Spektator. Jaargang 21

[p. 137]

Deverbaal -er als polyseem suffix^*
Johan de Caluwe

0. Inleiding

Het substantiefvormende suffix -er hecht zich aan verschillende basissen, waaronder substantieven (wetenschapper, schipper), werkwoorden (loper, arbeider), telwoorden (tiener, Tachtigers), combinaties van telwoord + substantief (driemaster, tientonner), combinaties van substantief + werkwoord (werknemer, golfbreker), en heel soms zelfs adjectieven (vrijwilliger, misdadiger).

We proberen in wat volgt de semantiek van deverbativa op -er in kaart te brengen.¹ De semantiek van deverbaal -er is in het voorbije decennium wel al in verschillende bijdragen uitvoerig aan de orde gesteld, maar geen enkele beschrijving annex verklaring lijkt ons overtuigend genoeg, en daarom proberen we een alternatief pad te bewandelen.

In het eerste deel van deze bijdrage geven we kort een overzicht van de mogelijke betekenissen van -er-deverbativa, en schetsen we vervolgens hoe Booij (1986), Van Langendonck (1988), en Taeldeman (1990) geprobeerd hebben die semantiek te verklaren. In het tweede deel wordt een alternatieve hypothese uitgewerkt.

* Met dank aan Johan Taeldeman en Willy Vandeweghe voor de verhelderende gesprekken over de polysemie van -er. Ik heb ook mijn voordeel kunnen doen met de constructieve commentaar van verschillende deelnemers aan de Morfologiedagen '91 in Gent.

1 Het suffix heeft weliswaar twee allomorfen - -der na vocaal + /r/ (huurder) en -aar na sjwa + l/n/r (smokkelaar, tekenaar, zeveraar) - maar gemakshalve zullen we altijd over het suffix ‘-er’ spreken, zonder daarbij dus telkens zijn allomorfen te noemen. Over de verhouding tussen -er en zijn allomorfen, -aar in het bijzonder, zie de ANS (1984: 85-86) en Van den Toorn (1988).

1. De polysemie van -er-deverbativa: een beknopte status quaestionis

-Er-deverbatieven kunnen (o.a.) de volgende ‘rollen’ benoemen:

AGENS

persoonlijk: arbeider, loper, versierder, speler, smokkelaar

onpersoonlijk: golfbreker, borstelhouder, wijzer, zelfontspanner

INSTRUMENT

materieel:^2 blikopener, kurketrekker, grijper, gieter

materiaal: waterverzachter, ontkalker, ontstopper, mierenverdelger

2 Met Instrument-materieel wordt verwezen naar werktuigen/machines/apparaten waarmee een handeling wordt uitgevoerd, i.t.t. Instrument-materiaal, dat van toepassing is op stoffen die bij een bepaalde activiteit worden ge/verbruikt. Zie bijvoorbeeld Taeldeman (1990) over het belang van dat onderscheid voor de studie van de semantiek van woordvormingsregels.

[p. 138]

THEMA:

daler/stijger [aandeel op de beurs, voetbalploeg, plaat in de hitparade, enz.], uitloper [van een plant bijv.], meevaller, laatbloeier

PATIENS:

bijsluiter, aanrader, overgooier, onderlegger

1.1. Booij (1986)

Volgens Booij is deverbaal -er een polyseem suffix, en geen polyfunctioneel suffix. Polyfunctionaliteit van deverbaal -er, zoals verdedigd door Moortgat & Van Der Hulst (1981), zou inhouden dat met elke betekeniscategorie van deverbale -er-nomina (Agens, Instrument, enz.) een apart morfologisch procédé correspondeert. -Er zou volgens die visie dus betrokken zijn bij verschillende regels voor de vorming van deverbatieve nomina. Booij maakt aannemelijk dat er niet meer dan één WVR is waarmee -er-deverbatieven worden gevormd, en dat bijgevolg de betekenisvariatie van de output als polysemie moet worden begrepen.

Ter verklaring van die polysemie bouwt Booij een syntactische en een semantische argumentatie op.

Syntactisch

Traditionally, Dutch deverbal nouns in -er - and the same holds for the analogous word type in English and German - are called agent nouns (nomina agentis). However, it is more adequate to call them subject names, because the basic effect of the suffix -er is that it binds whatever ø-role is linked to the subject position of the base verb. (Booij 1986: 507)

Booij noemt -er-deverbatieven dus subjectnamen, omdat ze worden gebruikt ter benoeming van die rollen die de subjectpositie bezetten ten opzichte van het basiswerkwoord. Op die manier zijn de Agens- en Thema-voorbeelden te verklaren:

De mans arbeidt → arbeider (Subject - Agens)

Het aandeels stijgt → stijger (Subject - Thema)

Semantisch

De Instrument-betekenis van -er-deverbatieven zou het eindresultaat zijn van een semantisch extensieproces vanuit de Agens-betekenis, volgens het volgende schema:

Personal Agent > Impersonal Agent > Instrument

-Er zou dus geleidelijk ook in gebruik gekomen zijn ter benoeming van niet-menselijke, zelfs niet-levende dingen waar een werking van uitgaat.

Dit schema zou bijvoorbeeld de drie betekenissen van zender verklaren:

[p. 139]

1)	persoon die zendt (Personal Agent);
2)	radio-/tv-station (Impersonal Agent);
3)	toestel waarmee iets kan worden uitgezonden (Instrument).

Booij kan de Patiens-namen (bijsluiter enz.) - ‘Logical-Object’ names zoals hij ze noemt - niet verklaren volgens het semantische extensieschema, en probeert het probleem syntactisch op te lossen:

One might hypothesize, then, that these nouns can be derived from so-called middle verbs..., verbs with Themes as subjects. (513)

Een voorbeeld: inruiler voor ‘inruilwagen; auto die men inruilt bij de aankoop van een nieuwe’ [Patiens-woord] zou volgens die redenering een subject-naam zijn, afgeleid van het middle verb of medio-passieve werkwoord inruilen, zoals gebruikt in:

Deze autos ruilt goed in.

Booij ziet zelf in dat die verklaring niet echt deugt. Immers, voor vrijwel alle Nederlandse Patiens-namen zijn zinnetjes met medio-passieve verba ongrammaticaal:

*Dit boek raadt gemakkelijk aan (aanrader)

*Deze jurk gooit gemakkelijk over (overgooier)

*Dit papiertje sluit gemakkelijk bij (bijsluiter)

...

In zijn conclusie laat hij het probleem voor wat het is:

Thus we conclude that the logical-object name interpretation of certain nouns in -er and its allomorphs is of a nonsystematic character, as opposed to the interpretations discussed previously. Therefore, they cannot be used as evidence against the hypothesis that in morphology form and meaning are linked in systematic ways. (514)

M.a.w., de Patiens-interpretatie van bepaalde -er-deverbatieven heeft een onsystematisch karakter; daarom hoeven we ze niet te betrekken bij een verklaring voor de polysemie van deverbaal -er.

1.2. Van Langendonck (1988)

Over de ‘verklaring’ van Van Langendonck kunnen we kort zijn. Het gebruik van het prototypisch agentieve -er ter benoeming van de niet-agentieve Themaen Patiens-rollen ‘kan...verklaard worden door het binnen de gemarkeerdheidstheorie geldende principe dat de vorm van een ongemarkeerde kategorie uitgebreid kan worden tot de funktie van de gemarkeerde tegenhanger’ (321). Met dit principe is ons inziens nog niets verklaard; extensie is mogelijk, maar de vraag blijft waarom ze ook effectief plaatsvindt, waarom ze bij bepaalde werkwoorden plaatsvindt en bij andere niet, enz. We onderschrijven ook de

[p. 140]

kritische bedenking van Taeldeman (1990: 110): ‘Problematisch aan deze...theorie lijkt me...haar sterkte: ze voorspelt wel correct dat gemarkeerde categorieën...niet kunnen uitbreiden naar ongemarkeerde maar ze voorziet m.i. ten onrechte geen enkele beperking op de expansie van ongemarkeerde categorieën.’

1.3. Taeldeman (1990)

Taeldeman formuleert de hypothese ‘dat vanouds de vorming en de betekenisontwikkeling van deverbatieve nomina gedomineerd/gedirigeerd werd door het semantische kenmerk [± agens]’. -Er is overduidelijk een Agens-suffix (loper, werker,...), en volgens zijn hypothese is de extensie naar andere rollen binnen het agentieve domein (zoals naar Instrument) dan ook normaal. Taeldeman geeft zelf grif toe dat -er-derivaten met Thema- of Patiens-interpretatie - in zijn terminologie respectievelijk ergatief-object en transitief-object - de hypothese tegenspreken als zou een suffix zich ofwel agentieve ofwel niet-agentieve rollen toeëigenen. Afleidingen als laatbloeier, meevaller, overblijver (Thema) en aanrader, overgooier, bijsluiter (Patiens) behoren volgens Taeldeman zonder twijfel tot het niet-agentieve kamp, en hij wijst er zelf op dat beide types steeds meer voorkomen.

Dergelijke ‘ontsporingen’ zijn echter inherent aan een levende taal en hoeven o.i. geen absoluut beletsel...te vormen voor het ontwerpen van een algemeen beschrijvingskader dat retrospectief en in hoge mate ook prospectief het gros van de taalfeiten en -ontwikkelingen verklaart (d.w.z. doorzichtiger maakt). (110)

Voor Taeldeman is dus het veronderstelde anomale karakter van een aantal -er-deverbativa een argument om ze buiten een verklaring voor de polysemie van -er te houden. Daarmee treedt hij - althans wat de Patiens-woorden betreft - in het spoor van Booij ('86).

2. Een alternatieve hypothese: deverbaal -er als suffix met een ‘open’ semantiek

2.1. Het materiaal

In het eerste deel hopen we duidelijk te hebben gemaakt dat de semantiek van -er-deverbatieven nog niet afdoende is verklaard. Voor we een eigen hypothese formuleren, presenteren we een selectie uit ons materiaal: -er-deverbatieven die (ook) een andere dan een Agens-, Instrument-, of Thema-betekenis hebben. In de grote meerderheid gaat het om Patiens-woorden, maar er zijn ook Causatieven en Lokatieven bij. Alle voorbeelden zijn opgespoord met behulp van het retrograde woordenboek (Theissen et al. 1988), tenzij anders vermeld. De betekenisomschrijvingen zijn - vaak verkort - overgenomen uit de Grote Van Dale (1984), Van Dale Hedendaags Nederlands (1984), en de Grote Koenen (1986).

[p. 141]

aanrader: iets dat men aanraadt of kan aanraden

achterlader: schietwapen dat van achteren geladen wordt

afbinder: lam dat door afbinding ontmand is, i.t.m. andere die gesneden zijn

afdankertje: zie afleggertje

afdraaier: geweer waarvan de loop gemakkelijk kan worden afgeschroefd [pars pro toto: immers, niet het geweer is afdraaibaar, maar wel een onderdeel, t.w. de loop]

afdrager(tje): kledingstuk dat (bijna) afgedragen is, dat men afdraagt

afknapper: iets waarop men afknapt

aflegger: + afleggertje + een door afleggen verkregen plant + (bijent.) kunstmatige zwerm, gevormd door overplaatsing van een deel van de kolonie

afleggertje: afgelegd, afgedragen kledingstuk, sieraad enz. dat men weggeeft

afnemer: iets dat afgenomen wordt, in 't bijz. een geweer waarvan de loop gemakkelijk kan worden afgenomen [vgl. afdraaier]

afnijper(tje): (gew.) nakomertje

afsleper: kledingstuk dat men afsleept (door slepen langs de grond verslijten)

afsteker: (in de boterhandel in Friesland) boter die afgestoken is

aftrekker: (reken- en stelk.) het getal dat van een ander afgetrokken wordt

afzakkertje: drankje om het eten te laten afzakken

bijlegger: + (sportviss.) tweede hengel, die men niet in de hand houdt + (hand.) artikel waarop men verliest + leeswijzer

bijsluiter: papiertje met informatie over het gebruik van een geneesmiddel, als bijlage bij dat produkt

binnenkomertje: zie thuiskomertje

bovenlader: voorwerp dat van boven wordt geladen (gezegd van o.a. wasmachines)

buitenhanger: kastje waarin iets (een bekendmaking e.d.) buitenshuis gehangen kan worden

denkertje: opmerking, uiting, vraag die tot nadenken stemt

dijenkletser: grap die een uitbundige reactie verwekt, waarbij de hoorders zich op de dijen kletsen van plezier

doordenker(tje): iets (m.n. een grap) waarvan de juiste betekenis, de portee pas bij enig nadenken duidelijk wordt

doorsteker: (bij havenarbeiders) last waar gemakkelijk een strop onderdoor kan

[p. 142]

drukker: knop om op te drukken

drukkertje: drukknoopje

een-, tweeslaper: bed voor 1 of 2 personen [gehoord]

giller: iets dat zeer lachwekkend is, wat aanzet tot gillend lachen

hanger(tje): oneffenheid in grammofoonplaat die de naald doet hangen [Van den Toorn 1978]

hoogslaper: bed dat zo hoog is geplaatst of geconstrueerd, dat daaronder ruimte is om te knutselen, te studeren enz. [Reinsma 1984]

inleggertje: inlegvelletje, d.w.z. los blad dat tussen de bladen van een boek of tijdschrift wordt gestoken, hetzij als aanvulling of verbetering, hetzij als reclame

instapper: instapschoen, zonder veters

insteker: zie instapschoen

krijgertje: iets, in 't bijz. een kledingstuk dat men gekregen heeft, vaak een afleggertje; gekregen sigaar die slecht blijkt

lachertje: iets waarover gelachen wordt, grap, iets belachelijks

lader: magazijn van een vuurwapen

meedeiner: populair liedje waarop het publiek kan meedeinen

meedenkertje: moeilijke vraag waarover men gezamenlijk nadenkt of moet nadenken

meenemer: (in reclametaal) iets dat waard is om (voor lage prijs) en passant gekocht te worden

meestamper: populair liedje dat met ritmisch gestamp van het publiek begeleid wordt

meezinger: lied of refrein dat door het publiek gemakkelijk kan worden meegezongen

nadenkertje: grap, probleem, vraag, waarover men enige tijd moet nadenken alvorens de grap te begrijpen, het antwoord te geven

onderlegger: + voorwerp dat onder een ander ligt of gelegd wordt (vloeimap onder schrijfpapier; deken onder het onderlaken;...) + (bouwk., mil.) liggende balk die men als steun van andere aanbrengt

onderzetter: schaaltje dat men onder een glas, een vaas enz. zet; plaatje dat onder een hete pan of schaal gelegd of gezet wordt

opbinder: verlengstuk van een steigerpaal

oplegger: + (sig.) klein blaadje tabak dat de bosjesmaker op het omblad legt + (timm.) oplegscharnier + volgwagen waarvan het voorste gedeelte steunt op de trekker + opgelegd schip

opzetter: (bouw- en timmertermin.) stuk hout dat ergens op wordt gezet of waarop iets wordt gezet

overgooier: jurk zonder mouwen die over een blouse of trui ‘gegooid’ wordt

overhouder: + (gew.) lam dat de winter overgehouden wordt + overjarig varken + zie overmelker

[p. 143]

overmelker: koe die men overmelkt, d.w.z. blijft melken tot een jaar lang en meer nadat zij gekalfd heeft

planter: plantaardappel [gesignaleerd door Magda Devos]

rokertje: (inform.) iets om te roken, sigaar, sigaret

thuiskomertje: (automob.) reserveband van slechte kwaliteit, net goed genoeg om er na een lekke band op naar huis te komen

toten/smoelentrekker: snoepje dat zo zuur is dat het je gezichten doet trekken [gehoord]

trekker: datgene waaraan je trekt, inz. pal aan vuurwapens; koord of stang waarmee men een bel doet overgaan, de stortbak van een W.C. doet werken e.d.

twee-, driezitter: bank met ruimte voor 2 of 3 personen [Reinsma 1984]

twijfelaar: aanduiding van een tussending, met name ledikant dat het midden houdt tussen een éénen een tweepersoons; WNT XVII, II, 4512: ‘In toepassing op personen, dieren of zaken waaromtrent twijfel bestaat of ze tot de eene dan wel tot de andere groep, categorie e.d. behooren.’ Als we twijfelaar niet zouden interpreteren als ‘iets waarover twijfel bestaat’, maar als ‘iets wat twijfelt over zijn eigen aard’ (met personificatie), dan hoort het woord niet in de rij thuis.

verzamelaar: verzamelelpee

voorlader: vuurwapen dat van voren geladen wordt

voorwielaandrijver: auto die op de voorwielen wordt aangedreven [gehoord en gelezen]

weggevertje: + iets van geringe waarde dat men weggeeft, bijv. een goedkope sigaar, ouwe kleren e.d. + borreltje waarop men tracteert

weggooier: iets dat men als waardeloos weggooit

wegsmijter: wat bestemd is om weggesmeten te worden (bijv. papieren zakdoekje) [Magda Devos]

wegwezer(tje): grap, sketch op het einde v.d. voorstelling, waarmee een conferencier van het toneel verdwijnt

zeggertje: tekstje dat kinderen plegen op te zeggen (>< liedje = tekstje dat gezongen wordt) [Magda Devos]

