The Syllable in Dutch. Foris, Dordrecht.
Trommelen, M. (1991) Dutch word stress assignment: extrametricality and feet. In T.F. Shannon and J.P. Snapper (eds.), The Berkeley Conference on Dutch Linguistics: Issues and Controversies. Old and New. University Press of America, Lanham, Cal., p. 157-173.
Trommelen, M., en W. Zonneveld (1989) Klemtoon en Metrische Fonologie. Coutinho, Muiderberg.
Trommelen, M., and W. Zonneveld (1990) Stress in English and Dutch: a comparison. Dutch Working Papers in English Language and Linguistics 17, Rijksuniversiteit Leiden.
Trommelen, M., and W. Zonneveld (1991) Word Stress in Dutch, Main Stress, Secondary Stress and Reduction. Eurotyp Working Papers 9 # 1, Programme in Language Typology, European Science Foundation, Strassbourg.
Veerdeghem, F. van (1899) Leven van Sinte Lutgart, tweede en derde boek. Naar een Kopenhaags Handschrift. E.J. Brill, Leiden, 1899.
Verdam, J. (1906) Het Tübingsche Handschrift van Ons Heren Passie. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 25, p. 190-242.
Zieleman, G.C. (1987) De Versifikatie van de ‘Limburgse Aiol’ en ‘Van Sente Lutgait’. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 103, p. 81-118.
Zonneveld, W. (1992) Van Afflighem en Chaucer: Het Leven van Sinte Lutgart als jambisch gedicht. Ruygh-Bewerp XVII, R.U. Utrecht.

 

Wim Zonneveld

Rijks Universiteit Utrecht

Vakgroep Linguistiek

De Krans 10 (binnenstad)

3512 JK Utrecht


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde