Spektator. Jaargang 20

[p. 117]

Aankondiging en bespreking

Taalkunde

I. Spijker.

Aymijns kinderen hoog te paard. Een studie over Renout van Montalbaen en de Franse Renaut-traditie. Hilversum 1990. Dissertatie R.U. Utrecht. 317 pp. ISBN 90-6550-235-1.

De geschiedenis van de vier Heemskinderen en het ros Beiaard is tot op de dag van vandaag bekend. In de middeleeuwen en nog lang daarna is het verhaal zeer populair geweest. Er zijn meer dan twintig drukken bewaard, verschenen tussen 1508 en 1900. Een volledig handschrift is niet overgeleverd, maar naast fragmenten (de oudste van vóór 1300) is er een complete Rijnfrankische vertaling van rond 1475, die teruggaat op een veel oudere Middelnederlandse bron. De Renout van Montalbaen moet als de belangrijkste Karel-roman in de Nederlanden worden beschouwd, die dan ook tot uitvoerige studies aanleiding heeft gegeven (Matthes 1875, Loke 1906, Hogenhout-Mulder 1984), terwijl ook romanisten als Paris, Castet en vooral Thomas aan de Middelnederlandse versie aandacht hebben geschonken.

De Middelnederlandse Renout gaat terug op het Frans. Van de Franse Renaut zijn meer dan twintig volledige redacties uit de dertiende tot vijftiende eeuw bewaard, die in drie versies uiteenvallen. Geen van deze bronnen stemt volledig met de Middelnederlandse versie overeen. In de Renout zijn elementen uit verschillende Franse redacties terug te vinden. Dat doet de vraag rijzen, hoe de Middelnederlandse tekst tot stand gekomen is. Zou een oudere, vollediger Franse redactie of juist een mengversie aan de Middelnederlandse vertaling ten grondslag liggen? Of moet de vermenging aan de vertaler dan wel aan de tekstoverlevering worden toegeschreven? Kortom: ‘hoe verhoudt de Middelnederlandse Renout van Montalbaen zich tot de Franse Renaut de Montauban en hoe kan deze verhouding worden verklaard?’ (p. 35).

Mevrouw I. Spijker heeft haar dissertatie aan de beantwoording van deze vraag gewijd. En haar studie heeft een boeiend, zeer leesbaar en welverzorgd boek opgeleverd, rijkelijk voorzien van overzichten, concordanties en registers.

Allereerst vat de auteur in hoofdstuk 1 het werk van haar voorgangers samen. In het overzicht ontbreekt merkwaardigerwijs Hogenhout-Mulder 1984, hoewel dit boek in Spijker 1985 met waardering is besproken. Doordat de eerdere onderzoekers niet de beschikking hadden over alle Franse bronnen, moest hun tekstvergelijking wel te kort schieten. Een hernieuwd onderzoek is gewenst, aldus de auteur, nu er nieuwe tekstuitgaven zijn en alle bronnen in fotokopie bijeengebracht kunnen worden. Bovendien is het inzicht gegroeid in de verschillende wijzen waarop teksten vanuit het Frans werden overgenomen.

De nieuwe vergelijking tussen Renout en Renaut is goed opgezet en zorgvuldig uitgevoerd. Op basis van de beschikbare bronnen wordt in hoofdstuk 2 een samenvatting gegeven van het Franse en het Middelnederlandse verhaal. In hoofdstuk 3 worden de overeenkomsten tussen het Middelnederlands en de verschillende Franse bronnen en detail bestudeerd. In het middengedeelte van het verhaal dat in Gascogne speelt, volgt de Renout redactie L; in het laatste deel is het verband losser, in het eerste deel zijn er aanzienlijke afwijkingen. De Renout bevat ook elementen die in het Frans niet voorkomen, waaronder het verblijf der Heemskinderen bij koning Saforet in Spanje. Van sommige elementen zijn in de Franse, Italiaanse of IJslandse traditie slechts sporen aan te wijzen.

[p. 118]

De constatering dat de Renout met meer dan één redactie of groep van redacties overeenkomsten vertoont, dwingt tot een nauwkeuriger onderzoek van de verhouding tussen de Middelnederlandse versie en de verschillende Franse versies (hoofdstuk 4). De Renout blijkt aan te sluiten bij de Franse hoofdversie, en meer in het bijzonder bij een groep handschriften waartoe N behoort (geschreven circa 1300). N mist echter een aantal elementen die het Middelnederlands met andere Franse redacties gemeen heeft. Moeten we aan contaminatie denken; heeft de Middelnederlandse dichter zich gebaseerd op verscheidene bronnen? Of gaat de Renout terug op een oudere Franse versie, waarin nog alle elementen aanwezig waren?

Alvorens een antwoord op deze kernvragen te zoeken, gaat de auteur in hoofdstuk 5 nader in op de vertaaltechniek. Zij onderzoekt in welke mate vergelijkbare passages op tekstniveau overeenstemmen. Er zijn gedetailleerde parallellen aan te wijzen, eenzelfde woordgebruik, gelijke structuren, zinnen en uitdrukkingen. En weer valt te constateren, dat er overeenkomsten zijn niet met steeds dezelfde bron doch met verscheidene redacties. Dit wisselende relatiepatroon maakt het haast ondoenlijk een betrouwbare stamboom op te stellen, te meer omdat varianten die op gemeenschappelijke fouten moeten berusten, lastig te vinden zijn.

De vergelijking van het Middelnederlands met de Franse traditie wordt bovendien bemoeilijkt door het feit dat de Renout grotendeels in jonge en gehavende redacties is overgeleverd, terwijl er ook vele Franse bronnen verloren moeten zijn gegaan. De verschillen tussen Renout en Renaut kunnen daarom niet klakkeloos op rekening van de Middelnederlandse dichter worden gesteld. Mevrouw Spijker is zich van deze beperkingen bewust, maar onderzoekt terecht of er niet toch enige algemene tendenzen in de bewerking kunnen worden aangewezen. In hoofdstuk 6 komt zij tot de conclusie, dat de Middelnederlandse versie wel degelijk een eigen karakter heeft. Er is een neiging tot concentratie en reductie. Secundaire personages, ondergeschikte verwikkelingen, topografische beschrijvingen worden weggelaten. De karaktertekening van Aymijn en Yewe is versimpeld.

Het verbaast me, dat de auteur hier niet de vervanging van de onbekende Bertholet door Lodewijk ter sprake brengt. De moord op Lodewijk vormt een bekende topic in de Renout-filologie (zie § 3.2.). Deze variant, die we in het IJslands, het Italiaans en het Nederlands aantreffen, wordt als de oudere lezing beschouwd. Alle Franse versies en redacties zouden dus de jongere lezing Bertholet gemeenschappelijk hebben! Terwijl echter het (herhaald) opduiken van de bekende naam Lodewijk aan ‘concentratie’ geweten kan worden, is moeilijk in te zien waarom deze naam in het Frans zou zijn vervangen.

Zo zijn er meer vraagtekens te plaatsen:

-	Pars 6 over de herovering van Beiaard, dat in het Frans ontbreekt, neemt ook in het Nederlands in structureel opzicht ‘een uitzonderingspositie’ in. Naar de inhoud is de episode ‘tamelijk curieus’ en door ‘het hoofse cachet’ onderscheidt hij zich van de rest van het verhaal (p. 91-92). Waarom nu zou dit vreemde element aan de creativiteit van de Middelnederlandse vertaler-dichter te danken zijn, die de episode in het verhaal had kunnen integreren? Ligt een latere interpolatie niet meer voor de hand?
-	Aan het eind van het Middelnederlandse verhaal worden Renouts broers en Malegijs door verstikking omgebracht in een grot bij Napels en niet in Gascogne. Dit uitzonderlijke detail treffen we ook aan in de laat-middeleeuwse Franse versie (overgeleverd in handschriften van circa 1440), waarmee de Renout op nog enkele punten overeenstemt. Daar de Renout reeds circa 1200 vertaald zal zijn (vgl. p. 189 en 202), is het merkwaardig dat de auteur vermoedt, dat ‘de Middelnederlandse dichter de laatste versie gekend heeft’ (p. 101). Hoewel ze in theorie wel rekening houdt met tekstontwikkeling, en zelfs enkele concrete reconstructies beproeft, speelt de diachronie in haar denken geen rol van betekenis.
-	De verwisseling van passages (in de episoden 3-5) wordt geheel als een opzettelijke ingreep uitgelegd: ‘Een aantal van deze elementen achtte de

[p. 119]

Middelnederlandse dichter blijkbaar alleszins het overnemen waard’. ‘De Middelnederlandse dichter nu heeft de elementen die hij overnam, uit het geheel gelicht en met elkaar verbonden. Zowel de gevangenname van de broers als het gevecht van Aymijn tegen zijn zonen hing hij op aan het bezoek aan Aye’. ‘Comprimerend en herstructurerend schiep hij een nieuw Ardennen-blok. Hij liet dit blok niet voorafgaan aan het Gascogne-deel, maar hevelde het naar het Gascogne-deel over’ (p. 159-160). Dit soort veronderstellingen zijn natuurlijk moeilijk te weerleggen. Maar zou een ongewilde verwisseling van passages, zoals die door verschillende oorzaken zo vaak voorkomt, hier geen overweging verdienen? Een omzettting van ABCD tot ACBD, zou tussen A en C een lacune doen ontstaan, die in de Middelnederlandse versie inderdaad is opgevuld met de vlucht naar koning Saforet in Spanje. En natuurlijk vergde de tussenvoeging van B tussen C en D (episode 5 tussen 4 en 7; zie p. 56) de nodige aanpassingen.

Bovenstaande opmerkingen doen weinig af aan mijn waardering voor de eerste zes hoofdstukken van dit mooie boek. De auteur is erin geslaagd een zeer complexe materie op overzichtelijke en boeiende wijze te presenteren. Ik heb er bewondering voor, dat zij in de wirwar van (Oud- en Middelfranse) redacties en varianten het spoor niet is bijster geraakt, doch integendeel tot een heldere en bijzonder leesbare synthese is gekomen.

Het afsluitende zevende hoofdstuk evenwel, waar het gaat om de interpretatie van de beschreven feiten, stelt mij voor problemen. De eigenaardigheden van de Middelnederlandse Renout-overlevering en de aantoonbare samenhang met verscheidene Franse bronnen tracht mevrouw Spijker te verklaren vanuit een zuiver orale traditie. Het lijkt mij niet twijfelachtig, dat de overgeleverde teksten ten dele zijn zoals ze zijn, doordat ze dienden voor de voordracht; de voordracht heeft een grote invloed gehad op vorm en inhoud. De Renout zoals wij die kennen, zal niet slechts het product zijn van herhaald kopiëren, de overlevering was niet puur schriftelijk; het is een tekst geweest die werd verteld. We moeten daarom rekening houden met de effecten van deze orale overlevering. De vraag waar het in essentie om gaat is: hoe zijn de mondelinge en de schriftelijke traditie verweven?

De auteur neemt hier een extreem standpunt in: de Middelnederlandse dichter kende de Franse Renaut in verschillende variante vormen, en ‘bracht uit zijn hoofd een verdietsing tot stand’ (p. 252). Daarbij wist hij niet alleen de hoofdlijnen maar ook de meeste details te bewaren, en zelfs woordelijke overeenkomsten met het Frans zijn in de vertaling terug te vinden. Op deze vertaling zou de Middelnederlandse schriftelijke traditie zijn gebaseerd, waarin slechts veranderingen van ondergeschikt belang zouden hebben plaats gevonden.

Terwijl de orale traditie in het Frans voor legio varianten heeft gezorgd, ziet de auteur de Middelnederlandse overlevering als vrij statisch. Het verhaal zoals wij dat kennen, zou aan één bijzonder knappe vertaler te danken zijn, die niet alleen een Frans dichtwerk van 15.000 verzen mét allerlei variante lezingen van buiten kende, maar die ook een vaardig dichter in het Nederlands was. Hij moet in staat zijn geweest het hele Franse verhaal uit zijn hoofd voor te dragen; hij wist het bovendien al reciterend in Nederlandse verzen om te zetten en neer te schrijven. De tweetaligheid tot in deze perfectie, de incongruentie der diverse activiteiten, het verschil in snelheid tussen uit het geheugen reciteren enerzijds en vertalen en schrijven anderzijds, maken de veronderstelde prestatie bijna ongelooflijk.