zijbelader: inzamelwagen voor huisvuil, dat er aan de zijkant ingegooid wordt

Zoals gezegd heeft de overgrote meerderheid van deze deverbativa een Patiens-interpretatie (achterlader, overgooier, onderlegger, bijsluiter, enz.), maar er zijn ook enige Causatieven bij (lachertje, doordenkertje, hangertje, dijenkletser, meezinger, giller, afknapper, afzakkertje, enz.). Van die Causatieven zijn er een paar die ook/tegelijk als een soort Patiens-naam begrepen kunnen worden. Vergelijk in dat verband het exclusief causale dijenkletser, afzakkertje, of giller met lachertje, doordenkertje, meezinger,...: wat je aanzet tot lachen, doordenken, meezingen,...maar ook/tegelijk iets waarmee je lacht, waarover je doordenkt, of wat je meezingt.

Heel occasioneel duikt een Lokatief gebruik op: hoogslaper en tweezitter bijvoorbeeld. Het gaat dan wel telkens om Lokaties met een redelijk sterk

[p. 144]

Patiens-karakter: de benoemde objecten ondergaan immers ook de handeling: een hoogslaper is een bed dat (hoog) wordt beslapen, en een tweezitter is een bank die door twee mensen kan worden ‘be-zeten’.

2.2. Een verklaring

De Patiens-, Causatief- en Lokatief-betekenissen van de -er-deverbativa in de lijst vallen buiten het bereik van de semantische en syntactische regels waarmee Booij ('86) de polysemie van deverbatief -er verklaart. De door bijsluiter, giller, hoogslaper,...benoemde fenomenen zijn immers geenszins agentief bij de in het basiswerkwoord genoemde activiteit betrokken,³ en de deverbatieven zijn evenmin subjectnamen bij de basiswerkwoorden.

Ons inziens moeten we voor de polysemie van -er-deverbatieven een andere verklaringsgrond introduceren, te weten ‘de vaagheid of ongespecificeerdheid van de betekenisbijdrage van de morfologische structuur’. De formulering ontlenen we aan Booij (1988), waarin die vaagheid wordt ingeroepen ter verklaring van de polysemie van denominaal -er. Wat nu precies bedoeld is met ‘de vaagheid...van de betekenisbijdrage van de morfologische structuur’ kan het beste via een aantal voorbeelden - ook uit Booij '88 - duidelijk worden gemaakt.

+	Nominale composita: de eindeloze polysemie van N1N2-composita is verklaarbaar door het feit dat de bijdrage van de compositumstructuur tot de betekenis van het compositum er alleen in bestaat dat een N1N2 een N2 moet zijn die iets met een N1 te maken heeft. Vergelijk bijv. koffiemolen en windmolen, waarvan op grond van de morfologische structuur alleen gezegd kan worden dat het om molens moet gaan die iets met koffie resp. wind te maken hebben; de precieze invulling van de betrekking tussen de twee compositumdelen (‘om koffie te malen’ resp. ‘aangedreven door de wind’) wordt bepaald door onze kennis van de wereld (in dit geval) of van de context en de situatie.
+	Denominale verba gevormd door impliciete transpositie: over de betekenis van melken en oliën weten we op grond van onze morfologische kennis aleen dat het om activiteiten gaat die betrekking hebben op melk resp. olie. De aard van die betrekking (‘melk (aan een dier) onttrekken’ resp. ‘van olie voorzien’) hangt af van de manier waarop wij met de wereld omgaan.
+	Denominale nomina op -er noemen personen die in een of andere betrekking staan tot het in het grondwoord genoemde. De invulling van die betrekking verschilt per woord: een wetenschapper bedrijft (beroepshalve) wetenschap, een middenvelder speelt op het middenveld, een CVP-er is lid van de CVP, enz.

Welnu, onze hypothese is dat de polysemie van deverbaal -er op analoge wijze begrepen moet worden. De betekenisbijdrage van het morfologische procédé is miniem: een deverbatief op -er noemt een fenomeen dat in een of andere betrekking staat tot, een of andere rol vervult bij de in het basiswoord genoemde activiteit. Er zijn wel een aantal niet onbelangrijke restricties, waarvan sommige een intern-linguïstisch, taalstructureel karakter hebben, en andere veeleer pragmatisch van aard zijn.

3 Een woord als giller (Causatief) noemt natuurlijk wel een fenomeen (een grap, een voorval, enz.) dat aanzet tot een bepaalde activiteit (i.c. gillen), maar het is een andere instantie (in dit geval een persoon) die als Agens optreedt bij de genoemde activiteit.