Maar waarom zouden wij een zo extreme prestatie veronderstellen, wanneer er een eenvoudiger alternatief voorhanden is? Ook mevrouw Spijker neemt niet aan, dat de Middelnederlandse vertaler de eerste was die het verhaal op schrift stelde. Er was of er waren dus al een of meer Franse handschriften. Waarom zou de vertaler zich niet op een handschrift hebben gebaseerd, en daarvan uitgaande een Nederlandse verhaaltekst hebben samengesteld? We kunnen grofweg twee typen afschriften onderscheiden. Er zijn de kopieën in strikte zin, waarbij wordt beoogd het origineel te verdubbelen. In dit type afschriften zullen slechts ondergeschikte

[p. 120]

veranderingen optreden. De voorbeeldtekst kan echter ook de basis vormen voor een nieuwe tekst, een bewerking.

Wat zou ertegen pleiten een gemengd schriftelijk-mondelinge traditie aan te nemen, waarbij een verteller een bestaand handschrift gebruikte om met behulp daarvan een teksthandschrift te produceren voor zijn eigen voordrachtspraktijk? Waarom zou een verteller zich uitsluitend op zijn feilbare geheugen verlaten in een kultuur waarin werd gelezen en waarin de handschriften voorhanden waren?

De vertaler was een verteller zoals alle andere: hij beschikte over een voorbeeldtekst - hier een Franse - en baseerde daarop zijn eigen tekst. Hij probeerde niet moeizaam letterlijk te vertalen, maar liet zich door zijn voorbeeld inspireren. Hij volgde zijn legger, nu eens wendingen overnemend, dan weer zelf improviserend, uitweidend, bekortend, aanpassend, puttend uit de orale traditie. Voor wie tweetalig is, maakt het niet veel verschil in welke taal de voorbeeldtekst is geschreven; de Middelnederlandse vertaler leverde geen opzienbarende prestatie. Daardoor is het heel goed mogelijk, dat een verhaal als de Renaut op deze wijze bij herhaling is vertaald, zodat er ook in het Nederlands variante lezingen circuleerden.

Het is ook niet nodig aan te nemen, dat wij de Nederlandse Renout met alle wijzigingen en vermengingen aan één man te danken hebben, ‘de Middelnederlandse dichter’, waarvan de auteur steeds spreekt. Er zal tussen vertaling en archetypus (een periode van vijftig tot honderd jaar) een oraal-schriftelijke traditie hebben bestaan, net als in het Franse taalgebied. We mogen dan van een opeenvolging van ‘dichters’ of ‘bewerkers’ spreken, die tezamen, zij het successievelijk, vorm en inhoud van de overgeleverde Middelnederlandse Renout hebben bepaald. Totdat we in het stadium belanden, waarin de tekst voornamelijk wordt gekopieerd om nieuwe exemplaren te verkrijgen van een nu min of meer vastliggend verhaal.

De eigenaardigheden van de Renout-overlevering, die door mevrouw Spijker uitstekend zijn beschreven, rechtvaardigen mijns inziens niet de opzienbarende conclusies in het laatste hoofdstuk. Een puur orale traditie komt mij ongeloofwaardig voor. De beschreven feiten wijzen op een vrije vertaling van een Franse voorbeeldtekst en op een geleidelijke ontwikkeling in navolgende bewerkingen. Varianten uit Franse en Nederlandse versies, die de bewerkers hadden gehoord of gelezen, zullen daarbij van invloed zijn geweest.

A.M. Duinhoven

Bibliografie

Hogenhout-Mulder, M.J., 1984. Proeven van tekstkritiek. Een onderzoek betreffende de tekstgeschiedenis van de Renout van Montalbaen en de Perceval. Groningen 1984.

Loke, M., 1906. Les versions néerlandaises de Renaud de Montauban étudiées dans leurs rapports avec le poème français. Toulouse 1906.

Matthes, J.C., 1875. Renout van Montalbaen. Met inleiding en aanteekeningen. Groningen 1875.

Spijker, I., 1985. Recensie van Hogenhout-Mulder 1984. In: Ntg 78 (1985) p. 168-172.

Mededeling

Luuk van Waes et al. (red.)

Goed be-von-den. Een selectie uit Vonk. Leuven etc. ACCO [1988], 236 p., ƒ 37,25.

Deze reader bevat een selectie van artikelen uit Vonk, het tijdschrift van de Vereniging voor het Onderwijs in het Nederlands. Het zijn artikelen over het moedertaalonderwijs, verschenen in de periode 1981-1985. Naast de vier basisvaardigheden lezen, schrijven, luisteren en praten komen ook taalbeschouwing, waardeverduidelijking, expressie, computers en media aan bod.