[p. 145]

Er is om te beginnen de argumentstructuur van het basiswerkwoord. Arbeiden en afkicken hebben geen Patiens in hun valentieschema, en bijgevolg is een Patiens-interpretatie van arbeider of afkicker onmogelijk.

De tweede restrictie betreft de benoemenswaardigheid van de rollen. Overgooien en bijsluiten hebben zowel een Agens als een Patiens in hun valentieschema, maar het overgooien en het bijsluiten zijn voor personen geen maatschappelijk relevante activiteiten, waardoor overgooier en bijsluiter (vrijwel) nooit als Agentieven worden gebruikt. Het overgegooid/bijgesloten worden daarentegen is voor een aantal objecten wel karakteristiek, en vandaar het gebruik van overgooier en bijsluiter als Patiens-woorden.

Dat er in een -er-deverbatief weinig informatie over het benoemde fenomeen kan worden meegegeven, vormt een derde restrictie. Instapper bijvoorbeeld is voor de hoorder minder informatief dan instapschoen. In specialistisch taalgebruik hoeft dat geen bezwaar te zijn, maar in de algemene taal worden wellicht heel wat potentiële -er-deverbatieven nooit gebruikt omdat ze het qua informativiteit moeten afleggen tegen de samenstellingen.

De laatste restrictie, en zeker een van de zwaarste, ligt in het bestaan van een semantische hiërarchie waarvolgens een prototypische interpretatie van een -er-deverbatief (als Agens bijv.) voorrang geniet boven een minder prototypische interpretatie (als Patiens bijv.).

Die laatste restrictie vergt natuurlijk wat meer toelichting. Deverbaal -er is binnen onze hypothese weliswaar polytoepasbaar, maar het blijft zinvol om een onderscheid te maken tussen een prototypisch en een minder prototypisch gebruik van het suffix. Deverbaal -er werd in oorsprong, en wordt nog altijd prototypisch gebruikt ter benoeming van fenomenen in een Agens-rol (semantisch) en in de Subject-functie (syntactisch) t.o.v. het basiswerkwoord. Via een semantisch/syntactisch extensieproces is het toepassingsbereik van het suffix uitgebreid tot andere rollen - Impersonal Agent (golfbreker), Instrument (blikopener), en Thema (meevaller).⁴ Die polysemie kan de taalgebruiker ertoe gebracht hebben deverbaal -er te herinterpreteren als een suffix met een ‘open’ semantiek, d.w.z. een suffix dat vrijwel alle rollen kan benoemen, dus ook die - zoals Patiens - welke noch semantisch noch syntactisch aan het oorspronkelijke betekenisbereik van -er kunnen worden gerelateerd.

Het lijkt bovendien aannemelijk dat de overvloed aan betekeniscategorieën bij denominaal -er (cf. Booij '88, Van den Toorn '88, Van Santen '92) die herinterpretatie gesteund heeft.

Agens, Instrument en Thema zijn wel de meest prototypische interpretatiecategorieën gebleven. Minder prototypische rollen, zoals Patiens, komen daarom pas in aanmerking voor benoeming door een -er-deverbatief, wanneer dat deverbatief niet of maar zeer marginaal in gebruik is met een meer prototypische betekenis. Overgooier, bijsluiter, meezinger, dijenkletser, afknapper, onderlegger, aflegger, afdrager enz. hadden geen courante Agens-, Instrument- of Thema-betekenis, en waren derhalve ‘vrij’ om andere, minder prototypische betekenissen te dragen.

In die gevallen waar het -er-deverbatief wel ingeburgerd is met een prototy-

4 Daarbij zouden we - in tegenstelling tot Booij (1986) - geen al te scherp onderscheid willen maken tussen rollen die via een semantische extensieregel, en andere die via een syntactische extensieregel met een -er-deverbatief benoembaar zijn geworden. In vele individuele gevallen is het m.i. zo dat de syntactische en de semantische extensieprocessen elkaar ondersteunen. Een paar voorbeelden:

golfbreker/haardroger/...: hoge mate van agentiviteit + mogelijke subject-functie: X breekt de golven, droogt snel het haar, enz.

stijger/uitloper/...: zekere mate van (weliswaar meer door de taalgebruiker in de fenomenen geprojecteerde) agentiviteit + subjectfunctie

[p. 146]

pische betekenis (bijv. lacher, drukker, roker, verzamelaar, afnemer,...als Agens-woorden), is een niet-prototypisch gebruik toch mogelijk

+ in specialistisch taalgebruik of jargon (verzamelaar ‘verzamelelpee’, afnemer ‘iets dat afgenomen wordt, in 't bijz. een geweer waarvan de loop gemakkelijk kan worden afgenomen’); uit de gebruikscontext is dan zonder meer duidelijk over welke verzamelaar of afnemer het gaat;

+ wanneer dat expliciet gemarkeerd of gesignaleerd wordt, met name door het gebruik van het diminutiefsuffix; in lachertje, rokertje, drukkertje bijvoorbeeld neutraliseert de diminutiefvorm de druk van een Agens-interpretatie.

Overigens geldt voor vrijwel alle -er-deverbatieven met een niet-prototypische betekenis (zie de lijst onder 2.1) dat ze tot een welbepaald register, met name de informele taal of zelfs de groeps- of vaktaal behoren, of tenminste van daaruit zijn opgestegen naar de algemene taal. Dat is geenszins verwonderlijk. Afleidingen met een deviante semantiek in het algemeen, en -er-derivaties met een Patiens- of een andere niet-prototypische betekenis in het bijzonder, gedijen nu eenmaal beter in een beschermd milieu, waarbinnen taalgebruikers bij wijze van spreken genoeg hebben aan een half woord om elkaar te verstaan, en waarbinnen woordgebruik dat afwijkt van de norm niet alleen wordt getolereerd, maar heel vaak zelfs wordt gekoesterd omdat het het wij-gevoel nog versterkt.

De vraag rijst dan nog waarom een -er-deverbatief, als het met een niet-prototypische betekenis wordt gebruikt, meestal een niet-menselijk Patiens noemt (cf. voorbeelden in de lijst). We zien twee redenen:

1) We hebben in het Nederlands geen ander suffix om niet-menselijke Patiensnamen te vormen. Wie een Patiens wil benoemen, is verplicht gebruik te maken van een samenstelling: vulkachel, vulpen, draagtas, wegwerpradio,...In min of meer specialistisch taalgebruik vermijdt men graag die lange vormen, en het enige suffix dat bij wijze van spreken soms ‘vrij’ is, is -er. Het is dan ook niet toevallig dat in de woordenboekdefinitie van Patiens-deverbatieven op -er heel vaak de explicietere, samengestelde vorm opduikt (bijv. ‘instapper instapschoen’).

2) Andere betekeniscategorieën zijn (vrijwel) niet vertegenwoordigd omdat die met minder gevaar voor misverstanden met andere procédés benoemd kunnen worden. Het heeft bijv. geen zin om -er-deverbatieven in te zetten voor de vorming van nomina actionis (*verzwaarder), omdat we met -ing ruim in onze behoeften kunnen voorzien (verzwaring). Het heeft evenmin zin om een menselijk Patiens met een -er-deverbatief te benoemen omdat

a.	de resulterende ambiguïteit onoverkomelijk zou zijn: in de veronderstelling dat er behoefte zou zijn aan een naam voor een persoon die bedrogen/ verwenst/toegejuicht wordt/is, zouden bedrieger, verwenser, toejuicher, enz. geen kans maken als Patiens-woorden omdat de ongemarkeerde Agens-interpretatie zich voortdurend zou opdringen;
b.	we met ‘voltooid deelwoord + e’ al een betrouwbaar procédé hebben ter benoeming van een menselijk Patiens: bedrogene, verwenste, toegejuichte,

[p. 147]

gevangene, afgevaardigde, veroordeelde, geredde, gegijzelde...

Twee gevallen spreken de pas geschetste complementariteit tussen woordvormingsregels op het eerste gezicht tegen: gijzelaar en martelaar. Hebben we hier geen menselijk Patiens dat benoemd is door aanhechting van -er/-aar aan gijzelen resp. martelen? Vanuit diachroon perspectief is het antwoord negatief. Gijzelaar en martelaar zijn onstaan uit de respectieve nomina gisele/gijzel en marter/martele, met aanhechting van een expletief -aar om de twee woorden formeel te integreren in het paradigma van de persoonsaanduidingen (WNT IV,2345 en IX,271). Eeuwenlang hebben beide vormen kunnen bestaan, zonder onnoemelijke ambiguïteiten tussen een Patiens- en een Agens-interpretatie. In het geval van martelaar is dat misschien te verklaren door de semantische specialisering tot ‘persoon die wegens zijn geloofsovertuiging (dood)gemarteld is’. Voor de Agens-rol bij martelen zijn ook altijd alternatieven beschikbaar geweest (pijnder, beul). In het geval van gijzelaar is de ambiguïteit eigenlijk pas storend geworden zodra het gijzelen in zwang is gekomen zoals we dat nu kennen, met een heel duidelijk te identificeren Agens-rol. Er valt dan ook een tendens te onderkennen om de functieverdeling tussen woordvormingsregels te respecteren, en om bijgevolg gijzelaar (of gijzelnemer/gijzelhouder)⁵ als Agens-woord, en gegijzelde als Patiens-woord te gebruiken.

5 Cf. Reinsma (1984: 81) over gijzelhouder: ‘De term maakte omstreeks 1975 opgang doordat het woord gijzelaar naast zijn bestaande betekenis “slachtoffer van een gijzeling”, ook vaak werd gebruikt om de terrorist aan te duiden; met gijzelhouder hoopte men aan deze spraakverwarring een eind te maken.’

3. Conclusies

-Er-deverbatieven met een zogenaamd ‘ongewone’ betekenis mogen niet als anomalieën aan de kant worden geschoven. Ze zijn talrijker dan door de band wordt aangenomen, en verdienen geïntegreerd te worden in de beschrijving en verklaring van de polysemie van deverbaal -er.

Ons inziens is die integratie het best te realiseren door deverbaal -er te beschouwen als een suffix met een open semantiek.

Booij (1988) legt een verband tussen de produktiviteit van denominaal -er en wat hij noemt de grote interpretatieve wendbaarheid van de morfologische categorie in kwestie. Deverbaal -er heeft mutatis mutandis een vergelijkbare interpretatieve wendbaarheid, en -er (zowel deverbaal als denominaal) komt dan ook naar voren als het poly-inzetbare suffix bij uitnemendheid. De vrijheid die de taalgebruiker bij de betekenistoekenning wordt geboden, is een troef, en dat verklaart waarom procédés met een open semantiek in het algemeen, en deverbaal -er in het bijzonder, tot de meest produktieve in het Nederlands behoren.

[p. 148]

Bibliografie

ANS = G. Geerts et al. (red.) (1984): Algemene Nederlandse Spraakkunst Groningen-Leuven, Wolters-Noordhoff.

Booij, G.E. (1986): ‘Form and meaning in morphology: the case of Dutch' agent nouns’, in: Linguistics 24, p. 503-517.

Booij, G.E. (1988): ‘Polysemie en polyfunctionaliteit bij denominale woordvorming’, in: Spektator 17 (4), p. 268-276.

Grote Van Dale = G. Geerts & H. Heestermans (1984): Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Elfde, herziene druk. Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie.

Grote Koenen = M.J. Koenen & J.B. Drewes (1986): Wolters' Woordenboek Eigentijds Nederlands. Groningen, Wolters-Noordhoff.

Moortgat, M. & H. van der Hulst (1981): ‘Geïnterpreteerde morfologie’, in: Glot 4, p. 179-214.

Reinsma, R. (1984): Neologismen. Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum.

Taeldeman, J. (1990): ‘Afleidingen op -sel: semantiek, produktiviteit en integratie in een globale verantwoording van deverbatieve nomina’, in: J. De Caluwe (red.): Betekenis en produktiviteit (= Studia Germanica Gandensia nr. 19), p. 77-115.

Theissen, S./ M. Esch-Pelgroms/ Ph. Hiligsmann (1988): Invert woordenboek van het Nederlands. Liège, Cipl.

Van Dale Hedendaags Nederlands = P. van Sterkenburg & W. Pijnenburg (1984): Van Dale Groot Woordenboek van hedendaags Nederlands. Utrecht/Antwerpen, Van Dale Lexicografie.

Van den Toorn, M.C. (1978): ‘Nomina agentis met vlottende betekenis’, in: De nieuwe taalgids 71, p. 362.

Van den Toorn, M.C. (1988): ‘De persoonsnaamvormende suffixen -er/-aar in historisch perspektief’, in: Gramma 12 (2), p. 101-115.

Van Langendonck, W. (1988): ‘-Er als akkusatief en -ling als ergatief suffix in een Zuidbrabants dialekt’, in: Spektator 17 (4), p. 317-327.

Van Santen, A. (1992): ‘Semantische factoren bij de vorming van denominale persoonsnamen op -er’, (dit nummer van Spektator)

WNT = Woordenboek der Nederlandsche Taal (1882 - ), 's Gravenhage, Martinus Nijhoff.

Adres van de auteur:

Johan De Caluwe, Sportstraat 221, 9000 Gent, België